نگاهی به آیین های ماه محرم در خراسان جنوبی

ایرنا/ این خبر پیرامون نگاهی به آیین های ماه محرم در خراسان جنوبی برای شما نوشته شده است.

محرم هر سال شور و حال خاصی به شهرها و روستاهای خراسان جنوبی می بخشد، هیات های مذهبی به تکاپو افتاده و همگی با یک عقیده مشترک در سوگ مظلومان کربلا آیین های عزادارای را برپا می کنند.

عزاداری در مناطق مختلف ایران در عین یکپارچه بودن، به سبک ها و آیین های گوناگون برگزار می شود؛ آیین هایی که همیشه تحول آفرین و برای نسل ها، قرن ها و سرزمین ها انسان ساز بوده است.

آیین های ماه محرم مطابق با رسوم، آداب و سنن در مناطق مختلف استان خراسان جنوبی برگزار می شود که در همه آنها میتوان جلوه ای از شور و اشتیاق و محبت به امام حسین (ع)، اهل بیت و اصحاب ایشان را مشاهده کرد.

در این میان آیین هایی که خاص شب و روز عاشورا بوده از جلوه های ویژه ای برخوردار است که همچنان بعد از گذشت سالها و قرنها در برخی نقاط خراسان جنوبی زنده است و هر سال باشکوه اجرا می شود.

یکی از این آیین های خاص که فقط در شهر خوسف برگزار می شود، مراسم بیل زنی است و در فهرست میراث معنوی (ناملموس) کشور به ثبت رسیده است.

مراسم بیل زنی در خوسف سابقه طولانی دارد و به اعتقاد مردم این آیین سال 1327 شمسی ممنوع شد ولی پس از مدتی دوباره به مرحله اجرا درآمد.

برای برپایی این مراسم در هر یک از 2 هیأت خوسف 2 دسته 15 نفری و در مجموع چهار دسته تشکیل می شود؛ هر یک از نفرات بیل به دست، دایره وار و به هم چسبیده بیل هایشان را به طرف آسمان می گیرند و هنگام حرکت هر یک از نفرات به هوا پریده و تیغه بیلش را به بیل های دیگر می زند و همه با هم یک صدا می گویند "حیدر علی".

مراسم بیل زنی نوعی شبیه سازی از طایفه بنی اسد در صحرای کربلا است که پس از واقعه عاشورا با بیل یا ابزار دیگری که در دست داشتند پیکرهای شهدا را به خاک سپردند.

آنطور که یکی از اهالی شهر خوسف به یاد دارد سابقه بیل زنی به گذشته های دور یعنی حدود 250 سال پیش باز می گردد و یادآور عزاداری و تلاش طایفه بنی اسد در صحرای کربلا است که پس از سه شبانه روز در میان حزن و اندوه، پیکر مطهر شهدا را با بیل یا ابزار دیگری که در دست داشتند به خاک سپردند.

به گفته وی، اهالی منطقه بویژه کشاورزان به این مراسم و صحت و دقت در برپایی آن پایبند هستند. چنانکه قدیمی ها می گویند وقتی برگزاری آن 75 سال قبل ممنوع شد، آن سال همه محصول کشاورزان خشک شد و در نتیجه، آنها بیل زنی را منشا خیر و برکت و باعث محفوظ ماندن محصولات کشاورزی از بلیات انسانی و طبیعی می دانند.

نخل ها و دسته های سینه زنی، زنجیرزنی و بیل زنی از محل استقرار هیات خود به سمت خیابان شهید مطهری به حرکت در می آیند و با عزاداری، نوحه سرایی و مرثیه خوانی و سردادن شعارها و نوحه ها، با نظم خاصی وارد میدان قتلگاه حسینیه صاحب الزمانی می شوند و به اجرای مراسم می پردازند.

لحظه برخورد بیل ها و صدایی که از آن ساطع میشد، حالی عجیب و حزنی غریب دارد. این مراسم که یک ساعت پس از نماز ظهر عاشورا آغاز می شود، حدود سه ساعت طول می کشد.

خراشاد یکی از روستاهای هدف گردشگری شهرستان بیرجند است که بیش از 700 نفر جمعیت دارد و با نام هنر صنعت توبافی در سال 1397 ثبت جهانی شد. برگزاری آیین های عزاداری در این روستا هم از قدمت طولانی برخوردار است.

آیین خاص این روستا یاحسین- یا حیدر است و عصر تاسوعا، زمانی که هم تیغ آفتاب گذشته و هم ساعتی تا غروب مانده، اجرا می شود.

نداف یکی از اهالی روستای خراشاد در تشریح این آیین گفت: مردان روستا از پیر و جوان، گرداگرد میدان که درخت تنومندی دارد، جمع می شوند، گاهی تک خوان می خواند و بقیه جواب می دهند گاهی نیز ابتدای دسته، مصراع اول و انتهای دسته هم، مصراع دوم بیت را می خوانند که در اوج به یا حسین یا حیدر می رسد.

وی پیرامون نگاهی به آیین های ماه محرم در خراسان جنوبی افزود: وقتی صدای یاحسین فضا را پر می کند، مردان حلقه ای ایجاد می کنند. ابتدای صف سادات کهنسال قرار می گیرند و انتها به جوانان و نوجوانان می رسد. همزمان کمر یکدیگر را می گیرند و با ریتم پا بر زمین می کوبند. میان شعرها «حسین، حسین» می گویند و بعد حیدر می گویند و علی جواب می شنوند. همه به نام اباعبدالله شور می گیرند و پیرغلامان به یاد غربت آن حضرت، با گریه جمع را همراهی می کنند.

یکی از آیین های مخصوص شب عاشورا شمع گردانی است که در روستای بهدان از توابع شهرستان بیرجند مرسوم است. بهدان در گذشته به «بیددان» یعنی جایی که درخت بید زیاد داشته مشهور بوده و به مرور زمان به بهدان تغییر یافت. علی اکبر دهخدا درباره اش گفته است: «دهی از دهستان نهارجانات است که در بخش حومه شهرستان بیرجند واقع است.»

مراسم این روستا که همیشه در روز نهم محرم به تعبیر صحیح تر شب عاشورا منعقد می شود، «شمع گردانی» نام دارد که پس غروب آفتاب و هنگامی که نماز مغرب اقامه شد، در حسینیه روستا موسوم به حسینیه ابوالفضلی برپا می شود.

بهروان از اهالی روستای بهدان گفت: برای برگزاری مراسم پیش از تاریکی هوا کسانی که متولی کار هستند، شمع ها را در چند سینی قرار می دهند. ویژگی شمع ها این است که روغنی - و نه پارافینی- به شکل رشته های بلندند و اگرچه دیر روشن می شوند، دوام بسیار دارند و به راحتی خاموش نمی شوند.

وی با اشاره به قدمت شمع گردانی گفت: پدرم از 90 سال قبل این مراسم را به یاد داشت و به نظر می رسد بیشتر از یک قرن قدمت دارد.

بهروان یادآور شد: برای اجرای شمع گردانی اهالی به صورت دسته جمعی و از محلات مختلف خود را به حسینیه روستا می رسانند تا عشق و وفاداری خود را به علمدار کربلا نشان دهند. شمع ها روی گل درون سینی ها جا می گیرند و مردم پشت سر افراد شمع در دست جمع می شوند و با اشعار عاشورایی پیرغلامان و نوحه خوانان در مصیبت اهل بیت به عزاداری و سینه زنی می پردازند.

وی پیرامون نگاهی به آیین های ماه محرم در خراسان جنوبی گفت: این مراسم با معنویت خاص همراه با عشق و ارادت به ساحت حضرت ابوالفضل العباس (ع) علمدار کربلا همراه است و اشعارش هم 2 نوع ریتم دارد. یکی از اشعار مطلع این است:

بنال ای دل که عاشوراست امشب، واویلا صدواویلا

حسین بن علی تنهاست امشب، واویلا صدواویلا

و دیگری چنین آغاز می شود:

شام غم است امشب صبح عزا از فردا

هفت خوان روز محشر در کربلا از فردا

مشعل گردانی از برکوه تا خور

مشعل گردانی هم آیینی است که در روستای برکوه از توابع شهرستان مرزی سربیشه و خور از توابع شهرستان خوسف مرسوم بوده و همچنان اجرا می شود.

مشعل عبارت است از چند تسمه آهنی که به شکل استوانه ای درست شده و داخل آن را با کنده چوب آغشته به روغن پنبه دانه یا نفت پر می کنند و آتش می زنند در کنار آن روشنایی، به عزاداری می پردازند.

مراسم مشعل گردانی در روستای برکوه عصر تاسوعا و روستای خور شب عاشورا انجام می شود پس از مراسم، آتش را خاموش نمی کنند و می گذارند تا خودش خاموش شود.

به گفته یکی از اهالی برکوه مردم برای مشعل احترام زیادی قائل هستند به طوری که برخی زمین های زراعی خود را وقف مشعل ها کرده اند. مراسم مشعل را به یاد مشعل هایی که در شب عاشورا در اطراف خیمه ابا عبدالله الحسین (ع) روشن بود برپا می کنند.

همچنین در حوزه کویر هر کدام از شهرستانهای نهبندان، بشرویه، سرایان، فردوس و طبس مراسم نخل گردانی را با زیبایی و شکوه خاصی اجرا می کنند، نخل به اصطلاح یک حجله از چوب است که با تمثال های رنگارنگ مثل آینه، پارچه های قیمتی، گل و سبزه تزیین می شود و روز عاشورا در مراسم روضه خوانی و تعزیه به عنوان تابوت نمادین امام حسین (ع) حرکت داده می شود.

مراسم نخل برداری یا نخل گردانی در طبس یکی از آیین های عزاداری است و شاید مهمترین دلیل برای رواج مراسم این باشد که در روایات ذکر شده پیکر سیدالشهدا را روی شاخه های درخت خرما گذاشته و به محل دفن برده اند.

نخل در طبس توسط سادات و بزرگان بسته و روزهای تاسوعا و عاشورا همراه هیات های عزاداری حرکت داده می شود. یک نخل بلند برای امام حسین (ع) و یک نخل بلند برای حضرت ابوالفضل (ع) گردانده و در محل عزاداری چند بار نخل ها را دور می دهند و بعد به زمین می گذارند تا عزاداران آن را زیارت کنند.

شهرستان فردوس هم پنج هیات مذهبی نخل های آذین بندی شده را بعد از نماز ظهر عاشورا به محل امامزادگان سلطان محمد و سلطان ابراهیم از نوادگان امام موسی بن جعفر(ع) برده و آنجا این آیین را برگزار می کنند. از صبح تاسوعا کار پوشش و تزئین نخل ها در فردوس آغاز می شود و بسیاری از جوانان در کنار بزرگان برای آماده کردن نخل همراه و هم قدم می شوند.

وظیفه هدایت و حرکت نخل نسل در نسل از پدران به فرزندان بزرگتر منتقل می شود، نخل گردان ها آن را روی دوش گذاشته و با حرکت به انتها و ابتدای صحن امامزادگان مراسم بسیار باشکوه و پرحرارت را به وجود می آورند.

همزمان با روز عاشورای حسینی، مراسم خیرات سیدالشهدا به همت برادران اهل تسنن در شهرستان درمیان برگزار می شود.

اهل تسنن در سنت دیرینه همه ساله در روز عاشورا با پختن غلور و آش نذری با عنوان خیرات سیدالشهدا ارادات خود را به امام حسین (ع) نشان می دهند تا ضمن عزاداری بار دیگر وحدت شیعه و سنی را به نمایش گذارند.

عزاداران در شهر اسدیه مرکز این شهرستان و اغلب روستاها به اطعام مردم می پردازند و در این مراسم علاوه بر قرائت قرآن، سخنرانان درباره مقام و منزلت امام حسین سخنرانی می کنند.

تعزیه "زعفر جن" آیین نمایشی است از زعفر جنی که بنا به روایت های تاریخی روز دهم محرم به همراه سپاهش به کمک امام حسین (ع) آمد اما امام پیشنهادش را قبول نکرد.

لباس مخصوص توسط بانوان بشرویه ای که در هنر خیاطی مهارت دارند و موروثی (از مادران به دخترها منتقل شده) دوخته و آماده می شود.

تعداد افرادی که نقش اجنه دارند بین 20 تا 30 نفر است، سردسته آنها با در دست داشتن علم «علمدار» پشت سر زعفر جنی قرار دارد. همچنین یک نفر دیگر به عنوان خدمتکار پشت سر اوست که وسیله ای چوبی و چهار ضلعی شکل «چوب درخت گردو یا چنار» به عنوان سایه بان یا سایه انداز در دست دارد و بالای سر زعفر جنی گرفته است.

این آیین و مراسم در فهرست آثار معنوی کشور به ثبت رسیده است.

بنابر اعلام مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان جنوبی این استان 18 آیین عزاداری ثبت شده در فهرست میراث معنوی (ناملموس) کشور دارد که امسال اولین بار این آیین ها در قالبهای مختلف به مردم معرفی شده اند.

هادی شاهوردی گفت: مراسم تعزیه بیرجند، مراسم هفت منبر، نخل گردانی استان، بیل زنی خوسف، نخل گردانی درخش، مشعل گردانی استان، علم گردانی استان، سنگ زنی درخش، علم بندان درخش، نخل بندی و نخل گردانی کریت طبس، خیرات عاشورا در شهر گزیک، تکیه بندان روستای سرخنگ درمیان و عزاداری امام حسین در حسینیه کبابی بیرجند از آیین های ثبت شده در فهرست میراث ناملموس است.

وی افزود: علم بندان بشرویه، مراسم تعزیه زعفر جن در بشرویه، آیین و مراسم پخت آش بزباش خوسف، مراسم عماری پوشی بشرویه، آیین صبح روسیاه در شهرستانهای سربیشه، طبس، قاینات، بشرویه و سرایان و مراسم پخت غلور در اربعین از دیگر آیین هاست.