نگاهی به آیین های عزاداری محرم در استان خراسان رضوی

ایرنا/ این خبر پیرامون نگاهی به آیین های عزاداری محرم در استان خراسان رضوی برای شما نگارش شده است.

مردمان این خطه در مناطق دور و نزدیک، شهر و روستا، اعم از زن و مرد تا پیر و جوان با برگزاری این آیین ها و مراسم، نسل به نسل آتش عشق به حسین (ع) و مکتب عاشورا را در دل خود روشن نگه داشته اند و با برپایی مراسم خاص و بومی، در حقیقت ارادت و عشق زاید الوصف خود را به اهل بیت پیامبر (ص)، امام حسین (ع) و یاران باوفایش به نمایش می گذارند.

نوحه و مرثیه خوانی، سینه و زنجیرزنی، برپایی مجالس در تکایا، حسینیه ها، خانه ها و مساجد، تشکیل هیات های عزاداری در ایام محرم، توزیع نذر، احسان، صدقه و اطعام مردم، سقایی کردن، دادن چای، آب و شربت به مردم، ساخت حسینیه و تکیه، سلام دادن به لب تشنه امام حسین (ع) هنگام نوشیدن آب، پوشیدن لباس سیاه، سیاهپوش کردن اماکن، گذرگاه ها، مساجد و حسینیه ها، راه انداختن دسته های عزاداری، برپایی مراسم شام غریبان، برگزاری مجالس مقتل خوانی، تعزیه خوانی و زیارت عاشورا بخشهایی از مراسم عزاداری در این خطه تاریخی است.

از میان انبوه آیین ها و مراسم سنتی، بومی و محلی عزاداری در استان خراسان رضوی تاکنون بیش از 38 آیین در قالب میراث معنوی در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده که هر سال با برگزاری پرقوت، نام و نشان خود را به عنوان یکی از جاذبه های گردشگری و فرهنگی حفظ می کنند.

براساس مقاله نگاهی به آیین های عزاداری محرم در استان خراسان رضوی باید بدانید که در مشهد الرضا (ع)، شهر خورشید، در سوگ سالار شهیدان و اهل بیت (ع) همه عزاداری ها و سوگواری ها به حرم مطهر حضرت امام رضا (ع) ختم می شود. دیدن شمار بسیاری از هیات های عزادار حسینی که به شیوه های مختلف زنجیرزنی، سینه زنی و علم گردانی در خیابان های منتهی به حرم مطهر رضوی در حرکت هستند، در روزهای تاسوعا و عاشورای حسینی دیدنی است که دل هر بیننده ای را با این عزاداری ها همراه می کند.

در هر یک از شهرستانهای خراسان رضوی نیز آیین ها و مراسم مشابه و البته خاص و ویژه همان مناطق برگزار می شود که قابلیت ثبت در فهرست آثار ملی را دارد؛ اگرچه دهها مورد از این آیین ها ثبت ملی شده است، اما همچنان هستند آیین هایی که خود در کنار مضجع شریف رضوی به جاذبه ای برای زائران بدل شده اند و عاشقان و طرفداران خاص خود را دارند.

حرم حضرت رضا (ع) در مشهد محور همه عزاداری ها و محل گردهمایی عاشقان حسینی و زائران شهر خورشید است. در ایام دهه اول محرم و به خصوص در روزهای تاسوعا و عاشورای حسینی (ع) مراسم به یادماندنی و ارزشمندی در نمایان کردن عشق به حسین (ع) و خاندان اهل بیت (ع) برگزار می شود.

مدیر کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان رضوی گفت: حدود 38 آیین عزاداری عاشورایی این استان تاکنون در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

سید جواد موسوی با بیان اینکه تعزیه خوانی یا آنچه بیشتر در خراسان متداول است، شبیه خوانی، از مهم ترین اجزای عزاداری سنتی عاشورایی و بخش قابل توجهی از مناطق خراسان است، ادامه داد: با وجود همه تغییرات اجتماعی و فرهنگی در بسیاری از نقاط استان این پیوند هنوز به صورت معناداری حفظ شده است.

مدیر کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی بیان کرد: اهمیت عنصر تعزیه در نظام آیینی عاشورایی مردم خراسان به حدی است که حول برگزاری آن در روستاهای همجوار یکدیگر، نوعی از شبکه های آیینی شکل می گرفته است.

وی ادامه داد: بدین ترتیب تعدادی از روستاها که سنتِ شبیه خوانی در آن ها وجود نداشته به نزدیک ترین روستای مجاور خود، که در این زمینه از جایگاه مطلوبی برخوردار بوده است، مراجعه می کرده اند.

موسوی اظهار کرد: این شبکه ها فارغ از کارکردهای آیینی و ارزشی ، کارکردهای قابل ملاحظه ای در حوزه اجتماعی، اقتصادی و غیره در سطح مناطق استان دارد و به عبارتی دیگر این گروه از فعالیتهای مشترک آیینی می تواند در کاهش تعارضات و افزایش هم گرایی محلی مؤثر باشد.

وی گفت: گستره خراسان رضوی با توجه به ماهیت مذهبی و دینی آن به ویژه وجود مضجع متبرک حضرت رضا (ع) که سالیانه پذیرای میلیونها زائر داخلی و خارجی است، یکی از کانون های برگزاری مراسم و آیین های عاشورایی در کشور است که با وجود 34 شهرستان در این استان موجب تعدد و گوناگونی این مراسم شده است.

موسوی بیان کرد: تنوع و تعدد آیین های عزاداری در خراسان رضوی نشان از اوج ارادت و عشق مردم این خطه به سید و سالار شهیدان دارد و نمایی از تلاش های اجداد ما برای زنده نگهداشتن مکتب امام حسین (ع) است.

آیین نخل گردانی نوقاب و مراسم نخل گردانی ریاب، مراسم شبیه گردانی و شبیه خوانی نوقاب، آیین نخل برداری و نخل گردانی روستای رهن، شبیه خوانی و شبیه گردانی روستای سنو، نخل گردانی قصبه و مراسم حسن و حسین بیدخت در گناباد از جمله مراسم آیینی تعزیه خوانی ایام محرم و صفر در این شهرستان جنوبی خراسان رضوی است که همگی در فهرست آثار ناملموس کشور به ثبت رسیده اند.

براساس مقاله نگاهی به آیین های عزاداری محرم در استان خراسان رضوی باید بدانید که آیین نخل گردانی در 2 بخش اجرا می شود که بخش اول آن شامل نخل آرایی، نخل بندی یا همان آماده سازی و به اصطلاح آرایش نخل است. مرحله دوم این آیین هم نخل گردانی است که در این مرحله با مهار و طناب های مویی، تمام چوب های نخل با مهارت خاصی توسط "نخل بند" به یکدیگر متصل شده و پس از آن بزرگان و خبرگان به تزیین و آماده سازی آن می پردازند.

برای به حرکت درآوردن نخل، چند نفر به عنوان راهنما و به اصطلاح محلی "مهارکش" در 2 طرف نخل از طریق ریسمان ها و با اصوات و اشاراتی خاص کل گروه را هدایت می کنند که نخل را به چپ یا راست چرخانده، بالا و پایین برده یا در مسیر مستقیم حرکت دهند.

شیوه نخل گردانی مهارتهایی را می طلبد که برای آن تمام افراد از قبل آموزش دیده اند، چرا که کوچکترین اشتباه و ناهماهنگی با گروه، گاه ممکن است به قیمت جان فرد تمام شود با این حال تمام افراد با اعتقاد و اشتیاقی خاص و با پای برهنه، نخل گردانی کرده و این گونه ارادت خود را به حضرت ابا عبدالله الحسین (ع) ابراز می دارند.

نخل بندان سنتی 140 ساله در بجستان هر سال در شب هفتم محرم در بجستان برگزار می شود. آیین نخل بندان و نخل گردانی بجستان در سال 1391 در فهرست آثار معنوی ایران ثبت شده است.

براساس مقاله نگاهی به آیین های عزاداری محرم در استان خراسان رضوی باید بدانید که پارچه مصرفی در نخل حسینیه بجستان 200 کیلوگرم شامل حدود 500 قواره پارچه است و وزن این نخل بعد از بستن پارچه ها به 500 کیلوگرم می رسد.

نخل حسینیه حاج خداداد، همه ساله در شب هفتم محرم بسته شده و روز 11 محرم باز می شود. اولین نخل بجستان در سال 1317 هجری قمری بسته شد که 123 سال از آغاز این سنت در بجستان می گذرد.

آیین چادرپوشان حسینیه قنادها، همزمان با آخرین جمعه ماه ذی الحجه به نشانه خیمه گاه حضرت ابا عبدالله الحسین (ع) در سبزوار برگزار می شود. این آیین که قدمتی بیش از 80 سال دارد هر سال به نشانه برپایی خیمه گاه حضرت امام حسین (ع) توسط اعضای هیات امنای مساجد و مردم سبزوار با دود کردن اسپند، چاووشی خوانی و قربانی کردن گوسفند در حسینیه قنادهای این شهر برگزار می گردد.

در این آیین پس از برپایی چادر و خیمه از حیاط حسینیه به عنوان تکیه استفاده می شود و تا یازدهم محرم آیین عزاداری و تعزیه در این مکان برگزار می شود.

چادر مزبور مزین به هنر خوشنویسی و منقوش با مضامین کربلایی، نقوش بته جقه، شیر با شمشیری در دست و متاثر از پرچم دوران صفویه است که به اشعاری با مضامین مرثیه واقعه کربلا بویژه ترجیع بند مشهور محتشم کاشانی تزیین شده است.

براساس مقاله نگاهی به آیین های عزاداری محرم در استان خراسان رضوی باید بدانید که این چادر به سفارش یزدی های مقیم سبزوار و به همت هنرمندان اصفهان حدود یک قرن پیش برای نصب در محوطه حسینیه قنادها تهیه شده است.

این آیین به صورت خودجوش توسط مردم برگزار می شود که بیانگر عشق و علاقه آنان به سرور و سالار شهیدان حضرت اباعبدالله الحسین (ع) و نشانه همدلی و اتحاد مردم است. قدمت حسینیه قنادهای سبزوار به اواخر دوره قاجار می رسد که در سال 1384 در فهرست آثار ملی ثبت شده است.

مراسم چادرپوشان این حسینیه نیز سال 1395 در ردیف آثار ملی قرار گرفته است.

آیین سنگ زنی روستای "صدخرو" شهرستان داورزن در اواخر سال 91 به عنوان آیین سنگ زنی صدخرو با گستره فرهنگی استانی به شماره 825 ثبت شده است.

نمونه های مشابهی از این آیین در اقصی نقاط ایران از جمله سمنان، کاشان، اصفهان و کرمان اجرا می شود، اما آیین سنگ زنی صدخرو شهرستان داورزن با مراسم شهرهای یاد شده تفاوت بسیار دارد. این آیین از شب اول محرم در مساجد روستا بعد از اقامه نماز مغرب و اطعام عزاداران برگزار می شود.

در ابتدای این مراسم، اشعاری در بحر طویل و در وصف حضرت امام حسین (ع) و حضرت ابوالفضل العباس (ع) به صورت سه ضرب و سپس چهار ضرب خوانده می شود. شور این مراسم با صدای یا علی (ع) به اوج خود رسیده و با ذکر صلوات به اتمام می رسد.

براساس مقاله نگاهی به آیین های عزاداری محرم در استان خراسان رضوی باید بدانید که وجود 2 قطعه سنگ یا چوب در دست هر یک از عزاداران از ملزومات برگزاری این مراسم است و امروزه از چوب خراطی شده استفاده می شود که عزاداران این چوبها را بالای سر خود به هم می کوبند.

علاوه بر اهالی این روستا، افراد دیگری در قالب گردشگر از سایر نقاط ایران نیز برای دیدن یا شرکت در این مراسم حضور می یابند و حداقل عزاداران شرکت کننده در این مراسم بیش از 10 هزار نفر است که تمام آنها توسط اهالی صدخرو اطعام می شوند.

آیین روز عاشورای روستای مرزان در شهرستان فیروزه که امسال به شماره 2610 در فهرست میراث فرهنگی ناملموس معنوی ملی ثبت شد، یکی از سنت های عزاداری شبکه ای در شهرستان فیروزه است که تا امروز پایداری خود را حفظ کرده است.

وجود برخی ویژگی های کمتر شناخته شده در برخی از اجزای عزاداری در روستای مرزان، بویژه مرحلۀ "علم سلام"، آن را از سنتهای مشابه متمایز می سازد.

این آیین از پایداری مطلوبی برخوردار است و مردم محل خود را به اجرای آن مقید می دانند. با این حال اکنون در معرض تحریف قرار گرفته و امکان کاسته شدن از اصالتهای فرهنگی آن وجود دارد، بویژه که بخش مهمی از این مراسم مبتنی بر حرکات، الحان خاص و اشعار شفاهی است.

در روستای مرزان روز عاشورا به ترتیب زمانی آیین های نخل آرایی، حسن حسین، علم خبری، نخل گردانی و تعزیه خوانی صورت می پذیرد. نخل آرایی به عنوان اولین عنصر آیینی در ساعات ابتدایی صبح عاشورا برگزار می شود.

کار نخل آرایی در محلی در مجاورت میدان قتلگاه انجام می شود، امروز 2 نخل در روستا آراسته می شود و با پایان یافتن کارِ نخل آرایی، آیین "حسن حسین" در محل مسجد روستا آغاز می شود.

در مرزان نوع خاصی از حسن و حسین از حیث اجرا و اشعار وجود دارد که ارزش فرهنگی مراسم روز عاشورای آن را افزایش می دهد. چنانکه پیش از این نیز اشاره شد، دستکم چهار روستا از خلال آیین علم خبری در مراسم روز عاشورای مرزان مشارکت می کنند. روستای رباطی، گرماب شازده، فهنه و کلات زینال از جمله این روستاها هستند.

روستای مرزان دارای دو هیات سینه زنی و زنجیرزنی است که کار علم خبری توسط این دو هیات روستا انجام می پذیرد. بعد از حسن حسین، هیاتِ سینه زنی به سمت ورودی غربی روستا جهت استقبال از عزاداران روستاهای رباطی، گرماب شازده حرکت می کند.

هیات زنجیرزنی نیز به سمت ورودی شرقی روستا برای استقبال از عزادارانِ روستاهای فهنه، کلات زینال حرکت می کند، البته اینکه هیات سینه زنی در ورودی غربی و هیاتِ زنجیرزنی در ورودی شرقی روستا مستقر شود، امری قطعی و همیشگی نیست و هر سال قابل تغییر است. بعد از آنکه در ورودی روستا هیات میزبان و مهمان با یکدیگر مواجه شدند، اشعار مختصری میان ایشان رد و بدل می شود. نکته بسیار جالب که در کمتر نقطه ای از استان مشاهده شده است، تعویض علم ها میان 2 هیات است و بعد از تعویض علم، عزاداران 2 روستا به دیده بوسی و علم بوسی مشغول می شوند.

در نهایت هیات مهمان به سوی محل استقرارِ نخلِ مرزان در مجاورتِ میدان قتلگاه حرکت می کند. هیات مهمان پس از رسیدن به محلِ استقرار نخل یکبار به دور نخل می چرخند و در گوشه ای از محل مذکور مستقر شده، منتظر هیات های دیگر و ادامه روند عزاداری می شوند. هیات های میزبان با تمام هیات های مهمان اعمال استقبالی فوق را انجام می دهند، بعد از رسیدن تمام مهمانان و انجام تشریفات لازم، هیات های دوگانه مرزان به سمت نخل حرکت می کنند و پس از یک دور چرخیدن دور آن، نخل را به سمت قتلگاه که مکان برگزاری تعزیه است، حرکت می دهند.

علم گردانی، آیینی سنتی، مذهبی و یکی از نمادهای فرهنگ سوگواری است که همه ساله توسط عزاداران و ارادتمندان به امام سوم شیعیان (ع) در روستاهای نیشابور با عنوان "علم نیشابوری" به عنوان یک نماد و نشان مذهبی برگزار می شود.

برای اجرای این آیین، مردم روستاهای مختلف نیشابور با علم های مخصوص همان روستا به یک روستای شاخص و هدف مانند "فدیشه، عبدل آباد، سلیمانی" و یا دیگر مناطق رفته و در آنجا مراسم علم گردانی را برگزار می کنند که گاهی تعداد روستای تجمیع شده در روستای هدف به 40 تا 50 روستا می رسد تا علم گردانی باشکوه خاصی به انجام برسد.

طبق یک سنت دیرینه معمولا افرادی که علم را حمل می کنند از بین سادات جوان انتخاب می شوند که وظیفه علم گردانی را برعهده دارند، زیرا علم گردانی شامل بخشی از حرکات نمایشی خاص است که حمل کردن آن با توجه به ارتفاع چهار متری و وزن زیاد، مهارت خاصی را طلب می کند.

در روز علم گردانی، علم های هر دسته آن گاه که به هم می رسند در اصطلاح مردمی به یکدیگر سلام می دهند و این چرخش موزون همراه با اشعار و صلوات مردم در مسیر حرکت علم و دسته بسیار دیدنی و باشکوه است.

از دیگر اجراهای این مراسم آیینی باید به "علم خبری" اشاره کرد که در روز عاشورا هیاتهای روستا برای استقبال از عزاداران در ورودی روستا با علم مخصوص آن منطقه به هیات های سینه زنی و زنجیرزنی خوشامد می گویند و علم برداران هر 2 هیات علم های خود را به هم وصل می کنند که نشان از اتحاد و وحدت هیاتهاست.

مراسم آیینی علم گردانی در روستاهای نیشابور به شماره 634 در فهرست میراث معنوی کشور به ثبت رسیده است.

شهروندان خلیل آبادی در ارتباط با ائمه اطهار (ع)، فرهنگ عاشورا و قیام امام حسین (ع) آیین های ویژه و منحصر بفردی دارند که از آن جمله میتوان به عزاداری، تعزیه خوانی، حیدری حیدر، پرده خوانی و به میدان آمدن دسته بنی اسد اشاره کرد.

آیین شبیه خوانی "کندر" این شهرستان نیز نوعی نمایش مذهبی و سنتی ایرانی شیعی و بیشتر درباره شهادت حسین بن علی (ع) و مصائب اهل بیت (ع) است که در کندر همانند بسیاری دیگر از نقاط کشور از گذشته های دور و حداقل 200 سال پیش انجام میشده است.

مراسم آیینی "حیدری حیدر" هم قبل از حرکت دسته های عزاداری در چندین نوبت پشت سرهم در اکثر نقاط خلیل آباد توسط عزاداران حسینی انجام می شود. در میدان وسیعی عزاداران دور "علم" با در دست گرفتن کمربند نفر کناری با دست چپ حلقه ای تشکیل می دهند.

یک نفر میان دار در وسط حلقه با فریاد کردن نام "حسن" و عزاداران که دست برکمر دارند با زدن بر سینه خود فریاد بر می آورند "حسین" و در ادامه در اوج مراسم با بیان نام "علی" و جواب دادن عزاداران با عنوان "حیدر" این عمل تکرار و در آخر مراسم چاووشی خوانی برگزار می شود.

دسته بنی اسد هم مراسم آیینی، مذهبی و نمادین جمع آوری و دفن شهدای کربلا در این شهرستان است که همه ساله طبق سنتی دیرینه در روز دوازدهم محرم توسط اکثر هیات های مذهبی انجام می شود.

در روز 12 محرم دسته بنی اسد همگی از جلو هیات های مربوطه با پوشیدن لباس عربی شبیه قوم بنی اسد و با در دست گرفتن وسایل کفن و دفن شامل بیل، کلنگ، کوزه و تابوت به حرکت در می آیند به طوری که مردان در جلو و زنان عزادار در پشت سر آنان به سوی قبرستان روستا و شهر با خواندن نوحه ها و مداحی های مربوط به دسته بنی اسد، یاد آن واقعه مهم تاریخی را زنده می کنند.

پرده خوانی در شهر خلیل آباد، آیینی 120 ساله است که در مراسم مذهبی مختلف به خصوص ماه محرم با حضور مشتاقان اهل بیت (ع) اجرا می شود. پرده خوانی از جمله آیین های مذهبی کهن است که به عنوان نخستین اثر معنوی ثبت شده از خلیل آباد در 22 آذر 91 در میراث معنوی کشور به ثبت رسیده است.

پرده خوانی به عنوان یکی از سنتهای قدیمی کشور است و میتوان آن را با نوعی قوالی (نقالی توأمان موسیقی و آواز) در ادوار پیش از اسلام مربوط دانست که پس از ورود اسلام به ایران، به دلیل محدودیت های موسیقی به نوعی نقالی ملی مذهبی تغییر یافته است، به ویژه در زمان صفویه که انواع نقالی مذهبی (روضه خوانی، حمله خوانی، پرده داری، صورت خوانی و سخنوری) شکل گرفت.

ساختار پرده خوانی بر 2 رکن "پرده" و "پرده خوان" استوار است. پرده پارچه ای است که یک یا چند رخداد مصیبت بار خاندان پیامبر (ص) بر آن نقش شده است و موضوع اصلی این نقش ها، واقعه کربلا و حوادث پیش و پس از آن بوده اما رفته رفته داستانهای اخلاقی پندآموز مانند "جوانمرد قصاب" نیز به آن افزوده شده است که اغلب به خاطر قداست عدد 72 و ارتباط آن با واقعه کربلا در هر پرده، 72 مجلس فرعی و اصلی وجود دارد.

همزمان با سومین روز از شهادت امام حسین (ع) آیینی سنتی به نام نخل گردانی و راه اندازی دسته بنی اسد توسط روستای "فدافن" در کاشمر اجرا می شود. این مراسم که بعدازظهر روز دوازدهم محرم برگزار می شود در واقع یکی از حزن انگیزترین آیین های محرم در کاشمر است که از روستای فدافن آغاز شده و در کاشمر ختم می شود.

این آیین چند سالی است که در محل بقعه متبرکه سید حمزه (ع) با حضور پرشور مردم برگزار می شود. مراسم دسته بنی اسد در کاشمر نیز همچون چند شهر دیگر استان برگزار می شود و شکل آن در برخی موارد متفاوت است. این مراسم در واقع برگرفته از اقدام طایفه بی اسد است که در سومین روز از شهادت امام حسین (ع) زنان این طایفه عاملی می شوند برای تحریک مردان قبیله خود جهت خاکسپاری اجساد مطهر شهدای کربلا.

این زنان با فشاری که به مردان طایفه می آورند اعلام می کنند اگر اجساد شهدای کربلا را تشییع و دفن نکنند و از نیروهای عبیدالله بن زیاد بهراسند، خودشان این کار را انجام خواهند داد. این اقدام آنان موجب می شود که بعد از گذشت نزدیک به 1400 سال از شهادت امام حسین (ع) همچنان به صورت آیینی در نقاط مختلف اجرا شود.

در کاشمر آیین نخل گردانی نیز انجام می شود و این نخل متشکل شده از 72 تکه پارچه که هر رنگ این پارچه ها نمادی از یکی از شهیدان کربلا است. این نخل در واقع تابوتی است که مردانی در زیر آن که بسیار سنگین است قرار می گیرند و آن را به حرکت در می آورند. در این مراسم نشانه هایی از علامت های کربلا همانند دست حضرت عباس و تعدادی از افراد دسته بنی اسد که بیل دست گرفته و جلو هودج برای کندن قبرها حرکت می کنند، دیده می شود.

علم گردانی در روستای نظام آباد شهرستان بردسکن جزو دیگر آیین های شاخص عاشورایی خراسان رضوی است که در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است. آیین علم گردانی نظام آباد به یاد حراست خیمه های حسینی توسط قمر بنی هاشم (ع) در شب عاشورای سال 61 هجری، هر سال در شب عاشورا برگزار می شود.

در این آیین، علمی که بر سر آن نشان دست حضرت ابوالفضل (ع) نصب شده است پیشاپیش دسته عزاداران دور تا دور روستای نظام آباد گردانده می شود و در طول این مسیر خانواده های نظام آبادی از عزاداران پذیرایی می کنند.

این مراسم بﯿش از 60 سال است که اجرا مﯽ شود. روستای نظام آباد در منطقه کوهپایه شهرستان بردسکن و در حاشیه جاده اصلی بردسکن به سبزوار واقع است و در دهه اول ماه محرم مراسم تعزیه خوانی باشکوهی نیز توسط گروه تعزیه خوانی علقمه در این روستا برگزار می شود.

شهر ششتمد، مرکز شهرستانی به همین نام است که آیین های متعددی در عزاداری ها دارد که از آن جمله میتوان به آیین نخل گردانی، قوم بنی اسد، شیرگردانی، کاتب گردانی، طفلان العطش و علم گردانی به عنوان مهمترین رسوم مردم ششتمد در روزهای تاسوعا، عاشورا و یازدهم محرم اشاره کرد.

هر فردی که روز عاشورا را در شهر ششتمد گذرانده یا بگذراند بی شک یکی از مسایلی که نظر او را جلب خواهد کرد اجرای آیین های نمایش گونه متنوع در این روز است.

از همان ابتدای روز مردم با نوای حسن و حسین و چاوشی به مسجد اصلی شهر فراخوانده می شوند و بدین گونه مراسم به شکل رسمی شروع می شود و دسته عزاداران حسینی از میدانگاه و مسجد اصلی شهر شروع به حرکت می کنند و مسیر راهپیمایی را، که معمولا حرکت در دور شهر و بازگشت به مسجد جامع است، آغاز می کنند.

در ابتدای دسته ها گروهی از کودکان و خردسالان که لباس سبز پوشیده و با ریسمانی به جای غل و زنجیر به هم متصل شده اند، مشاهده می شوند که فردی در هیبت "شمر" شلاق به دست به سمت آنان حمله کرده و اشعاری می خواند.

همچنین در سپیده دم روز عاشورا در جوار آرامگاه مورخ مشهور ابوالحسن بیهقی، معروف به "ابن فندق" که در نزد مردم ششتمد به پیرمزار معروف است، متولیان آیین نخل آرایی و نخل گردانی در حال تدارک نخل ششتمد هستند. نخلی که با وسواس و دقت تمام باید آراسته شود، چرا که قرار است این نخل، تابوت نمادین حسین بن علی (ع) باشد. در این میان از اهالی هر کسی که پارچه ای فاخر دارد آن را برای تزیین هر چه بهتر این نخل به متولی نخل تقدیم می دارد.

از آیین های دیگر که در این روز اجرا می شود و باز به نوعی روایتگر صحنه کربلا است آیین "شیرگردانی" است. شیری که به اعتقاد مردم این منطقه با حزن و اندوهی وصف ناپذیر باید پاسدار اجساد 72 شهید کربلا باشد. شیر ژیان و خشمگینی که از نرسیدن به واقعه کربلا خشمگین است و با اندوهی آلوده به خشم در میان دسته عزاداران و سوار بر دوش افراد می چرخد و گاه بر زمین نشسته و با اندوهی تمام خاک نگون بختی به سر می ریزد.

این شیر هرگاه با نمادهای اشقیا مثل شمر برخورد می کند با خشمی وصف ناپذیر به سمت آنان حمله ور می شود، تو گویی می خواهد آنان را که به امام حسین (ع) چنین ستمی روا داشته اند، از صحنه هستی محو کند.

در میان مردم ششتمد آیین دیگری نیز خودنمایی می کند که در نوع خود در ایران بی نظیر به نظر می رسد و آن آیین "کاتب گردانی" است، در این آیین فردی با پوشیدن لباسی عربی و در دست گرفتن دفتر و قلم مویی بر کجاوه ای می نشیند و رسالت تاریخی خود را که ثبت مصایب خاندان رسول (ص) است انجام می دهد، رسالتی که می تواند به بزرگی واقعه کربلا باشد، چرا که قرار است راوی رخداد کربلا باشد.

وجود این آیین در فرهنگ این مردم نشان از اهمیت بالای تاریخ و فرهنگ نوشتاری و مکتوب نزد آنان دارد. این مراسم که از روز نهم محرم شروع می شود در روز یازدهم و با مقتل خوانی در قتلگاه و معمولا در جوار آرامگاه بیهقی و با حضور هیات قوم بنی اسد پایان می یابد، اما آیین قوم بنی اسد نیز از آیین های جالب توجه شهر ششتمد است.

قوم بنی اسد، اولین قومی بود که بر سر اجساد شهدای کربلا حاضر شده و سنت عزاداری بر شهدای کربلا بعد از 1400 سال از آنان باقی مانده است.

یکی دیگر از آیین های عاشورایی ششتمد، آیین علم گردانی و علم دزدی است که خود ابعاد اجتماعی و فرهنگی غنی دارد.

در مشهد که قلب آیینها و مراسم عزاداری در ایام ماه محرم و صفر است و هر مراسمی به حرم رضوی ختم می شود نیز در کنار عزاداری های متعدد و مرسوم توسط هیاتهای عزاداری، هستند مراسمی که به صورت خیلی خاص برگزار می شوند.

آیین خطبه خوانی در صحن انقلاب (عتیق) حرم مطهر حضرت ثامن الحجج (ع) هر سال 2 بار برگزار می شود که یکی در شب شهادت سالار شهیدان و یک بار هم در شب شهادت ثامن الائمه حضرت امام علی بن موسی الرضا (ع) است.

در این آیین تمام خادمان آستان قدس رضوی گرد آمده و شمع به دست، در صحن انقلاب با حضور مردم و دسته های عزاداری مراسم خاصی برگزار می کنند. خدام شمع به دست ابتدا دور تا دور صحن انقلاب می ایستند که در این مراسم معمولا شخصیت های مختلف کشوری نیز حضور دارند.

در ابتدای مراسم، عده ای از دربانان حرم مطهر رضوی با تشکیل 2 صف و با در دست داشتن چراغ لاله هایی که داخل آن شمع روشن کرده اند، گرداگرد صحن انقلاب می چرخند، مداحان هم این ایام حزن و ماتم را به پیشگاه حضرت رضا (ع) تسلیت گفته و با قرائت قسمتی از زیارت عاشورا به عزاداری می پردازند.

آیین شام غریبان حرم مطهر رضوی نیز مانند خطبه خوانی 2 بار در سال برگزار می شود که یک بار در شب شهادت حضرت اباعبدالله الحسین (ع) و یک بار هم در شب شهادت حضرت امام رضا (ع) است که در این 2 شب تمام خادمان آستان قدس رضوی اعم از خادم، کفشدار، دربان، نگهبان و فراش، در محل اداره مرکزی آستان قدس رضوی در چهار راه شهدا حضور یافته و مشغول سوگواری می شوند.

در این مکان جز چند شمع، چراغی روشن نمی شود و محوطه تاریک و غم انگیز است و به محض پخش آوای ملکوتی اذان، نماز جماعت پرصلابتی برپا می گردد، سپس خدمه با در دست داشتن شمعی روشن و با نظمی خاص برای عزاداری و سوگواری و عرض تسلیت به محضر ولی نعمت خود به سوی حرم مطهر رضوی به راه می افتند.

مردم و زائران ماتم زده از ساعتی قبل مشتاقانه در 2 طرف خیابان برای دیدن هیات خدام حضرت امام رضا (ع) اجتماع کرده و با آنان همراهی و همدردی کرده و برای سلامت خادمین حضرت امام رضا (ع) صلوات می فرستند.