آشنایی با شماری از کاروانسراهای استان یزد

ایرنا/ این خبر به جهت آشنایی با شماری از کاروانسراهای استان یزد برای شما مخاطبان گرامی نوشته شده است.

در جوامع و تمدنهای گذشته کاروانسراها نقش تعیین کننده ای را در حیات اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و دفاعی امنیتی دارا بوده اند و علاوه بر کاربری استراحتگاه و مأمنی برای مسافران، بازرگانان و کاروانها در حوزه تجارت و اقتصاد نیز محل اصلی داد و ستد کالا و کسب درآمد بوده اند.

همچنین در دوران های گذشته کاروانسراها به عنوان اقامتگاه، محلی برای تعاملات فرهنگی و تبادل اندیشه ها و آداب و رسوم بین مردم بودند و مکانی برای انتشار و تبادل اخبار سیاسی و اقتصادی بین مناطق مختلف یک کشور و سایر کشورها به شمار می رفتند.

امروزه برخی از کاروانسراها پس از مرمت و بازسازی تبدیل به اقامتگاه های بومگردی، هتل، مهمانسرا، رستوران یا کافه سنتی شدند؛ در حالی که برخی دیگر به عنوان جاذبه های تاریخی شناخته می شوند.

تاریخچه کاروانسراهای ایران

ایران مهد کاروانسراهای قدیمی است، علت اصلی آن هم قرار گرفتن بخش زیادی از سرزمین ایران در راه تجاری ابریشم بوده است، بنابراین پیشینه رونق این بناها در ایران به زمانی پیش از هخامنشیان باز می گردد، در لغت نامه دهخدا کاروان به گروه بزرگی گفته می شود که سفر می کنند و سرا به معنی خانه، سرپناه و محل اقامت است، ترکیب این 2 واژه به خوبی می تواند هدف کاروانسراها را بازگو کند، سرپناهی برای استراحت مسافران.

آمار دقیقی از تعداد کاروانسراهای ساخته شده در ایران وجود ندارد، تنها براساس شواهد میتوان گفت که بیشتر این بناها به دست صفویان و به ویژه شاه عباس ساخته شده است، در طول تاریخ و با گسترش شهرها، کاروانسراها عملا کاربری خود را از دست دادند، اما اعتبار بعضی از آنها حتی با گذر از تاریخ باشکوهی که داشته اند، هنوز از بین نرفته و همچنان اهمیت خود را حفظ کردند.

استان یزد از سرزمین های باستانی اقوام ایرانی و دارای میرات درخشانی از فرهنگ و تمدن کهن در ادوار مختلف تاریخی با قدمت بیش از سه هزار سال است، وجود بناهای متعدد مذهبی، بقعه، مساجد، حسینیه ها، زیارتگاه های مهم زرتشتیان، خانه های تاریخی، آب انبارها، باغ های تاریخی، بادگیرها و بازارچه ها همگی گنجینه هایی از هنر، فرهنگ و تمدن این دیار محسوب می شوند.

استان یزد همیشه یکی از شاهراه های اصلی جاده ابریشم بوده که دارای قلعه ها و کاروانسراهای فراوانی است، قلعه ها و کاروانسراهای این استان، استراحتگاه امن و آرامی در دل کویر برای مسافران خسته از سفر بوده و شور و انرژی ادامه مسیر را برای آنان مهیا میکرده است.

در استان یزد افزون بر هفت هزار اثر ارزشمند تاریخی شامل خانه ها، مساجد، حسینیه، کاروانسراها، قلعه، حمام، آب انبار، محوطه های تاریخی و بافتهای ارزشمند تاریخی شهری وروستایی شناسایی شده که از این تعداد یک هزار و 712 اثر تاریخی و فرهنگی در حوزه غیرمنقول به ثبت آثار ملی کشور رسیده است.

پیش از این پنج اثر یزد شامل بافت تاریخی مرکز استان باغ دولت آباد یزد و باغ پهلوان پور مهریز و قنات زارچ و قنات حسن آباد مشیر در فهرست میراث جهانی سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد (یونسکو) به ثبت رسیده و نام این استان تاریخی را بیش از پیش در جهان پرآوازه کرده است.

در 26 شهریور امسال در چهل و پنجمین اجلاس کمیته میراث جهانی یونسکو 6 کاروانسرای سنگی انجیره اردکان، زین الدین مهریز، شاه عباسی میبد، خرانق، آجری انجیره اردکان و رشتی عقدا نیز ثبت جهانی شدند، در مجموع در این نشست 54 کاروانسرای تاریخی در 24 استان کشور در فهرست یونسکو ثبت شد.

البته این کاروانسراها از بین صدها کاروانسرا انتخاب شدند و در توضیح ویژگی های آن در پرونده آنها چنین آمده است «کاروانسراها یکی از مهمترین اشکال معماری ایرانی هستند که باعث توسعه مسیرها و نیازهای مرتبط با خواسته ها و مقتضیات سفر شده است. این کاروانسراها با مقایسه نقشه 200 کاروانسرا انتخاب شدند و هیچ یک از آنها نقشه تکراری ندارند، بنابراین مشهود است که کاروانسراها نتیجه و محصول خلاقیت و نبوغ معماران ایرانی در طول تاریخ است.»

پرونده کاروانسراها برای ثبت جهانی بهمن سال 1399 به یونسکو ارسال شد و ارزیابان یونسکو در مهر 1400 به منظور بررسی مستندات این پرونده به ایران سفر کردند، ثبت جهانی کاروانسراها کار ساده ای نبود اما سرانجام پس از 2 سال کام میراث فرهنگی در 24 استان کشور را شیرین کرد.

کارشناسان و مدیران میراث فرهنگی ایران قرار بود در کازان روسیه از پرونده 56 کاروانسرای ایران دفاع کنند اما تحریم روسیه و لغو نشست کمیته میراث جهانی یونسکو در کازان، این پروسه را یک سال به تاخیر انداخت و امسال در ریاض عربستان برگزار شد و با توجه به اینکه استان یزد از شمار 54 کاروانسرای ثبت جهانی، 6 سهمیه داشت، بعد از اصفهان، بیشترین تعداد ثبت جهانی را از آن خود کرد که در ادامه کاروانسراهای ثبت جهانی شده این استان معرفی شده است.

کاروانسرای شاه عباسی میبد در بلوار قاضی میرحسین شهر میبد قرار دارد و در دوره قاجار ساخته شده و به سبک صفوی وفادار مانده، به همین دلیل هم به نام شاه عباسی مشهور شده است.

براساس مقاله آشنایی با شماری از کاروانسراهای استان یزد باید بدانید که این کاروانسرا بنایی مجهز به کاربری های متفاوت از جمله آب انبار، چاپارخانه و یخچال خشتی است و در سال 1381 مرمت آن انجام شده و به عنوان موزه زیلو پذیرای گردشگران است.

حیاط بزرگ مرکزی، ایوان، هشتی ورودی، حوضخانه، مهتابی، هشتی و تعداد زیادی حجره دارد، همچنین چاپارخانه، یخچال سنتی و آب انبار در کنار آن دیده می شود، این مشخصات نشان می دهند که اینجا تنها محل استراحت کاروانها نبوده، بلکه در زمان خود از بهترین مجموعه های راهداری در کشور به شمار می رفته است.

کاروانسرای شاه عباسی میبد ساختاری چهارگوش دارد، آجری است و به سبک چهار ایوانی ساخته شده است. در حیاط آن 24 حجره دیده می شود، اما با در نظر گرفتن اتاق های داخلی در مجموع 100 حجره در آن طراحی شده است.

در مرکز حیاط، حوض هشت گوشه ای دیده می شود که آب قنات در آن جاری است. چاپارخانه نیز در کنار کاروانسرا قرار دارد، روی کتیبه ی ورودی آب انبار تاریخ 1070 نوشته شده که احتمالاً به سال ساخت کاروانسرا اشاره می کند. در نوشته های مختلف چند نام برای بانی کاروانسرا دیده می شود، یکی از احتمال ها این است که محمد ولی میرزا بانی کاروانسرای میبد باشد او فرزند فتحعلی شاه و حاکم یزد بوده است، محمد ولی میرزا کاروانسراهای دیگری هم در این ناحیه ساخته است.

کاروانسرای شاه عباسی میبد که سال 1357 ثبت ملی شد، هم اکنون مرمت شده و امکان بازدید از آن وجود دارد. اداره میراث فرهنگی میبد، کتابخانه مرکز اسناد، موزه زیلو و پلاس و رستوران سنتی و کافه در این کاروانسرا دایر شده است.

اولین و تنها موزه زیلو در کشور در این کاروانسرا ایجاد شده است، این موزه در دسته موزه های تخصصی سازمان میراث فرهنگی قرار می گیرد و 50 تخته زیلوی قدیمی و جدید که از مکانهای مختلف جمع آوری شده ، در این موزه به نمایش گذاشته شده است.

قدیمی ترین زیلوی این مجموعه در سال 785 خورشیدی با طرح محرابی بافته شده و بافنده آن علی بید ابن حاجی میبدی است، دسته دوم، زیلوهای جدید هستند که در اندازه های کوچک بافته شده اند و بخش جذاب موزه هم کارگاه زیلوبافی و کاربافی هست که بافندگان در آن به فعالیت زیلوبافی و عرضه این صنایع دستی مشغول هستند.

براساس مقاله آشنایی با شماری از کاروانسراهای استان یزد باید بدانید که کاروانسرای سنگی انجیره اردکان در دوره چیرگی ایلخانان مغول در مسیر یکی از راههای تاریخی ساخته شده است که یزد را به نمکزار ساغند و طبس می رساند، برخی باستان شناسان نشانه هایی را گواه می آورند که نشان از تاریخ کهن تر کاروانسرای سنگی انجیره دارد و می گویند که نه در دوره ایلخانان بلکه در سده چهارم ساخته شده است.

"کاروانسرای انجیره" ساختمانی است با نقشه و پلان هشت ضلعی نامنظم که مصالح بکار رفته در این بنا عمدتا سنگ است و در بعضی قسمتها از جمله پوشش هشتی ورودی آن از آجر نیز استفاده شده است.

طراحی این کاروانسرا در مقایسه با کاروانسراهای دیگر متفاوت و فضای داخلی آن به گونه ای دیگر مورد استفاده بوده است. اصطبل های کاروانسرا که در دو طرف آن قرار گرفته است، هر کدام دارای دو ورودی است، یکی از ورودی ها به حیاط کاروانسرا و دیگری به هشتی راه دارد، در تمام اتاق ها فرورفتگی دو لابی شکل طاقچه ای و شومینه های قدیمی ایجاد شده است.

کاروانسرای آجری انجیره در بیابان انجیره، در شهرستان اردکان ساخته شده است که با شماره 32812 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده، به صورت چهار ایوانه اجرا شده و در چهار طرف آن دارای برج هایی با تزئینات آجری است.

مجموعه کاروانسرای انجیره شامل برج، قنات، راهروهای موازی در دو طرف کاروانسرا، آب انبار و غیره است، این بنای آجری از لحاظ معماری دارای پلان چهار ضلعی منظم بوده که عمده مصالح به کار رفته در آن آجر است.

کاروانسرا یا رباط رشتی در شهر عقدا در وسط بخش عقدا و در کنار شاهراه بنا شده و از آثاری است که به شکل و شیوه رباطهای شاه عباسی به همت حاج ابوالقاسم رشتی از تجار مشهور عصر خود ساخته شده است.

این رباط دارای بادگیری بلند است که از فاصله دور دیده می شود، در صفه شمالی روبروی در ورودی، یک لوحه سنگی به خط نستعلیق به دیوار نصب شده که نام واقف و بانی رباط بر آن حک شده است.

براساس مقاله آشنایی با شماری از کاروانسراهای استان یزد باید بدانید که حاجی ابوالقاسم تاجر رشتی از تجار یزدی و بانی آثار متعدد (حدود سال 1255 هجری قمری) بوده و این کاروانسرا را در سال 1262 هجری قمری بنا کرده است. بنای این کاروانسرا از آجر و دارای بادگیری دو طبقه است.

در هر بدنه این بنا، هفت صفه به قرینه ساخته شده که صفه میانی بزرگتر و شاه نشین آن محسوب می شود. صفه های دیگر هر یک به اتاقی راه دارد و در پشت اتاق ها، راهروهای اصطبل قرار گرفته است، در چهار گوشه بنا، چهار مدخل به قرینه ساخته شده است.

روبروی کاروانسرا در آن طرف جاده، آب انبار قرار دارد که ساختمان آن آجری است و بر سر در ورودی آن، دو صفه برای استراحت عابران ساخته شده است، بادگیر آجری زیبا و دو طبقه این رباط از شاخصه های برجسته معماری این اثر است و این رباط نیز به شماره 2298 در فروردین 1387‬ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

کاروانسرای شاهزاده خرانق به دستور «شاهزاده ولی میرزا فرزند فتحعلی شاه قاجار» به علت ویران شدن رباط قدیم این روستا ساخته شده است، این کاروانسرای تاریخی، یادگار دوره قاجار و در مرکز روستای خرانق قرار دارد، این اثر در سال 1377 با شماره 2238 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

برای ورود به کاروانسرای آجری خرانق، ابتدا باید از یک هشتی گذشت؛ اتاقکی که در دو طرف آن، 2 ایوان بزرگ شاهانه به همراه پله هایی پیچ در پیچ به سوی پشت بام قرار گرفته است، با ورود به حیاط این کاروانسرا، تعدادی اتاقک گنبدی و نوک تیز دیده می شود که در سالیانی نه چندان دور میزبان مسافران خسته و تنها بوده تا گرد سفر را از روی دوش بردارند و آماده سفری دیگر و اغلب دیدار امام رضا (ع) شوند.

در چهار قسمت کاروانسرای خرانق چهار ایوان تیمچه مانند دو به دو روبروی هم قرار دارد که ایوان شاه نشین در وسط و ایوان های کوچکتر در طرفین آن قرار گرفته است، اگر کسی در وسط یکی از تیمچه ها پایش را به زمین بکوبد، صدای آن به شکل اکو در سقف گنبدی تیمچه تا چند لحظه تکرار می شود، اصطبلی بدون سقف نیز در یک سمت کاروانسرا وجود دارد که محل نگهداری چهارپایان بوده است.

براساس مقاله آشنایی با شماری از کاروانسراهای استان یزد باید بدانید که این کاروانسرا با استفاده از ترکیب 3 رنگ سبز، زرد و قرمز تزئین شده و سفال های دایره شکل آن هم که به سبک خاصی در سقف قرار گرفته و نورگیرها و هواکش ها را شکل داده اند، به زیبایی این سازه افزوده است.

نمای بیرونی کاروانسرای خرانق با آجر و کاشی کاری، گچ و سنگبری های جالب تزئین شده و در بخش دروازه ورودی هم طاق نماها و ایوان ها آجرکاری شده است، در پشت کاروانسرا، محلی به نام قدمگاه و جایگاه نماز امام رضا (ع) قرار دارد که امام هشتم هنگام رفتن به خراسان در آنجا توقف کرده اند.

کاروانسرای زین الدین یزد قدمتی بیش از 400 سال دارد، این بنا در دوره ی صفوی ساخته شده که یکی از زیباترین کاروانسراهای این دوره به شمار می رود. کاروانسرای زین الدین در یزد به مناسبت دیدار شاه عباس با زین الدین گنجعلی خان، حاکم استان کرمان در قرن 10 قمری ساخته شده است.

معمار کاروانسرای زین الدین در مهریز شخصی به نام محمد سلطان یزدی بوده، وی یکی از بهترین معماران آن دوره و طراح و معمار مجموعه بی نظیر گنجعلی خان کرمان نیز بوده است، نکته جالب توجه و متمایز کننده کاروانسرای زین الدین از دیگر کاروانسراها، پلان دایره ای آن است، مسلمانان در ساخت بناهای خود از اعداد مقدس استفاده می کنند که در این بنا هم می توانید اعدادی نظیر پنج برج و 12 صفه این کاروانسرا را در ساخت آن مشاهده کرد.

کاروانسرای زین الدین از شاهکارهای معماری دوره صفویه و تنها بنای مدور ایرانی در مسیر جاده ابریشم واقع شده است و یکی از کاربردهای کاروانسرای زین الدین در مهریز در قرن دهم قمری محلی برای استقرار تفنگچیان و مستحفظان بوده است.

کاروانسرای زین الدین در یزد، دارای نقشه دایره ای و پنج پلان نیم دایره (برج) چسبیده به دیوار هشتی است، صحنی دوازده ضلعی دارد که در اطراف آن رواق های سکو دار قرار دارد.

این کاروانسرا با آجر بنا شده و در بخش شمالی این رباط، اتاق هایی که شاه نشین عمارت بوده، قرار دارد که هم اکنون بخشی از آن سالن غذاخوری و بخش دیگر با فرشهای دست بافت و پشتی های زیبا برای نشستن و استراحت طراحی شده است.

در 2 طرف کاروانسرا پله هایی وجود دارد که به پشت بام راه دارد و میتوان برای تماشای آسمان فوق العاده زیبای کویر از طریق این پله ها به پشت بام رفت.

مدیر پایگاه شهر میراث جهانی یزد در مورد ثبت کاروانسراهای استان گفت: پرونده ثبت جهانی کاروانسراهای یزد از سال 1399 آغاز شده که سرانجام در اواخرا شهریور امسال در چهل و پنجمین کمیته میراث جهانی سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد (یونسکو)، 54 کاروانسرا در فهرست میراث جهانی به ثبت رسید که 6 مورد آن مربوط به یزد بود.

مجید علومی افزود: پرونده 12 کاروانسرا برای ثبت در فهرست جهانی با جمع آوری ویژگی های تاریخی، مذهبی، معماری، عکس و نقشه آنها به تهران ارسال شده که ارزیابانی دفتر ثبت جهانی به مدت 2 روز به یزد آمدند و کاروانسراهای معرفی شده را مورد بازدید و بررسی قرار دادند و در نهایت 6 بنا مورد تایید قرار گرفت.

وی تصریح کرد: قبل از ارزیابی کارشناسان یونسکو، کاروانسراها مورد مرمت و بهسازی قرار گرفتند و مشکلات موجود در حریم آنها رفع شد.

نویسنده: کبری دانشی