کاروانسرای زین الدین

کاروانسرای زین الدین از بناهای مربوط به دوره صفوی است که در سده دهم هجری به دستور زین الدین گنجعلی خان ریگ، حکمران کرمان و به فرمان شاه عباس ساخته شده است. این بنا در 60 کیلومتری جاده یزد به کرمان واقع شده و از معدود کاروانسراهای مدور ایرانی است. این بنا در گذشته جای استقرار تفنگچیان و نگهبانان بوده و هم اکنون با حفظ معماری پیشین، هتل گردشگران در یزد شده است. نقشه این کاروانسرا به شکل دایره بوده و از بارزترین مشخصه این بنا میتوان به قرینه بودن شرق و غرب آن اشاره کرد. آب آن نیز از چشمه تأمین میشد که امروزه نیز وجود دارد.

این کاروانسرا دارای پنج برج نیم دایره بوده که به دیواره هشت متری آن پیوسته اند. پس از سردر نسبتا پهن ضلع جنوبی، هشتی و سپس صحن دوازده ضلعی قرار دارد. در اطراف صحن هم رواق های سکوداری وجود داشته و در انتهای هر رواق اتاق هایی مشابه دیده می شوند. در طرفین هشتی ورودی و پشت اتاق ها راهروهای وسیع و طولانی قرار دارد که اصطبل چهارپایان بود. فضای ضلع شمالی بنا دارای سقفی بلند با کاربندی بوده و کنگره ها و تیراندازهای لبه بام، ترکیب انحنای برج و دیواره ها و نمای تمام آجر آن چهره خاصی را به این کاروانسرا بخشیده است.

مصالح بنا از آجر است و در درون بنا عمدتا از تزئینات آجر در نما استفاده شده که تابع طرح 12 ضلعی حیاط یا صحن مرکزی آن است. قسمت شاه نشین در بدنه و سقف دارای اندود گچ و کاربندی هست. این اثر در تاریخ 28 مرداد 1351 با شماره 926 به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید. این بنای تاریخی با بازسازی و نوسازی و تغییر کاربری به گردشگری به محل مناسبی برای اسکان و پذیرایی گردشگران تبدیل شده و در سال 2006 دیپلم افتخار یونسکو به دلیل «احیا و ساماندهی با بهره گیری از مصالح سنتی» را دریافت کرد.

در 26 شهریور 1402 در جریان چهل و پنجمین اجلاس کمیته میراث جهانی یونسکو در ریاض هم رباط زین الدین به همراه 53 کاروانسرای تاریخی دیگر تحت عنوان کاروانسراهای ایرانی در فهرست میراث جهانی قرار گرفتند. این مجموعه جهانی به عنوان بیستمین و هفتمین اثر جهانی کشور ایران شناخته می شود.