آسیب های وارده به میراث فرهنگی در نیمه اول سال 98

ایسنا/ این خبر درباره آسیب های وارده به میراث فرهنگی در نیمه اول سال 98 برای شما مخاطبان گرامی نوشته شد.

بلایای طبیعی یکی دیگر از خطراتی که میراث فرهنگی و تاریخی یک کشور را تهدید می کند. سیل، آتش سوزی، زلزله و ... در سالهای اخیر خسارات جبران ناپذیری به آثار باستانی وارد کرده است. اما مدیریت بحران درست می تواند مانع تخریب آثار شود و از قربانی شدن آنها پیشگیری کد. بی شک، یکی از مشکلات جدی برای میراث فرهنگی ایران حفاظت از میراث تاریخی و فرهنگی است. تخریب بافت های تاریخی به بهانه های مختلف و نبود توانایی کافی جهت حفاظت از آثار، تامین نشدن اعتبار برای مرمت بناهای تاریخی و افزایش سرقت آثار از جمله مشکلاتی است که میراث فرهنگی ایران با آن دست و پنجه نرم می کند.

سالی که نکوست از بهارش پیداست

سال 98 با سیل آغاز شد، سیلی که علاوه بر خسارات مالی و جانی به شهر و مردم، به جان بسیاری از بناهای تاریخی هم آسیب زد.

بنابر گزارش معاون وقت میراث فرهنگی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری در فروردین سال 98، 730 اثر تاریخی 25 استان کشور در اثر بارش باران و سیلاب آسیب دیدند. براساس بررسی ها و پایش های انجام شده تا آن زمان، به اعتباری معادل 300 میلیارد تومان برای مرمت و نجات بخشی این آثار نیاز است.

همچنین رئیس دفتر امور پایگاه های ملی و جهانی سازمان میراث فرهنگی می گوید: سه پایگاه ملی «پل های تاریخی»، «بافت تاریخی بروجرد» و «قلعه فلک الافلاک» در استان لرستان، دو پایگاه ملی «روستای تاریخی یوش» و «مجموعه فرح آباد ساری» در استان مازندران، چهار پایگاه جهانی «محوطه هفت تپه»، «چغازنبیل»، «شوش» و «آسیاب های شوشتر» در استان خوزستان، پایگاه ملی «بافت تاریخی دهدشت» در کهگیلویه و بویراحمد، دو پایگاه ملی بافت تاریخی «بیرجند» و «بشرویه» در خراسان جنوبی، بافت تاریخی تپه نوشیجان در همدان، بافت تاریخی نیاسر در اصفهان، پایگاه ملی «مجموعه خرقان» و «بسطام» در سمنان، پایگاه ملی «محوطه دره شهر» در ایلام، دو پایگاه ملی «روستای روئین» و «محوطه تاریخی بلقیس»، دو پایگاه ملی «بافت تاریخی گرگان» و «دیوار تاریخی گرگان» در استان گلستان و پایگاه جهانی بیستون در کرمانشاه را پایگاه های ملی و جهانی معرفی می کند که از سیل نوروز 98 تاکنون آسیب دیده اند و میزان دقیق خسارت وارد شده را 679 میلیارد ریال بیان می کند.

تخریب بخشی از مادر پل های ایران در لرستان

یکی از پایه ستون های هزار ساله ی مادر پل های ایران در استان لرستان با طغیان رودخانه کشکان فرو ریخت و آب از کناره های پل در حال وارد کردن آسیب جدی به این بنای ساسانی بود.

روح امامی، عضو تحریریه پایگاه خبری گلونی خرم آباد با بیان اینکه پل کشکان در بستر رودخانه کشکان لرستان به دلیلی بزرگی مادر پل های ایران نامیده می شود، گفت: پیش از این با بارش های سال 1395، طاق این پل تاریخی که در دوره ی قاجار به بنا الحاق شده بود، فرو ریخته بود. وقوع سیل نیز موجب شد یکی از پایه های این پل هم که در آب فرو رفته بود، فرو بریزد.

خطری که از بیخ گوش «قابوس» گذشت

گنبد قابوس سال 98 خود را با باران و سیل آغاز کرد، سیلی که در طول چند روز نه تنها این محوطه ی جهانی، بلکه همه ی شهر احاطه کرد، هر چند آسیب های سیل به شهر و مردم بیشمار بودند اما آثار تاریخی درگیر این سیل نیز بخش دیگری از این آسیب ها بودند که شاید بتوان گفت درصد کمی از آنها نیز هنوز جبران نشده اند. اما این گنبد بواسطه جهانی بودنش داستان متفاوتی دارد، یکی از تهدیدهایی که از چند سال قبل گنبد جهانی قابوس را تهدید می کند، نم زدگی در جداره این اثر جهانی است، به خصوص در بخش های پایینی این بنای تاریخی. اما سبز شدن این علف های هرز روی گنبد مخروطی شکل این اثر جهانی، قطعا تهدید بیشتری برای این اثر جهانی محسوب می شود.

هر چندتصاویر منتشر شده از این گنبد جهانی در طول سالهای گذشته نیز از وجود این علف های هرز خبر می دهد، اما به نظر می رسد شرایط نگهداری و حتی باران سیل آسایی که نوروز سال 98 در این منطقه بود، عاملی موثر در رشد سریع تر و سرسبزی بیشتر این اثر تاریخی شده است.

برج قابوس، بنایی با قدمت بیش از 1000 سال است که با ارتفاع 55 متر (ساختمان)، با احتساب بلندی 15 متری تپه که پای بست آن را به 70 متر رسانده، بلندترین برج آجری جهان لقب گرفته است. این برج که در سال 1391 در فهرست آثار جهانی یونسکو ثبت شده است، یکی از بی نظیرترین یادمان های معماری دوره اسلامی است که در سه کیلومتری شهر قدیم جرجان مرکز حکومت آل زیار بنا شده است. این برج هر سال نوروز رکورددار جذب گردشگر در استان گلستان بوده است.

در استان تهران نیز خسارت هایی به پل تاریخی کن و پل نمرود شهرستان فیروز کوه و پل شاه عباسی شهر پردیس وراد شد. همچنین کاروانسرای امین آباد، آتشکده ری، دژ رشکان و بنای چندین امامزاده بدلیل شدت بارش ها دچار آسیب هایی جزئی شدند.

همانطور که گفته شد در سیل 98 بناهای زیادی آسیب دیدند که وعده های زیادی هم برای مرمت آنها داده شد، اما با گذشت دو سال هنوز بناهایی در انتظار مرمت هستند. موضوع مهمی که در این باره باید بررسی شود، ارائه راهکارهایی برای حفاظت بناهای تاریخی در برابر آسیب ناشی از بلایای طبیعی است، همانطور که در گزارش های مربوط به سیل 98 آمده است، خسارت ناشی از سیل، زلزله و ... گاهی غیرقابل جبران و پرهزینه است.

خطر آتش سوزی بناهای تاریخی را جدی بگیرید

با وجود احتمال وقوع هر کدام از بلایای طبیعی در کشور و در هر زمانی، اما آتش در چند سال اخیر همچنان رتبه نخست تلنگرهایی را دارد که گاهی سبب خیر برگزاری برخی برنامه ها و جلساتی می شود که از دید همان متولیان و کارشناسان میراثی، کاری تکراری است. اقدامی که بدون هیچ برنامه ریزی و برداشتن قدمی مناسب فقط برگزار می شوند، تا شاید روزی به نتیجه ای عملی برسند.

اردیبهشت 98 سرای دو دری بازار تبریز در آتش سوخت. این بازار که یکی از بزرگترین بازارهای مسقف با معماری شاهکار است که اولین باری نبوده که طعمه آتش شده و سال 88 هم دو روز در آتش سوخت.

بنابر اعلام معاون وقت میراث فرهنگی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی در آتش سوزی سال 88 حدود 113 مغازه تاریخی در سرای «دو دری» بازار تبریز طعمه آتش شدند که اعتباری بالغ بر 20 میلیارد تومان به این بازار جهانی آسیب وارد کردند.

اما این فقط بازار تبریز نبود که در طول سالهای گذشته طعمه حریق شد. پلاسکو، مسجد جامع ساری، بازار تهران، معبد هندوهای بندرعباس و آرامگاه استر و مردخای در زمره، خانه تاریخی دارویی در گرگان، «پل سیاه» اهواز، خانه تاریخی عزیزی بابل و ... از دیگر بناهایی هستند که در آتش سوختند.

در حال حاضر بسیاری از بازارهای تاریخی ایران وضعیت ایمنی درستی ندارند. هرکدام به لحاظ مشکلات و نوع بنا و قدمت با چالش های جدی دست به گریبان هستند و اگر هرچه سریع تر به وضعیت آنها رسیدگی نشود، یک جرقه کوچک می تواند اتفاقات جبران ناپذیری را در این بافت های تاریخی چند صد ساله رقم بزند.

مرغ همسایه غازه

قربانیان آتش سوزی فقط بناهای تاریخی در ایران نیستند، در طول دهه های گذشته بناها و مناطق تاریخی زیادی در دنیا بودند که طعمه حریق شدند. برای مثال کلیسای نوتردام کمتر از یک ماه قبل از آتش سوزی بازار تبریز دچار حریق شد. اما تفاوتی که بین آن دو بود، توجه و ارزشی که برای نوتردام قائل شدند و بعد از آتش سوزی آن از سلبریتی ها گرفته تا مردم عادی در ایران و کشورهای دیگر با انتشار عکس های یادگاری از این کلیسای تاریخی که آن هم در فهرست میراث جهانی ثبت شده، آه از نهادشان درآمد و حتی سرمایه گذاران بزرگ فرانسوی که مالیات های معوقه به دولت داشتند، با هزینه های نجومی اعلام کردند که قصد پرداخت بخشی از هزینه های بازسازی را دارند.

آتشی که به جان بازار کهنه قم افتاد، کافی نبود؟

باز هم خبر آتش سوزی یک بنای تاریخی در قم در تابستان 98 منتشر شد. آتش سوزی در انبار چوب و چوب بری های بازار کهنه قم در بخش کاروانسرای و سرای ملاحسین این بازار، خساراتی به این بخش تاریخی که ثبت ملی نیز شده است وارد کرد.

نیروهای آتش نشان پس از 3 ساعت آتش را خاموش کردند و لکه گیری ها آغاز شد، در این میان نیروهای شهرداری برای جلوگیری از روشن شدن آتش نهفته زیر چوب ها، ایوان شاهنشین کاروانسرای ملاحسین را با لودر تخریب کردند تا بتوانند چوب هایی که احتمال داشت در آتش بسوزند را به گودال کناری کاروانسرا بریزند.

تصاویری که از این حادثه منتشر شد نشان می دهد، آنطور که در نمونه های مشابه آتش سوزی در مسجد جامع ساری، بازار تبریز یا میدان حسن آباد آسیب به بدنه های تاریخی وارد شد، سرای ملاحسین در بازار کهنه قم، آسیب ندیده بود پس گویا باید خودشان آسیب را کاملتر می کردند.

در این برهه زمانی اظهار نظرها نشان می داد که دفتر حفظ و احیای بناها، بافت ها و محوطه های تاریخی کشور باید جدیت بیشتری برای شناسایی خطرهایی که بناهای تاریخی کشور را تهدید می کند، داشته باشد در حالی که با گذشت دو سال از آن ماجرا بارها خطر آتش شوزی جان بناهای تاریخی را تهدید کرده است.

بازار تهران، یک بمب ساعتی

در نشست پنجم از سلسله گفت وگوهای «میراث فرهنگی و توسعه شهری» که در مرداد 98 با موضوع «مدیریت بافت تاریخی شهر تهران» برگزار شد، بازار تاریخی تهران و آسیب هایی که این بازار از سالهای گذشته تا امروز با آن مواجه است، مورد بررسی قرار گرفت.

در این نشست بازار تهران را به یک بمب ساعتی در هر لحظه و هر زمان تشبیه کردند و همچنین کارشناسان حاضر خواستند که کاری را برای همیشه و برای ثواب دنیا و آخرت برای بازار تهران انجام دهند.

از سوی دیگر برخی از کارشناسان حاضر در نشست معتقد بودند با توجه به اتفاقات روز تهران، این شهر و بافت تاریخی در مسیری با شیب تند و به سمت اشتباهات فراوان در حال حرکت است. حتی یکی از کارشناسان شهرسازی نخست با فریاد درخواست کرد تا میراث فرهنگی به وضعیت آثار تاریخی توجه کند و از سوی دیگر گفت: سازمان میراث فرهنگی در شرایط کنونی وضعیت آثار تاریخی تنها راه حلی که در اختیار دارد، کشتن خود است.

ارزش و قدمت یک بنا را چگونه می سنجید؟

عمارت نورمهال یا همان خانه آمریکایی ها در اوایل دوره پهلوی ساخته شده است، در 2 طبقه و با سقفی شیروانی و دارای ستون هایی در چهار طرف، نمای هر طبقه است و یکی از خانه باغ های زیبای همدان محسوب می شود که در تاریخ 27 آبان 1385 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.

خانه آمریکایی ها که در انتهای پارک پرواز همدان، با بیش از 100 سال قدمت قرار گرفته که هر چند از کاربری این بنای تاریخی در دوران مختلف اطلاعات چندانی در دست نیست اما گفته می شود ابتدا به عنوان مکان استقرار پزشکان آمریکایی مورد استفاده قرار می گرفته است.

سال 97 در شرایطی که همدان و مسئولان میراث فرهنگی و گردشگری و مدیریت شهری همدان خود را برای برگزاری جشن همدان 2018 آماده می کردند، مجوز ساخت برجی دوقلو در عرصه بنای تاریخی «آمریکایی ها» صادر و نخستین اقدامات آن نیز انجام شد.

اما با وجود دستور استاندار برای جلوگیری از ساخت وساز، خاکبرداری در باغ نورمهال با قطع درخت در این باغ آغاز شد و به نظر می رسید مالک بنا عزم خود را برای رسیدن به نتیجه ای در این زمینه جزم کرده است.

شش ماه از مطرح شدن نخستین هشدارها درباره وضعیت عمارت تاریخی نورمهال و صحبت ها، جلسات و قول و قرارها از کمیته امداد به عنوان مالک و شهرداری و میراث فرهنگی همدان گذشت و بعد از گذشت آن مدت و خاموش شدن آتشی که قصد داشت از ساخت برج های دوقلو در چند متری عمارت نورمهال که با گودبرداری بزرگی همراه بود، جلوگیری کند تا اینکه شهرداری و شورای شهر همدان، اختصاص زمین معوض به کمیته امداد را رد کردند.

حرف و حدیث های پیش بینی شده برای آغاز کار گودبرداری در چند قدمی نورمهال همدان، بالاخره عملی شد و بیل مکانیکی صبح چهارشنبه 18 اردیبهشت 98 زمین عرصه این عمارت تاریخی را زخمی کرد.

این در حالی بود که رئیس شورای اسلامی شهر همدان اعلام کرد که شورا به تنهایی قادر به توقف پروژه محدوده نورمهال نیست.

مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان همدان پیرامون آسیب های وارده به میراث فرهنگی در نیمه اول سال 98 گفت: ساخت و ساز در محدوده نورمهال آسیبی به بنا نمی زند اگرچه بهتر بود برای حفظ یکپارچگی این اتفاق رخ ندهد.

مدیرکل کمیته امداد امام خمینی (ره) همدان نیز پیرامون آسیب های وارده به میراث فرهنگی در نیمه اول سال 98 بیان کرد: عمارت نورمهال آنچنان قدمت تاریخی و فرهنگی ندارد و زمانی این مکان محل تجمع معتادها بوده است.

دو خانه تاریخی که ناشناخته ماندند

ماجرا از جایی شروع شد که دو خانم مسن حدود 20 سال قبل مدرسه قدیمی را که در آن درس می خواندند، در خیابان لاله زار پیدا کردند. اما تا قبل از آن کسی از این مدرسه قاجاری خبری نداشت و این مکان سالها انبار بود.

در سال 98 و به گواه مردم محله بعد از تخلیه بنا، قصد تخریب آن را داشتند. این بنای تاریخی که در نقشه عبدالغفار که یکی از مهمترین منابع شهری قاجارهاست نیز ثبت شده بود، آنقدر ناشناخته ماند که حتی به ثبت ملی هم نرسید.

همچنین خانه ی قدیمی و ارزشمند دیگری در نزدیکی این بناست که متعلق به یکی از پزشکان دوره پهلوی بوده. هر دو بنا سردرهای فوق العاده زیبا و شاخصی دارند که شاید برخی از آنها را در کارت پستال هایی که در طول دوران مختلف در تهران چاپ شده، دیده باشید.

متأسفانه هنوز بناهای بسیار تاریخی و ارزشمندی در ایران وجود دارند که کسی از آنها خبری ندارد و سرنوشتی همچون این مدرسه قاجاری در انتظارشان است. امید است که میراث فرهنگی با کمک متولیان دیگر در حفظ این آثار تلاش های بیشتری کنند.