راهنمای سفر به شهر بیرجند؛ شهری با آثار خشتی در ایران

بیرجند در شرق ایران و جنوب استان خراسان قرار دارد. بیرجند از جنوب به نهبندان، از شمال به قائن، از شرق به کشور افغانستان و از غرب به طبس و فردوس محدود است. براساس آخرین تقسیمات کشوری هم وسعت آن 31704 کیلومتر مربع بوده و از چهار نقطه شهری بیرجند، خوسف، سربیشه و اسدیه و چهار بخش خوسف، مرکزی، درمیان و سربیشه تشکیل شده است. با ما در راهنمای سفر به شهر بیرجند همراه شده تا کمی شما را با شماری از معروف ترین جاهای دیدنی شهر بیرجند آشنا کنیم.

نگاهی به تاریخچه بیرجند

نام شهرستان بیرجند خود یکی از نام های باستانی بوده و در معنی آن میتوان به موارد زیر که در کتب گوناگون آمده اشاره نمود. در برخی کتب آن را برکند نوشته اند و برخی ذکر نموده اند چون بیژن بنیان اولیه آن را نهاده، نام آن بیژن بود ولی با تکرار زیاد بیژن به بیرجند تبدیل شده است. آنچه مسلم هست، در فارسی باستان کلمه بیرجند مرکب از دو واژه بیر به معنی صاعقه و طوفان و جند یا کند به معنی شهر و دیه است. آثار تاریخی و نشانه های فرهنگی به جای مانده از ادوار گذشته در نقاط مختلف به چشم می خورد تا آنجا که توجه هر تازه واردی را ناخودآگاه به سوی آن جلب و جذب می کند.

مطالعات باستان شناسی در بیرجند حاکی از استقرار اقوام کهن پیش از تاریخ و دوره های متاخر در این حوزه دارد. تاریخ بیرجند با اساطیر کهن عجین شده و هر جا سخن از قهستان و بیرجند پیش می آید، بلافاصله تداعی کننده نام سام بن نریمان هست، چرا که او را بنیانگذار اولیه این خطه می دانند. نام های اساطیری و باستانی فراوانی در منطقه یافت می شود که برگرفته از اسطوره ها و تاریخ دیرین است؛ نامهایی نظیر گیو، گل، چهکند، نوفرست، چاج، اسفزاز، نوکند، فورگ و...

سابقه حیات در حوزه طبیعی بیرجند بسیار طولانی تر از آن است که تصور می شود. برای نمونه، قدیمی ترین اثر حیات و زندگی در این حوزه مربوط به ردپای حیوانات عظیم الجثه ماقبل تاریخ در شمال بیرجند است. به گفته محققان و پژوهشگران کانادایی، این آثار متعلق به 50 میلیون سال قبل بوده و در نوع خود یکی از بهترین و کامل ترین مجموعه از نمونه ردپاهای یافت شده از ابتدا تاکنون به شمار می رود. علاوه بر آن، برای اولین بار در این منطقه ردپای مربوط به پرندگان مختلف گزارش شده است. اگرچه در آغاز گمان می رفت سابقه سکونت در منطقه مربوط به ادوار تاریخی باشد ولی آثار شناسایی شده نشان دهنده استقرار اقوامی در دوران پیش از تاریخ در منطقه هست.

بهترین اثر به جای مانده از این اقوام نگاره های موجود در سنگ نگاره لاخ مزار و محوطه های باستانی متعددی است که در منطقه وجود دارد. از دوران تاریخی نیز آثاری بدست آمده که حکایت از حضور سلسله هایی چون هخامنشیان، اشکانیان و ساسانیان دارد. کشف سنگ نگاره های لاخ مزار در روستای کوچ از توابع بخش مرکزی بیرجند که مربوط به چند هزار سال قبل بوده هم مهر تاییدی بر سابقه استقرار بشر و فرهنگ متعالی آن ها در این خطه است. این سنگ نگاره ها دارای تنوع و گوناگونی زیاد هستند. از میان آنها میتوان به مواردی چون کتیبه ها، نقوش انسانی و حیوانی، علائم و نمادها و خطوط تصویری اشاره کرد.

در اینجا برای نمونه ترجمه متن یکی از کتیبه های لاخ مزار آورده می شود: "مهربان-خستوان و مهربان که رهبری می کند درست-درست هدایت می کند-پرورش می دهد-پیرایش می کند-می گرداند." به طور کلی، بررسی این اثر ارزشمند نشان دهنده حضور و استقرار انسان در منطقه از دوران پیش از تاریخ هست. حوزه فرهنگی و اجتماعی بیرجند هم طی قرون متمادی شاهد مهاجرت اقوام گوناگون به منطقه بوده است بطوریکه در این گستره فرهنگی به راحتی میتوان اقوام و نژادهای مختلف را از هم تمیز داد.

اسناد و مدارک مستند و معتبری وجود دارد که نشان می دهد در قرون متمادی قوم ساگارتی در این منطقه زندگی کرده اند تا آنجا که هرودت مورخ بزرگ در قرن پنجم پیش از میلاد به این قوم اشاره کرده و درباره آنها می نویسد: "آنها در ردیف اقوام شرقی هستند و از سکنه ساتراپ چهادهم هخامنشیان به شمار می روند." در دوره ساسانیان منطقه قهستان ایالتی بوده در بین شهرهای بزرگی چون هرات و نیشابور که علاوه بر آبادانی و داشتن روستاهای حاصلخیز، مردمان و جنگاورانی با استعداد و سلحشور داشته که این مردمان همیشه مایه دلگرمی حکومت مرکزی و منشا قدرت در این حوزه محسوب می شده اند.

آشنایی با جاذبه های دیدنی بیرجند

باغ اکبریه

باغ اکبریه یکی از بناهای تاریخی بیرجند بوده که در دوره قاجاریه، به دستور شوکت الملک، با معماری استاد الله داد جعفری و در دو طبقه ساخته شده است. این باغ در انتهای خیابان معلم و در روستای اکبریه واقع شد. این باغ با گسترش شهری بیرجند اکنون در داخل شهر قرار گرفته و در نشست سی و پنجم یونسکو در سال 2011 میلادی به عنوان میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید. این باغ در تاریخ 2 خرداد 1378 با شماره 2326 هم به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.

ساخت این مجموعه از اوایل دوره قاجار تا اواخر آن دوره و در چند مرحله انجام شد. این مجموعه شامل چند عمارت بوده که قدیمی ترین آن مربوط به عمارت حشمت الملک در منتهی الیه شرقی هست که شامل دو طبقه بود. طبقه همکف دارای دو دالان و راهرو نسبتا طویل است و ارتباط میان سه بخش مهم مجموعه یعنی باغ اصلی، باغ جنوبی و اصطبل را برقرار می کند. عمارت مرکزی با عملکرد تشریفات و پذیرایی از میهمانان تقریبا به عنوان هسته مرکزی باغ بحساب می آید و از تزئینات و چشم انداز بسیار عالی برخوردار است. وجود درختان بلند قامت کاج در دو طرف خیابان و نیز خیابان های منتهی به خیابان اصلی عمارت مرکزی بر زیبایی و طراوت باغ و نمای آن افزود.

باغ جنوبی واقع در جبهه جنوبی و کوچکتر از باغ شمالی است. این باغ به وسیله فضاهایی چون فضاهای خدماتی، عمارت مرکزی و دیواره غربی اصطبل احاطه شد. یکی از عناصر مهم هم استخر نسبتا بزرگ با طرح مربع است که بخش عمده فضای باغ را به خود اختصاص داد. استخر در وسط دارای سکویی مربع شکل است. فرم معماری اثر ایرانی با الهامی از معماری روسی بوده که تلفیق آن با معماری اسلامی سبک معماری نوینی را نشان می دهد.

هم اکنون بخش های مختلف این باغ مورد استفاده اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری خراسان جنوبی است. بخش احداث شده در اوایل دوره قاجار به عنوان کتابخانه فعال بوده و از بخش مرکزی که در دوره قاجار احداث شده، به عنوان موزه باستان شناسی و مردم شناسی استفاده می شود. بخش ساخته شده در دوره پهلوی کاربری اداری داشته و دیگر بخش ها هم به سفره خانه و چایخانه سنتی اختصاص یافته است.

قلعه بیرجند

قلعه بیرجند که با نام های قلعه ته ده و پایین شهر نیز شناخته می شود، بزرگترین بنای تاریخی بیرجند بوده که بر فراز بلندترین تپه باختری شهر جای گرفته است. دژ سترگ و کهن پایین شهر بیرجند یک دژ کوهستانی برای کاربردهای نظامی هست. این قلعه جایی برای انجام نگهبانی بوده و ساکنان این قلعه نگهبانانی بودند که وظیفه آنها رساندن اخبار، تأمین امنیت و پاسداری بود. این دژ با مساحتی بیش از سه هزار متر مربع در دوره صفویه ساخته شده و هسته نخستین شهر بیرجند بشمار می رود.

دژ بیرجند از راه راهروهای زیرزمینی به مراکز مهم شهر در پیوند بوده است. در این قلعه آب انبارها و مواد خوراکی پیوسته نگهداری میشد تا در هنگام یورش دشمن، باشندگان شهر با خانواده های خود و دارایی های منقول از طریق راهروهایی زیرزمینی به آن پناه ببرند. نوسازی این بنا هم از سوی شهرداری بیرجند در سال 1378 آغاز شد. مصالح بکار رفته در ساخت قلعه خشت، گل و چینه است. قلعه دارای دو در ورودی بوده که یک در در ضلع شمالی و در دیگر در ضلع غربی قلعه است. این قلعه دارای هفت برج بوده که شش برج از آن بر جای مانده است. دیوار بنا هم با شکل برآمده آن و همچنین ستبری، امکان دیدبانی را بر فراز باروها برای نگهبانان بهتر فراهم میکرد.

بند دره بیرجند

بند دره سدی است تاریخی در نزدیکی بیرجند. قدمت این سد به اواخر دوره زندیه و اوایل دوره قاجار می رسد. این بند چون آب آن از دره بالا و پایین عبور می کند، به این اسم مشهور گشته است. این بند یا سد در 5 کیلومتری انتهای خیابان مدرس بیرجند و در میان رشته کوه جنوب این شهر به نام رشته کوه باقران واقع شد. بند دره در سال 1381 از سوی سازمان میراث فرهنگی با شماره 4816 در فهرست آثار ملی ایران ثبت گردیده است.

این بند به دستور امیر شوکت الملک در سال 1294 هجری قمری ساخته شد. بنای این سد با پیروی از شیارهای واقع در کوه بنا شده است. طول تاج آن 31 متر، عرض تاج آن 3 تا 5 متر، ارتفاع آن حدود 13 متر، ضخامت دیوار سد در قسمت پایه 8 متر و در قسمت تاج از 3 تا 5 متر متفاوت بوده و مصالح بکار رفته در بند دره شامل آجر، سنگ و ملات آهک و ساروج از مصالحی هست. نمای بیرونی آن هم از آجر تشکیل گشت.

بند عمر شاه

بند عمر شاه مربوط به دوره قاجار بوده و در فاصله 2 کیلومتری جنوب غرب بیرجند با جهت شرقی غربی، در مسیر رودخانه ای فصلی و در داخل رشته کوه باقران واقع شد. این سازه با هدف ذخیره آب و مهار سیلاب ها با مصالح آجر، سنگ و ملات ساروج ساخته شده است. این بند از نظر ساختمانی هم می تواند جزو سدهای قوسی و هم پایه ای محسوب شود، چرا که بدنه قوسی این سد در وسط دارای دو پایه یا پشت بند بوده که دیواره را مقابل فشار آب مخزن حمایت می کند.

این بنا در ادوار جدیدتر تعمیر و مرمت شد. طول تاج این بند 27 متر، عرض آن 4 تا 6 متر و ارتفاع دیواره آن 13 متر هست. در طرفین کانال تخلیه اضطراری آب دو پشت بند به عرض 70/1 متر دیده شده که سبب استحکام بیشتر بند شده اند. بند عمر شاه در سال 1367 از سوی اداره کشاورزی مورد بازسازی قرار گرفت به نحوی که چهره تاریخی این اثر مخدوش شد. این بند تاریخی در دوره قاجار و زمان حکمرانی امیر شوکت الملک علم همراه دو بند تاریخی دیگر که بند دره و بند النگ نامیده میشده، بنا گشت. این اثر در تاریخ 19 اسفند 1380 با شماره 4815 به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.

باغ بهلگرد

باغ بهلگرد در فاصله 30 کیلومتری جنوب شرقی بیرجند، در امتداد جاده بیرجند زاهدان و در روستای بهلگرد واقع شد. مجموعه باغ و عمارت بهلگرد شامل بخش های متعددی همچون ورودی، هشتی، حیاط اندرونی، محل سکونت خدمه، حیاط بیرونی و اصطبل هست. این باغ با داشتن اندرونی و بیرونی یکی از اصیل ترین باغ های ایرانی بوده و به عنوان تفرجگاه ییلاقی در دوره قاجار بنا شد. ورودی باغ دارای سردر ساده با درب چوبی دو تکه بوده که با گل میخ های کروی تزئین شده است. طاق نماهای کم عرضی هم فضای هشتی را تشکیل می دهد و بعد از ورودی قرار گرفته است.

محوطه اندرونی در امتداد هشتی واقع شده و فضای نسبتا وسیعی را به خود اختصاص داده است. در میان این محوطه هم استخری به شکل چهار ضلعی وجود دارد و عمارت اندرونی باغ در ضلع جنوبی و در دو طبقه ساخته شده است. حیاط بیرونی که به محوطه اصلی باغ راه دارد، شامل عمارتی با معماری ساده و زیبا هست. برخورداری از اندرونی و بیرونی و تنوع پوشش های گیاهی نیز از شاخصه های مهم آن است.

باغ و عمارت رحیم آباد

باغ و عمارت رحیم آباد یکی از دیدنی های معروف بیرجند بوده که در خیابان پاسداران، چهل متری 15 واقع شد. باغ رحیم آباد دارای دو در ورودی بوده و کل مجموعه شامل حصار، برج های نگهبانی، باغ، عمارت اصلی، حوضخانه، عمارت کلاه فرنگی، اصطبل و فضاهای خدماتی است. قدمت این اثر به دوره زندیه می رسد. در مقابل عمارت هم استخری جای گرفته که بسیار دیدنی هست.

مدرسه شوکتیه

فرهنگ غنی منطقه و علاقمندی مردم به فراگیری علوم جدید و قدیم باعث شد تا در غالب نقاط شاهد مراکز فرهنگی و آموزشی باشیم. از جمله این بناها میتوان به مدرسه شوکتیه با سابقه روشن و گذشته ای پر از خاطره برای صاحبان اندیشه در شهرستان بیرجند و توابع آن اشاره داشت. مدرسه شوکتیه که بنابر اسناد و مدارک مستدل تاریخی در سال 1312 هجری قمری ساخته شده، هم زمان با تاسیس مدرسه دارالفنون در سال 1326 هجری قمری و هم زمان با اوج قدرت سیاسی شوکت الملک تبدیل به یکی از مراکز آموزشی معتبر کشور گردید.

مدرسه شوکتیه پرچم دار و پایه گذار فرهنگ نوین و مدارسی بود که امروزه از نظر کمی رشد کم نظیر و از جهت کیفی ارتقای چشمگیری یافته است. از مشخصه های معماری این بنای باارزش تاریخی میتوان به هشتی، دهلیز، ایوان رفیع، حیاط مرکزی، حجره های دورتا دور حیاط، شاه نشین و...اشاره داشت.

مدرسه معصومیه

مدرسه معصومیه اگر همپای مدرسه شوکتیه نباشد، از لحاظ تاریخی فرهنگی سابقه ای هم اندازه با آن را برای خود به همراه دارد. در بالای سردر ورودی کتیبه "انا مدینه العلم علی بابها" همراه با تاریخ 1368 هجری قمری درج شده و چهار کتیبه در دهلیز ورودی آن قرار دارد. در دو ضلع شرقی و غربی حیاط هم ایوان هایی با ستون های آجرکاری شده با تزئین مهری و حجره هایی مخصوص طلاب همراه با آجرکاری شده چشم نوازی می کنند.

ارگ کلاه فرنگی بیرجند

ارگ کلاه فرنگی یکی از آثار تاریخی بیرجند بوده که در دوره قاجار و بین سالهای 1264 تا 1313 هجری قمری ساخته شده و در حال حاضر در محل فرمانداری بخش بیرجند واقع است. این ساختمان که در گذشته به نامهای دیگری همچون ارگ حسام الدوله، قصر بی بی عروس و ارگ سرکار نیز خوانده میشد، صرف نظر از فرم زیگوراتی آن در بخش همکف، کاملترین نقشه و فضاسازی را دارا بوده و قسمت ورودی ارگ جلوتر از طبقه همکف ایجاد شد. این اثر در تاریخ 11 مرداد 1376 با شماره 1880 به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید. این ارگ که منسوب به امیر حسن خان شیبانی و متعلق به امیر علم خزیمه بوده، به شکل شش ضلعی و در رأس به شکل مخروط و به رنگ سفید هست و مصالح این ساختمان از گل، آجر، آهک و ساروچ شکل گرفت.

مجموع فضاهای بوجود آمده در طبقه همکف علاوه بر دارا بودن تزئینات و فنون تزئینی گوناگون به گونه ای طراحی شده که فضاهای مختلف مانند هشتی، گنبدی ها و اتاق ها به وسیله دالان های ارتباطی به هم مرتبط هستند. حوضخانه بنا نیز مرکزیتی را در طبقه همکف بوجود آورد به طوری که ورودی های مختلفی از فضای پیرامون حوضخانه به این محل گشوده می شوند. محوطه حوضخانه یک متر از کف اصلی بنا پایین تر بوده و به صورت هشت ضلعی طراحی و ساخته شده است.

فضای پیرامون این مکان دارای طاق نماهای تزئینی با مقرنس های زیبا بوده و به تعداد طاق نماها سکوهای کوتاهی در بخش تحتانی آن تعبیه شده است. روشنایی فضای حوضخانه از طریق گنبد کلاه فرنگی و توسط پنجره های نورگیر تأمین می شود. آب نمای زیبایی نیز با فرم مخصوص علاوه بر تهویه حوضخانه، هوای مطبوعی را در این مکان بوجود می آورد. از جمله تزئینات بکار رفته در فضای حوضخانه مقرنس، رسمی بندی، کاربندی های لانه زنبوری و تزئینات گلدانی است. طبقه اول بنا هم که به صورت هشت ضلعی بر روی طبقه همکف ساخته شده، دارای فضای کمتری است و چند اتاقک در آن ساخته شد. همچنین، سه طبقه دیگر بنا به صورت نمادی ایجاد گشته و صرفا به دلیل فرم پذیری بنا دیده می شوند.

معرفی صنایع دستی شهر بیرجند

صنایع دستی موجود در شهرستان بیرجند و روستاهای حاشیه آن بیش از همه شامل سفالگری، رنگرزی، آهنگری، مسگری، حصیربافی، سبدبافی، نمدمالی، زیلوبافی، پارچه بافی، نوغان داری، ریسندگی، گلیم باقی، جاجیم بافی، پلاس و ده ها صنایع دستی دیگر هست. باید توجه داشته باشیم که هر یک از صنایع دستی فوق دارای مراحل خاصی بوده و نیاز به مهارت کافی دارد. برای مثال، در بافت گلیم به بافته هایی چون بافت ساده متعادل، بافت پودنما، بافت چاک دار، بافت یک پیچی و بافت دو پیچی توجه می شود. سفالگری تنها در روستاهای شاه زیله و کوشه آن هم به صورت ساده و ابتدایی بدون بهره گیری از فن لعاب دیده شد و اما فرش بیرجند و روستاهای این منطقه از لحاظ بافت، طرح، رنگ و...در نوع خود بی نظیر و شهره عام و خاص است.

از جمله این نقوش و طرح ها میتوان به ریزماهی ساده، ریزماهی ترنجدار، ریزماهی پنج متن، بته جقه ای، گلدانی، کله اسبی، خشتی و...اشاره داشت. در اینجا به پاس زحمات تلاش عرصه هنر فرش به ذکر نام برخی از طراحان فرش از قبیل محمد زهرایی (1294-درخش)، سید هاشم زهرایی (1331-درخش)، محمد قنبری (1308-کوشکک) و...پرداختیم. از جمله سوغات بیرجند هم میتوان به زرشک، زعفران، عناب، بادام، گردو، کشک سیاه و زرد و زیره ای، قره قروت، آلوخشک، برگه هلو و...اشاره کرد.

موسیقی در بیرجند

موسیقی بیرجند در نوع خود شهره عام و خاص است. نگاهی به آهنگ ها و نواهای هماهنگ با حرکات رقصندگان ما را به تاریخ کهن سرزمین یادگارهای تاریخی می برد. نواها و آهنگ های موجود برگرفته از طبیعت و اقلیم منطقه بوده و ریشه در عقاید و افکار مردمان آن دیار دارد. در سفر به بیرجند شنیدن موسیقی زنده را از دست ندهید. از جمله حرکات موزون همراه با نوای موسیقی بیرجند میتوان به رقص اصیل، چپ و راست، زانو سر ضرب، احوال، چپ، راست، چغل، فورگی، چنشتی، ناره ناره، بخواب، به خاک و رقص چوب اشاره کرد.

فرزانگان و نام آوران شهرستان بیرجند

حسن ختام این نوشتار کوتاه را مزین به نام فرزانگان، مشاهیر و نام آوران بیرجند می کنیم. آنان سالیان درازی است که همانند ستاره ای پرسو در دل کویر می درخشند و بسیاری از ناملایمات و سختی های اقلیم منطقه را به شیرینی کلام و آثار حضور پربرکت خود مزین نموده اند. بهترین گواه این سخن اندیشمندانی چون حکیم نزاری شاعر و غزل سرای قرن 7 هجری است. وی علاوه بر مدارج علمی دارای آثاری چون سفرنامه، ساقی نامه، ادب نامه، مثنوی، دستورنامه و...هست. مولانا شمس الدین زاهد خوسفی در ابتدای قرن 7 هجری مبلغ دین اسلام بوده است. همچنین، مولانا محمد بن حسام معروف به ابن حسام از عرفا و شعرای قرن 8 و 9 هجری بوده که در صرف و نحو، معانی و بیان، نجوم و تاریخ، تفسیر و حدیث مهارت ویژه ای داشت.

حاج شیخ محمد هادی هادوی متولد 1239 شمسی در بیرجند است. وی پس از تحصیل در شهرهای بیرجند، مشهد، سامرا و دیگر عتبات عالیات جهت خدمت به مردم کمر همت بست. او جزو چهار نفر از علمایی بود که مراجع تقلید نجف برای نظارت بر متمم قانون اساسی مشروطیت تعیین کرده بودند. از آثار او میتوان به مائده محمدیه، بستان الناظر، ترجمه ادب الکبیر، دیوان قصاید و غزلیات و...اشاره کرد. شیخ محمد باقر آیتی از نوابغ بیرجند به شمار می رود. درباره او همین اندازه باید سخن بگوییم که وی عالم فاضل، متبحر و نکته دانی بود که در زمان حیات خود 22 عنوان تالیف از خود به یادگار گذاشت.

علامه عبدالعلی بیرجندی از دیگر سرآمدان این سرزمین در فن ریاضی و هیئت هست که در علوم عقلی و نقلی از بزرگان دوره خود بوده تا آنجا که علامه شیخ بهایی نزد وی ریاضی و حکمت می آموخت. دکتر محمد حسن گنجی هم بنیانگذار جغرافیای نوین ایران و استاد ممتاز دانشگاه های کشور بوده که بارها توانسته است در مجامع علمی توانایی خود را در عرصه جغرافیایی نوین نشان دهد.