ارگ کلاه فرنگی بیرجند

ارگ کلاه فرنگی یکی از آثار تاریخی بیرجند بوده که در دوره قاجار و بین سالهای 1264 تا 1313 هجری قمری ساخته شده و در حال حاضر در محل فرمانداری بخش بیرجند واقع است. این ساختمان که در گذشته به نامهای دیگری همچون ارگ حسام الدوله، قصر بی بی عروس و ارگ سرکار نیز خوانده میشد، صرف نظر از فرم زیگوراتی آن در بخش همکف، کاملترین نقشه و فضاسازی را دارا بوده و قسمت ورودی ارگ جلوتر از طبقه همکف ایجاد شد. این اثر در تاریخ 11 مرداد 1376 با شماره 1880 به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید. این ارگ که منسوب به امیر حسن خان شیبانی و متعلق به امیر علم خزیمه بوده، به شکل شش ضلعی و در رأس به شکل مخروط و به رنگ سفید هست و مصالح این ساختمان از گل، آجر، آهک و ساروچ شکل گرفت.

مجموع فضاهای بوجود آمده در طبقه همکف علاوه بر دارا بودن تزئینات و فنون تزئینی گوناگون به گونه ای طراحی شده که فضاهای مختلف مانند هشتی، گنبدی ها و اتاق ها به وسیله دالان های ارتباطی به هم مرتبط هستند. حوضخانه بنا نیز مرکزیتی را در طبقه همکف بوجود آورد به طوری که ورودی های مختلفی از فضای پیرامون حوضخانه به این محل گشوده می شوند. محوطه حوضخانه یک متر از کف اصلی بنا پایین تر بوده و به صورت هشت ضلعی طراحی و ساخته شده است.

فضای پیرامون این مکان دارای طاق نماهای تزئینی با مقرنس های زیبا بوده و به تعداد طاق نماها سکوهای کوتاهی در بخش تحتانی آن تعبیه شده است. روشنایی فضای حوضخانه از طریق گنبد کلاه فرنگی و توسط پنجره های نورگیر تأمین می شود. آب نمای زیبایی نیز با فرم مخصوص علاوه بر تهویه حوضخانه، هوای مطبوعی را در این مکان بوجود می آورد. از جمله تزئینات بکار رفته در فضای حوضخانه مقرنس، رسمی بندی، کاربندی های لانه زنبوری و تزئینات گلدانی است.

طبقه اول بنا هم که به صورت هشت ضلعی بر روی طبقه همکف ساخته شده، دارای فضای کمتری است و چند اتاقک در آن ساخته شد. همچنین، سه طبقه دیگر بنا به صورت نمادی ساخته شده و صرفا به دلیل فرم پذیری بنا دیده می شوند.