معرفی شماری از معروف ترین جاهای دیدنی بیرجند

1.ارگ کلاه فرنگی بیرجند

ارگ کلاه فرنگی یکی از آثار تاریخی بیرجند بوده که در دوره قاجار و بین سالهای 1264 تا 1313 هجری قمری ساخته شده و در حال حاضر در محل فرمانداری بخش بیرجند واقع است. این ساختمان که در گذشته به نامهای دیگری همچون ارگ حسام الدوله، قصر بی بی عروس و ارگ سرکار نیز خوانده میشد، صرف نظر از فرم زیگوراتی آن در بخش همکف، کاملترین نقشه و فضاسازی را دارا بوده و قسمت ورودی ارگ جلوتر از طبقه همکف ایجاد شد. این ارگ که منسوب به امیر حسن خان شیبانی و متعلق به امیر علم خزیمه بوده، به شکل شش ضلعی و در رأس به شکل مخروط و به رنگ سفید هست و مصالح این ساختمان از گل، آجر، آهک و ساروچ شکل گرفت.

2.بنای تاریخی خواجه خضر

بنای تاریخی خواجه خضر یکی از جاذبه های گردشگری مهم بیرجند بشمار می رود و بسیار دیدنی هست. این اثر در خیابان منتظری، کوچه پست قدیم، مقابل حسینیه و مدرسه شوکتیه جای گرفته و به سبب اینکه در زمان ساخت اطراف آن آرامگاه بوده، برای برپایی نماز میت و مراسم تدفین کاربرد داشته است. بنای تاریخی خواجه خضر دارای دو بانی به نامهای خواجوی و منصف بوده و زمان ساختش هم به دوره قاجار بر می گردد.

شیوه طراحی این دیدنی به صورت تک ایوانی بوده و دیوارهای آن تماما از خشت خام با رویه کار خشت پخته است. از بخشهای تزئینی بنا هم میتوان به هشتی ورودی با فضای گنبدی، طاق نماهای قرینه در دو طرف پاکار قوس پیش طاقایوان به صورت مقرنس کاری، گنبد ایوان که در زیر آن از تزئینات رسمی بندی استفاده شد، طاق نماهای تزئینی در دو جبهه صحن بنا اشاره داشت. بنای تاریخی خواجه خضر با شماره 1883 در فهرست آثار تاریخی ایران به ثبت رسید.

3.خانه تاریخی اعتمادی نیا (موزه مشارکتی مردم شناسی)

خانه اعتمادی نیا یکی از بناهای تاریخی بی مثال بیرجند بوده که در مرکز بافت تاریخی شهر جای گرفته است. این بنا با ویژگی های معماری مناطق گرم و خشک ایران همخوانی داشته و زمان ایجادش هم نیمه دوم دوره قاجار است. امروزه، در این بنای تاریخی موزه مشارکتی مردم شناسی بیرجند دایر شده که مورد توجه گردشگران داخلی و خارجی متعددی قرار گرفته است. موزه مشارکتی مردم شناسی با مشارکت بخش خصوصی در سال 1391 ایجاد شده و شامل انواع لوازم معیشتی، ابزار و وسایل حرف سنتی و صنایع دستی، انواع پوشاک، ظروف و سایر لوازم زندگی و بازی های محلی هست.

4.باغ و کوشک امیرآباد

باغ و کوشک امیرآباد (باغ امیریه) یکی از باشکوه ترین باغ های ایرانی در شرق کشور بوده و مربوط به دوره قاجار است. باغ امیریه با مساحت 146269 متر مربع در 5 کیلومتری غرب بیرجند و در روستایی به همین نام (امیرآباد) واقع شده و در تاریخ 2 اسفند 1376 با شماره 1969 به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.

معماری ابنیه باغ از نوع معماری اسلامی بوده و از نمادهای سنتی ایران نیز استفاده شده است. این باغ شامل سه بخش باغ (کوشک، عمارت کلاه فرنگی و ده هکتار اشجار)، عمارت چهار کاج (محل اسکان خدمه) و حیاط ورودی هست. بنای اصلی و منحصر بفرد باغ امیریه کوشک بوده که این بنا دارای پلان هشت ضلعی هست و از دو طبقه تشکیل شد. پس از ورود، پلکانی جهت رفتن به طبقه بالا قرار دارد. در طبقه اول یک دالان و در طبقه دوم یک شاه نشین با پلان چلیپایی دیده می شود. به دلیل بکار نرفتن تجملات در طراحی آن هم این بنا از سادگی خاصی برخوردار بوده و نمایی با تزئینات آجری به شکل هندسی دارد.

عمارت کلاه فرنگی محل اسکان صاحب باغ هست. محل اسکان خدمه هم به نام چهار کاج مشهور بوده که وجه نامگذاری آن به دلیل وجود چهار درخت کاج بسیار کهن در محوطه این بخش است به شکلی که در فصل تابستان حیاط آن آفتاب نمی گیرد. در ضمن، دو قنات آب شیرین خالق آباد و قنات آب شور از بخشهای ویژه باغ امیریه است. وجود درختان انار، چنار، کاج، گل های زینتی، میوه های گوناگون هم طراوت و خرمی خاصی را به این باغ بخشید.

5.باغ اکبریه بیرجند

باغ اکبریه یکی از بناهای تاریخی بیرجند بوده که در دوره قاجاریه، به دستور شوکت الملک، با معماری استاد الله داد جعفری و در دو طبقه ساخته شده است. این باغ در انتهای خیابان معلم و در روستای اکبریه واقع شد. ساخت این مجموعه از اوایل دوره قاجار تا اواخر آن دوره و در چند مرحله انجام شد. این مجموعه شامل چند عمارت بوده که قدیمی ترین آن مربوط به عمارت حشمت الملک در منتهی الیه شرقی هست که شامل دو طبقه بود. طبقه همکف دارای دو دالان و راهرو نسبتا طویل است و ارتباط میان سه بخش مهم مجموعه یعنی باغ اصلی، باغ جنوبی و اصطبل را برقرار می کند.

عمارت مرکزی با عملکرد تشریفات و پذیرایی از میهمانان تقریباً به عنوان هسته مرکزی باغ بحساب می آید و از تزئینات و چشم انداز بسیار عالی برخوردار است. وجود درختان بلند قامت کاج در دو طرف خیابان و نیز خیابانهای منتهی به خیابان اصلی عمارت مرکزی بر زیبایی و طراوت باغ و نمای آن افزود. باغ جنوبی واقع در جبهه جنوبی و کوچکتر از باغ شمالی است. این باغ به وسیله فضاهایی چون فضاهای خدماتی، عمارت مرکزی و دیواره غربی اصطبل احاطه شده است. یکی از عناصر مهم هم استخر نسبتاً بزرگ با طرح مربع است که بخش عمده فضای باغ را به خود اختصاص داد. استخر در وسط دارای سکویی مربع شکل است. فرم معماری اثر ایرانی با الهامی از معماری روسی بوده که تلفیق آن با معماری اسلامی سبک معماری نوینی را نشان می دهد.

6.باغ شوکت آباد بیرجند

باغ شوکت آباد در 5 کیلومتری شرق بیرجند واقع شد. از نظر معماری فضاهای احداث شده در باغ و عمارت شوکت آباد دارای ویژگی های خاصی هستند که در دیگر نمونه های مشابه آن کمتر میتوان یافت به طوری که فضاسازی در این باغ با هماهنگی خاصی انجام پذیرفته که بیانگر وجود طرح و نقشه از فبل تعیین شده برای ساخت بنا هست. این مجموعه نیز همانند سایر مجموعه ها شامل بخش های متعددی است که هر بخش تزئینات خاص خود را دارد از جمله حوضخانه که دارای بیشترین ویژگی های معماری و تزئینی است. این قسمت دارای گنبدی بزرگ بوده که در مرکز آن یک کلاه فرنگی با پنجره هایی که از طریق آن بخشی از نور حوضخانه تأمین شده، جای دارد.

از دیگر فضاهای مهم تشکیل دهنده این مجموعه میتوان به اندرونی یا محل خصوصی خانواده حاکم اشاره کرد. این بخش که در جنوبی ترین قسمت مجموعه قرار گرفته، از لحاظ معماری و طرح شباهت فراوانی به خانه های مسکونی واقع در بافت قدیم بیرجند دارد. از مهمترین تزئینات این عمارت میتوان به قاب های گچی ایوان اندرونی، رخبام های تزئینی و طاق نماهای اطراف حوضخانه اشاره کرد. در مجموع، بناهای احداث شده به صورت متراکم بوده و در جبهه جنوبی مخصوص حاکم و خانواده او است و بعضی از فضاهای داخلی هم جهت تشریفات و پذیرایی از میهمانان مورد استفاده قرار میگرفت.

بخش گسترده ای از باغ دارای درختان مختلف میوه و تزئینی بوده و بعضی از فضاهای ایجاد شده در گوشه های عمارت اصلی الحاقی هست که بعدها به فراخور نیاز به آن اضافه شده است.

7.قلعه تاریخی بیرجند

قلعه بیرجند که با نام های قلعه ته ده و پایین شهر نیز شناخته می شود، بزرگترین بنای تاریخی بیرجند بوده که بر فراز بلندترین تپه باختری شهر جای گرفته است. دژ سترگ و کهن پایین شهر بیرجند یک دژ کوهستانی برای کاربردهای نظامی هست. این قلعه جایی برای انجام نگهبانی بوده و ساکنان این قلعه نگهبانانی بودند که وظیفه آنها رساندن اخبار، تأمین امنیت و پاسداری بود. این دژ با مساحتی بیش از سه هزار متر مربع در دوره صفویه ساخته شده و هسته نخستین شهر بیرجند بشمار می رود.

دژ بیرجند از راه راهروهای زیرزمینی به مراکز مهم شهر مانند ارگ بهارستان، ارگ کلاه فرنگی و قنات قصبه در پیوند بوده است. در این قلعه آب انبارها و مواد خوراکی پیوسته نگهداری میشد تا در هنگام یورش دشمن، باشندگان شهر با خانواده های خود و دارایی های منقول از طریق راهروهایی زیرزمینی به آن پناه ببرند.

مصالح بکار رفته در ساخت قلعه خشت، گل و چینه است. قلعه دارای دو در ورودی بوده که یک در در ضلع شمالی و در دیگر در ضلع غربی قلعه است. این قلعه دارای هفت برج بوده که شش برج از آن بر جای مانده است. دیوار بنا هم با شکل برآمده آن و همچنین ستبری، امکان دیدبانی را بر فراز باروها برای نگهبانان بهتر فراهم میکرد.

8.باغ و عمارت رحیم آباد

باغ و عمارت رحیم آباد یکی از دیدنی های معروف بیرجند بوده که در خیابان پاسداران، چهل متری 15 واقع شد. باغ رحیم آباد دارای دو در ورودی بوده و کل مجموعه شامل حصار، برج های نگهبانی، باغ، عمارت اصلی، حوضخانه، عمارت کلاه فرنگی، اصطبل و فضاهای خدماتی است. قدمت این اثر به دوره زندیه می رسد. در مقابل عمارت هم استخری جای گرفته که بسیار دیدنی هست.

9.موزه میراث پهلوانی بیرجند

موزه میراث پهلوانی بیرجند در 1382 و با همت آقای مهدی قمری در ساختمان قدیم زورخانه امیر عرب تاسیس و افتتاح شد. در سال 1385 هم با همکاری میراث فرهنگی تغییراتی در آن ایجاد گشت. این موزه اولین موزه میراث پهلوانی کشور بوده که با شماره ثبت 29946 در زمره آثار ملی کشور ثبت شد. این موزه از تندیس تعدادی ورزشکاران در حال انجام حرکات ورزشی باستانی به علاوه اشیای قدیمی همچون شمشیر، زره، کلاه خود و تصاویری از ورزشکاران قدیم شهرستان بیرجند تشکیل شده است. مالکیت این موزه شخصی بوده و در تولیت آقای مهدی قمری که خود نیز از پیشکسوتان این ورزش و مسئول هیات ورزش پهلوانی استان هم بوده، هست.

10.موزه حیات وحش بیرجند

بیرجند بدلیل برخورداری از دو نوع آب و هوای کویری خشک و کوهستانی گونه های متنوعی از جانوران اعم از پرندگان، پستانداران، خزندگان و…را در خود جای داده است. در این موزه گونه هایی از حیات وحش اعم از بومی یا غیر بومی در قالب چند مجموعه ارائه شده و همچنین نمونه های شاخص و نادری از پوشش جانوری منطقه جنوب خراسان بویژه بیرجند نیز به نمایش درآمد. این مجموعه تقریبا دارای 100 جنس مختلف پرنده و حدود 40 پستاندار و خزنده به صورت تاکسیدرمی بوده که با هدف آشنایی پژوهشگران و محققین با گونه های جانوری در دو بخش اصلی ایجاد شد.

11.مدرسه شوکتیه بیرجند

مدرسه شوکتیه یکی از بناهای تاریخی بیرجند بوده است. این بنا مربوط به دوره قاجار بوده و در تاریخ 16 اسفند 1356 با شماره 1371 به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید. این ساختمان ابتدا به نام حسینیه شوکتیه توسط امیر اسماعیل خان معروف به شوکت الملک اول در سال 1308 و به دست استادان و معماران یزدی شروع و در سال 1312 بنای آن به پایان رسید.

مدرسه شوکتیه به سبک معماری کویری ایران به صورت چهار فصل ساخته و از یک فضای مرکزی به صورت حیاط و بخشی پیوسته دور تا دور آن تشکیل شده است. حیاط بخش عمده ای از بنا را در بر می گیرد که با آجر فرش شده و در میان آن حوضی قرار گرفته و در وسط آن هم سکویی به ارتفاع حدود 30 سانتیمتر جای دارد. سردر ورودی بنا با طاق جناقی دارای تزئینات مقرنس هست. این بنا تک ایوانی بوده و ایوانی بلند و باشکوه دارد و از اجزا و عناصر معماری ایرانی از قبیل ورودی، هشتی، دهلیزها، ایوان، حجره های اطراف حیاط، شاه نشین و حمام تشکیل شد. این بنا دارای دو ورودی بوده که یکی در ضلع جنوبی و دیگری در ضلع غربی بنا واقع است.

بنای مدرسه شوکتیه با بهره گیری از حیاط مرکزی به بهترین نتایج از نظر تنظیم عملکرد و فراهم آوردن شرایط محیطی متعادل دست یافته است. در این بنا یک کلاه فرنگی زیبا در میان گنبد تالار شوکتیه وجود داشته که با رسمی بندی زیبایی تزئین شده است. همچنین مقرنس ها، گچ بری ها و آجرکاری هایی بسیار زیبا در این بنا بچشم میخورند. این بنا توسط استاد حسین بنا معروف به استاد فرج دوم ساخته شد.

12.بازار بیرجند

بازار بیرجند را باید یکی از بازارهای سنتی و تاریخی ایران بحساب آورد که رابطه تجاری خوبی با هند داشته و از این طریق رونق زیادی در آن دیده می شود. لازم هست بدانید که زمانی این بازار قلب تپنده ای داشت. این بازار در شمال و جنوب رود بیرجند قرار گرفته و دلیل خوبی برای رفت و آمد مردم قدیم به این شهر بحساب می آمد. بافت سنتی بازار قدیم بیرجند در طول گذر زمان تغییر چندانی نکرده و همچنان مانند سالهای ابتدایی داد و ستد خوبی در آن دیده می شود.

13.بند عمر شاه

بند عمر شاه مربوط به دوره قاجار بوده و در فاصله 2 کیلومتری جنوب غرب بیرجند با جهت شرقی غربی، در مسیر رودخانه ای فصلی و در داخل رشته کوه باقران واقع شد. این سازه با هدف ذخیره آب و مهار سیلاب ها با مصالح آجر، سنگ و ملات ساروج ساخته شده است. این بند از نظر ساختمانی هم می تواند جزو سدهای قوسی و هم پایه ای محسوب شود، چرا که بدنه قوسی این سد در وسط دارای دو پایه یا پشت بند بوده که دیواره را مقابل فشار آب مخزن حمایت می کند.

این بنا در ادوار جدیدتر تعمیر و مرمت شد. طول تاج این بند 27 متر، عرض آن 4 تا 6 متر و ارتفاع دیواره آن 13 متر هست. در طرفین کانال تخلیه اضطراری آب دو پشت بند به عرض 70/1 متر دیده شده که سبب استحکام بیشتر بند شده اند. بند عمر شاه در سال 1367 از سوی اداره کشاورزی مورد بازسازی قرار گرفت به نحوی که چهره تاریخی این اثر مخدوش شد. این بند تاریخی در دوره قاجار و زمان حکمرانی امیر شوکت الملک علم همراه دو بند تاریخی دیگر که بند دره و بند النگ نامیده میشده، بنا گشت. این اثر در تاریخ 19 اسفند 1380 با شماره 4815 به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.

14.بند دره بیرجند

بند دره سدی است تاریخی در نزدیکی بیرجند. قدمت این سد به اواخر دوره زندیه و اوایل دوره قاجار می رسد. این بند چون آب آن از دره بالا و پایین عبور می کند، به این اسم مشهور گشته است. این بند یا سد در 5 کیلومتری انتهای خیابان مدرس بیرجند و در میان رشته کوه جنوب این شهر به نام رشته کوه باقران واقع شد. بند دره در سال 1381 از سوی سازمان میراث فرهنگی با شماره 4816 در فهرست آثار ملی ایران ثبت گردیده است.

این بند به دستور امیر شوکت الملک در سال 1294 هجری قمری ساخته شد. بنای این سد با پیروی از شیارهای واقع در کوه بنا شده است. طول تاج آن 31 متر، عرض تاج آن 3 تا 5 متر، ارتفاع آن حدود 13 متر، ضخامت دیوار سد در قسمت پایه 8 متر و در قسمت تاج از 3 تا 5 متر متفاوت بوده و مصالح بکار رفته در بند دره شامل آجر، سنگ و ملات آهک و ساروج از مصالحی هست. نمای بیرونی آن هم از آجر تشکیل گشت.

15.قلعه فورگ بیرجند

قلعه فورگ یا ارگ فورگ ارگی است در روستای فورگ. وجود مناطق کوهستانی زیاد باعث شده که پای فرقه اسماعیلیه به این منطقه باز شود و برای دفاع از خود قلعه های مرتفع و مستحکمی را در اکثر مناطق جنوبی خراسان ساخته و باقی بگذارند. از نظر پیشینه تاریخی، ساخت قلعه فورگ در زمان نادر شاه افشار به وسیله میرزا بقاخان حاکم منطقه شروع شده و پس از وی، پسرش میرزا رفیع خان ساختمان قلعه را به اتمام رساند. در زمان حکومت شوکت الملک و به دستور وی، سپاهیانش به قلعه هجوم برده، حاکم آن را دستگیر کرده و قلعه را فتح می نمایند.

قلعه فورگ بعد از قلعه الموت مهمترین مقر حضور اسماعیلیان بحساب می آمده و در این محل فداییان مطلق را تحت تعلیم و آموزش های مخصوص قرار می دادند. فضاهای داخلی قلعه از شرق به غرب شامل 3 قسمت بوده که قسمت اول محل زندگی خدمه انبار آذوقه و محل نگهداری احشام است. قسمت دوم محل زندگی نظامیان و نگهبانان و محل نگهداری تدارکات نظامی و سومین قسمت که مهمترین بخش قلعه هست، محل زندگی حاکم و اطرافیانش بود. قلعه مجموعاً دارای 18 برج بوده که اکنون تعدادی از آنها باقی مانده اند. مصالح بکار رفته در ساخت قلعه هم بیشتر سنگ، آجر و خشت هست.

16.آبشار گیوک

این آبشار در انتهای دره ای سرسبز واقع شده و در سالهای اخیر به دلیل ایجاد سد گیوک از زیبایی آن کاسته شد ولی هنوز هم میعادگاه صدها علاقمند به طبیعت در ماههای مناسب سال است. برای دسترسی به این آبشار از ابتدای جاده بیرجند به خوسف و در کنار شهرک صنعتی مسیری فرعی به سمت جنوب واقع شده که پس از گذشتن از روستاهای دهنو، زینی و نوکند، به گیوک منتهی می شود. این محل دارای سد و آبشاری زیبا بوده که با تابلوهایی مشخص شده است. آبشار گیوک در نزدیکی روستای گیوک و در پنج کیلومتری جاده بیرجند به کرمان واقع هست. باغات زرشک، بادام، توت، انگور و زردآلو هم در این مسیر خودنمایی می کنند.

17.روستای خراشاد

خراشاد روستایی است واقع در 24 کیلومتری جنوب شرقی بیرجند. این روستا به سبب نخبه پروری، صنایع دستی و نیز زیبایی طبیعی شهرت دارد. نام خراشاد نامی یگانه بوده و بنا به گفته محمد اسماعیل رضوانی (پدر علم تاریخ معاصر ایران که خود زاده این روستا بود)، برگرفته از زبان پهلوی و به معنی محل طلوع خورشید است. دلیل این نامگذاری واقع شدن این روستا در میان دره ای شرقی غربی بوده که از شرق به کوهستان باقران و از غرب به دشت خراشاد ختم می گردد. با توجه به واقع شدن این روستا در ابتدای دره، از نظر مردم محلی اولین روستا از مجموعه روستاهای واقع در دره خراشاد بوده که خورشید بدان می تابیده است.

18.محله چهار درخت بیرجند

محله چهار درخت که به عنوان نقطه مرکزی شهر دارای مساجد، حمام، آب انبار و میدانچه بوده، یکی از دیدنی ترین محله های بیرجند بشمار می رود. اساس نامگذاری این محله طبق نظر اهالی قدیمی شهر، وجود چهار درخت نارونی بوده که در چهار طرف میدان محل جای داشته اند. این محله زیبا و دیدنی سال 1371 با شماره 2365 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

19.مسجد جامع چهار درخت

مسجد جامع چهار درخت مربوط به اواخر دوره قاجار بوده و در خیابان شهید مطهری، محله چهار درخت واقع شد. این اثر در تاریخ 2 شهریور 1378 با شماره 2404 به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. مسجد چهار درخت به عنوان یکی از مساجد معتبر فقط در حد یک شبستان طراحی و ساخته شده و از جمله مکانهای مذهبی مهم و مورد توجه مردم بیرجند است. این بنا دارای دو محراب بوده و بنا بر روایات، یک محراب برای نمازگزاران شیعه و دیگری برای اهل سنت در نظر گرفته شد. اما برخی بر این اعتقاد هستند که به دلیل احترام گذاشتن به قبله اول مسلمین، یک محراب در مسیر بیت المقدس قرار گرفته است.

20.برج چشمه مولید

برج چشمه مولید مربوط به دوره صفوی بوده و در شهرستان بیرجند و روستای چشمه مولید واقع شد. این اثر در تاریخ 19 اسفند 1380 با شماره 4793 به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.