آشنایی کوتاه با فهرست میراث جهانی ایران در یونسکو

ایران، سرزمینی است با تمدنی کهن که جهانگردان بسیاری آرزوی سفر به آن را در سر می پرورانند و چهار فصلش جذاب و دیدنی است، شهر به شهرش زیباست و تاریخش قدیمی و آثار تاریخی اش در دنیا بی نظیر هستند. اگرچه آثار تاریخی ثبت شده در میراث فرهنگی ایران بیشمار بوده، اما تنها تعداد کمی از آن ها در فهرست میراث جهانی ایران در یونسکو مشاهده می شوند. در این مطلب با ما همراه باشید تا با فهرست آثار ملی ثبت شده در یونسکو بیشتر آشنا شویم.

شوش

محوطه میراث جهانی شوش یکی از آثار تاریخی ثبت شده در میراث فرهنگی ایران بوده که کاخ اردشیر نیز در سمت مخالف آن ها قرار گرفته است. بناهای تاریخی کاوش شده شامل ساختارهای ادارای، مسکونی و مجللند. تپه باستانی شوش در فهرست میراث جهانی ایران در یونسکو بوده و از چندین لایه سکونتگاه های شهری در دوره های متوالی از اواخر هزاره ی پنجم پیش از میلاد تا قرن سیزدهم میلادی، تشکیل شده است. این محوطه گواهی استثنایی از سنت های فرهنگی پارس و پارتی بوده که تا حد زیادی ناپدید شده اند.

منظر فرهنگی میمند

میمند به عنوان یکی از آثار تاریخی ثبت شده در میراث فرهنگی ایران، منطقه ای مستقل و نیمه خشک در انتهای دره ای در منتهی الیه جنوبی کوه های مرکزی ایران است. روستاییان این منطقه نیمه چادرنشین کشاورز- چوپان هستند. آن ها حیوانات خود را به چراگاه ها می برند و در عین حال در بهار و پاییز در سکونتگاه های موقت زندگی می کنند. آن ها در طول ماه های زمستان در پایین دره در غارهای قابل سکونت که از صخره های نرم تراشیده شده، زندگی کرده که این غارها شکل غیرمعمولی از سکونتگاه در محیط های خشک و بیابانی اند. به نظر می رسد که این منظر فرهنگی در گذشته معمول تر و بیشتر مستلزم جا به جایی انسان ها بوده است.

کویر لوت

کویر لوت دارای بلندترین و طولانی ترین کلوت های جهان بوده و با مساحت تقریبی 175هزار کیلومتر در جنوب شرقی ایران واقع شده است. وجود بلندترین گلدان های صحرایی(نبکاها)، رودخانه دائمی شور در گرمترین نقطه از زمین، بلندترین تپه های ماسه ای در ریگ یلان، همچنین گرمترین نقطه جهان همگی اهمیت و منحصر به فرد بودن این بیان را در سطح جهانی دو چندان نموده اند، بطوریکه در سال 95 در فهرست آثار ملی ثبت شده در یونسکو به ثبت رسید.

شهر سوخته

شهر سوخته در محل تقاطع مسیرهای تجاری عصر برنز در فلات ایران واقع شده است. خشت های گلی باقی مانده از شهر، ظهور اولین جوامع مرکب در شرق ایران را نشان می دهند. این شهر به عنوان یکی از پیشرفته ترین شهرهای باستانی دنیا شناخته شده، در حدود 3200 پیش از میلاد بنا شد و تا 1800 پیش از میلاد در طی چهار دوره اصلی که مناطق متمایز متعددی در شهر توسعه یافتند، مسکونی بود، مناطقی که در آن بناهای تاریخی ساخته شدند و محل های جداگانه برای سکونت، دفن و تولید. در اوایل هزاره دوم، انحراف در مسیرهای آبی و تغییرات آب و هوایی متعاقبا منجر به متروک شدن شهر شد. سازه ها، قبرستان ها و تعداد زیادی از آثار مصنوع کشف شده که به دلیل اقلیم خشک بیابانی به خوبی حفظ شده اند، این محوطه را به یک منبع غنی اطلاعات درباره جوامع مرکب و ارتباط بین آن ها در هزاره سوم پیش از میلاد تبدیل کرده اند.

شهر یزد

یزد، شهری با پیشینه تاریخی و معماری و بافت شهری خاص و بسیار زیبا بوده که همواره مورد توجه مردم به خصوص گردشگران خارجی و داخلی است. یزد، دومین شهر تاریخی جهان و اولین شهر با معماری ساختمان های خشتی در جهان به شمار می آید. این شهر علاوه بر جذابیت های جغرافیایی و ساختار و شکل شهر، دارای اماکن تاریخی بسیار و همچنین فرهنگ و آیین و رسوم های بسیار ویژه ای بوده که حضور در آن را برای اغلب گرشگران جذاب تر نموده است. از جمله اماکن تاریخی و مطرح یزد می توان به موارد زیر اشاره کرد: آتشکده زرتشیان، مسجد جامع یزد، میدان امیر چخماق، آب انبار شش بادگیر، نارین قلعه، باغ دولت آباد.

مسجد جامع اصفهان

تکامل معماری خیره کننده در بناهای مذهبی را در شهر اصفهان می توان به وضوح دید. مسجد جامع اصفهان که ساخت آن از سال 156 هجری قمری آغاز شد، از آثار تاریخی موجود در فهرست میراث جهانی ایران در یونسکو بوده است. این مجموعه، با مساحت 20 هزار مترمربع اولین بنای اسلامی بوده که در طراحی آن از نقشه چهار ایوانی کاخ های ساسانی اقتباس شده است. گنبد دو پوسته و ترکینه مسجد جامع، نشان دهنده نوآوری در معماری بوده و الهام بخش معماران در سراسر منطقه شد. جزئیات تزئینی فراوان این بنا بیانگر تحولات سبک معماری در طول بیش از هزار سال پیشینه هنر اسلامی است.

کاخ گلستان

کاخ گلستان، شاهکاری از دوره قاجار و حاصل ادغام موفق هنر کهن فارسی و معماری تاثیر گرفته از غرب است. کاخ محصور یکی از قدیمی ترین گروه های ساختمانی در تهران و محل استقرار خاندان قاجار بوده که در سال 1174 قمری به قدرت رسیدند و تهران را به پایتختی انتخاب کردند. این کاخ که یکی از میراث جهانی ایران در یونسکو بوده، در اطراف باغی متشکل از حوض و باغچه ساخته شده و ویژگی های متمایز و تزئینات باشکوه آن به قرن نوزدهم برمی گردند. کاخ گلستان به مرکز هنر و معماری قاجار تبدیل شده و تا به امروز به عنوان نمونه ای برجسته و منبعی الهام بخش برای هنرمندان ایرانی باقی مانده است.

گنبد قابوس

گنبد قابوس آرامگاهی است به ارتفاع 53 متر که در سال 1006 قمری برای قابوس بن وشمگیر ساخته شد. این بنا از آثار فهرست میراث جهانی ایران در یونسکو بوده که گواهی بر تبادلات فرهنگی عشایر آسیای مرکزی و تمدن باستانی ایران است. این برج تنها اثر باقی مانده از جرجان، مرکز پیشین هنر و دانش بوده که در خلال هجوم مغول در قرن های چهاردهم و پانزدهم میلادی نابود شد. در ساخت این بنا از آجر پخته ی مات استفاده شده و فرم هندسی گنبد استوانه ای است که به تدریج از 17 متر به 15.5 متر باریک می شود و در بالای آن گنبدی مخروطی از جنس آجر قرار گرفت. این فرم نشان دهنده توسعه ریاضیات و علوم در جهان اسلام در اواخر هزاره اول بعد از میلاد است.

جنگل های هیرکانی

جنگل های هیرکانی در نیمه شمالی رشته کوه البرز قرار دارند. طول این جنگل ها در ایران از حوالی شهر آستارا تا گرگان شروع شده و بخشی دیگر از این جنگل ها در کشور آذربایجان هم مرز با ایران واقع شده اند. این جنگل دارای پوشش های گیاهی بسیاری غنی و کم نظیری بوده و طبق شواهد چیزی حدود 3200 گونه گیاهی منحصر به فرد در این جنگل وجود دارد. علاوه بر پوشش گیاهی، 98گونه پستاندار از جمله یوزپلنگ ایرانی و 296 گونه پرنده در این جنگل ها زندگی می کنند. جنگل های هیرکانی در سال 98 در فهرست آثار ملی ثبت شده در یونسکو به ثبت رسیدند.

میدان امام (نقش جهان)

نقش جهان یکی از برجسته ترین آثار در فهرست میراث جهانی ایران در یونسکو هست. این میدان در تمامی جهات با ساختمان های تاریخی ای محدود شده که از طریق گذرگاه های طاق دار دو طبقه به هم متصل شده اند. این محوطه میراث جهانی به سبب داشتن مسجد امام، مسجد شیخ لطف الله و کاخ تیموری شهرت یافته است. این بناها اسناد مهمی از سطح زندگی اجتماعی و فرهنگی ایران در عهد صفوی هستند.

تخت جمشید

تخت جمشید سالیان سال نمادی از صلح و برابری و وحدت جهانی بود که در سال 518 پیش از میلاد و به دستور داریوش اول بر صخره ای بلند در مرودشت ساخته شد. تخت جمشید که ساخت آن ها سال ها و در طی چند امپراتوری به طول انجامید، سرشار از شگفتی و نشان فرهنگ غنی مردمانش بوده و امروزه پس از گذشت 2500سال بیش از پیش مورد تحسین مردم نه تنها در ایران بلکه در سطح جهانی است.

چغازنبیل

از برجسته ترین نیایشگاه مذهبی ایران که در 5 طبقه ساخته شده، امروز تنها 2 طبقه باقی مانده است. ویرانه های شهر مقدس پادشاهی ایلام که با سه حصار بلند متحدالمرکز احاطه شده، در چغازنبیل قرار دارد. چغازنبیل در منطقه هفت تپه در نزدیکی شهر تاریخی شوش قرار گرفته و ساختش را به عیلامیان نسبت می دهند. این بنا به عنوان اولین شاهکار تاریخی ایران در فهرست میراث جهانی ایران در یونسکو به ثبت رسید.

تخت سلیمان

محوطه باستانی تخت سلیمان از آثار ثبت شده جهانی در ایران بوده که در دره ای در کوه های آتشفشانی واقع شد. این محوطه آثاری همچون آتشکده اصلی زرتشتیان و معبد آناهیتا را در خود جای داده است. این محوطه دارای مفاهیم نمادین بااهمیتی بوده که در آثار تاریخی ثبت شده در میراث فرهنگی ایران قرار گرفته اند.

ارگ بم

قدمت ارگ بم به دوره هخامنشی برمی گردد. اوج شکوفایی شهر بم از قرن هفتم تا یازدهم میلادی بوده که در تقاطع مسیرهای مهم تجاری واقع شده و به تولید پوشاک ابریشمی و پنبه ای شهرت داشته است. وجود حیات در این واحه به کانال های آبیاری زیرزمینی وابسته بوده که بم برخی از شواهد اولیه وجود کاریز در ایران را محفوظ نگه داشته است. ارگ بم در فهرست آثار ملی ثبت شده در یونسکو، نمونه ای از یک شهر مستحکم قرون وسطایی بوده که با تکنیک بومی و با استفاده از لایه های گل ساخته شده است. زلزله سال 2003 میلادی موجب تخریب بخش های مختلف محله های حکمرانی و قسمت های بالایی دیوار دفاعی شد. پس از این زمین لرزه، یک تیم کارشناسی با هماهنگی دفتر مقر یونسکو در تهران و سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی طرح مدیریت جامعی را به منظور احیا و بازسازی این مورد از فهرست میراث جهانی ایران در یونسکو تدوین کردند.

پاسارگاد

پاسارگاد، پایتخت پادشاهی امپراتوری هخامنشی بود که به فرمان کوروش دوم بنا شد. کاخ ها، باغ ها و آرامگاه کوروش نمونه برجسته ای از هنر و معماری سلطنتی هخامنشی و گواهی استثنایی از تمدن پارسی است. در این محوطه 160 هکتار متری بقایای ارزشمندی جای گرفته اند. پاسارگاد پایتخت اولین امپراتوری عظیم چند فرهنگی در آسیای غربی بود.

گنبد سلطانیه

آرامگاه الجایتو در سال های 1302- 1312 میلادی در شهر سلطانیه ساخته شد. گنبد سلطانیه در فهرست آثار ملی ثبت شده در یونسکو نمونه ای برجسته از دستاوردهای معماری ایرانی است که در استان زنجان واقع شده و یک اثر تاریخی کلیدی در توسعه معماری اسلامی است. این بنا ساختمانی است هشت ضلعی با گنبدی بلند به ارتفاع 50 متر که با کاشی های فیروزه ای رنگ پوشانده شده و اطراف آن را هشت مناره باریک فراگرفته اند. گنبد سلطانیه اولین نمونه موجود از گنبد دو پوسته در ایران است. تزئینات داخلی مقبره نیز چشمگیر بوده، به نحوی که محققانی از جمله آرتور اپهام پوپ، خاورشناس و مورخ برجسته آمریکایی، تاج محل را اقتباسی از این بنا وصف کرده اند. الجایتو فرمان ساخت این بنا را به این منظور صادر کرد که پیکر امامان شیعه را بدانجا منتقل کند، اما به سبب مخالفت علمای شیعه این امر محقق نشد.

بیستون

محوطه تاریخی بیستون در امتداد مسیر تجارت باستانی که فلات مرتفع ایران را به بین النهرین (میان رودان) متصل می سازد، واقع شده و بقایایی از دوره های پیش از تاریخ ماد، هخامنشی، ساسانی و ایلخانی است. اثر تاریخی اصلی این محوطه باستانی شناختی یک نقش برجسته و کتیبه ای به خط میخی است که به دستور داریوش اول، زمانیکه برای تصاحب تاج و تخت امپراتوری پارس در 221 پیش از میلاد به پا خاست، حجاری شد. در این نقش برجسته داریوش در حالی به تصویر کشیده شده که کمانی را به نشانه سلطنت بر دست دارد و پایش را بر قفسه سینه شخصی گذاشته که در مقابل او به به پشت بر زمین افتاده است. براساس نوشته های به دست آمده، آن شخص گئومات، مغ مادی و مدعی تاج و تخت بوده که داریوش با کشتن او به قدرت رسید. در پایین و اطراف نقش برجسته 1200 خط از کتیبه ای وجود دارد که داستان جنگ های داریوش را بازگو می کند. داریوش در سال های 521-520 پیش از میلاد با حاکمانی که تلاش می کردند امپراتوری وی را تجزیه کنند، سلسله جنگ هایی برپا کرد. کتیبه به سه زبان نوشته شده است. قدیمی ترین آن متنی ایلامی بوده که به شاه و شورش ها اشاره دارد. بخش سوم کتیبه از اهمیت فراوانی برخوردار است؛ زیرا در اینجا داریوش برای اولین بار به زبان فارسی باستان به شرح اقدامات و کارهای خود پرداخته است. این تنها متن تاریخی به جای مانده از هخامنشیان بوده که سندی از تاسیس دوباره امپراتوری به دست داریوش اول است.

مجموعه کلیساهای ارامنه ایران

مجموعه کلیساهای ارمنیان ایرانیان در شمال غرب کشور از سه تا کلیسا به آیین ارمنی مسیحی تشکیل شده است؛ کلیسای سنت تادئوس، کلیسای سن استپانوس و کلیسای زور زور. این بناها که قدمت کهن ترین آن ها به قرن هفتم میلادی می رسد، نمونه هایی از جایگاه برجسته جهانی سبک های معماری و تزئینی ارمنی هستند. این مجموعه کلیسا در سال 2008میلادی در فهرست آثار ملی ثبت شده در یونسکو به ثبت رسیدند. وجود آن ها گواهی از تبادلات بسیار مهم با دیگر فرهنگ های منطقه ای از جمله فرهنگ بیزانس، فرهنگ ارتودوکس و فرهنگ ایرانی است. کلیسای تادئوس یکی از با اهمیت ترین کلیسای ارامنیان جهان و دومین کلیسای قدیمی در سطح جهانی به شمار می آید.

بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی

ساخت این مجموعه از اوایل قرن شانزدهم تا اواخر قرن هجدهم میلادی به طول انجامید و مکانی معنوی برای سنت های تصوف بود. برای استفاده حداکثری از فضاهای موجود و ایجاد کاربری های جدید از فرم های سنتی معماری ایران استفاده شده است. مجموعه خانقاه و بقعه شیخ صفی الدین نمونه ای از شاهکار معماری اسلامی متعلق به قرون وسطا بوده که در سال 2010 در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید. علاوه بر معماری منحصر به فرد در طراحی داخلی این مجموعه از انواع هنرهای دستی ایرانی قدیمی و سنتی که محبوبیت بسیار دارند از جمله معرق کاری، کاشیکاری های بی نظیر، گچ بری های خاص، منبت کاری، نقره کاری، آینه کاری استفاده شد. نکته جالب توجه در رابطه با این مجموعه، دسترسی به آن از طریق هفت بخش مجزاست به نشانه مراحل عرفان و نگرش های متفاوت به صوفی گری.

سازه های آبی شوشتر

مجموعه ای که عنوان شاهکار مهندسی دوران قدیم نه تنها در ایران بلکه در جهان را از آن خود نموده، سازه های آبی شوشتر بوده که شاهکاری از نبوغ خلاقانه است که قدمت آن به دوران داریوش بزرگ می رسد. این مجموعه شامل دو کانال انحرافی اصلی از رود کارون بوده که یکی از آن ها هنوز هم برای تامین آب شهر شوشتر کاربری دارد. این سازه های آبی منجر به ایجاد صخره های دیدنی و آبشارهایی شده که آب را به حوزه های آبی پایین می ریزند. این بنا گواهی بر دانش عیلامی ها و مردمان بین النهرین و همچنین تاثیرپذیری تخصص نباتیان و ساختمان های رومی است.

مجموعه قنات ایرانی

قنات مجموعه ای از چاه ها بوده که آب را از دل زمین به سمت مزارع، باغات کشاورزی، مناطق خشک و آبادی های مختلف هدایت می کنند. در ایران قدمت برخی قنات ها به بیش از 2000سال می رسد. قنات ایرانی نمونه ای از مهندسی منحصر به فرد در ایام گذشته برای آبرسانی به مناطق خشک و بیابانی هست و حضور این قنات ها خود عامل شکل گیری پیدایش شهر و روستاهای بسیاری بوده و کمک بسیاری در سازگاری زندگی انسان ها در مناطق خشک و نیمه خشک نموده است.

مجموعه بازار تاریخی تبریز

از روزگار باستان تبریز محل تبادلات فرهنگی بوده است. در قرن شانزدهم این شهر عنوان پایتختی خود را از دست داد، اما تا اواخر قرن هجدهم میلادی و تا زمان گسترش قدرت عثمانی همچنان قطب مهم تجاری باقی ماند. بازار تاریخی تبریز نمونه ای از نظام سنتی تجاری و فرهنگی در ایران است. از لحاظ معماری این بازار با طول حدودا 1متر که سرتاسر مسقف و به هم پیوسته بوده، نمونه ای از معماری اصیل ایرانی است. تیمچه های آجری یک شکل، درهای چوبی زیبا، شکل قرارگیری مغازه ها در کنار یکدیگر همگی نمونه ای بی نظیر و چشم نواز از یک معماری شرقی هستند.

باغ ایرانی

آنچه که باغ ایرانی را به عنوان یک میراث جهانی مطرح نموده، شکل معماری و ساختار باغ است. باغ های ایرانی تنوع بسیار دارند/ بطور معمول در داخل این باغ ها، عمارت تابستانی وجود دارد. مسیر ورودی باغ ها دارای جوی ها آب روان بوده که معمولا آب آن ها از حوضچه یا استخری که در روبروی عمارت واقع شده، تامین می شود. ویژگی سوم محصور بودن این باغ ها توسط دیوارهای بلند است. طراحی باغ های ایرانی به گونه ای بوده که سبک طراحی باغ در کشورهای اسپانیا و هند را نیز تحت تاثیر قرار داده است. باغ ایرانی تداعی کننده بهشت و چهار نماد آیین زرتشت (آسمان، زمین، آب و گیاه) است. در ادامه به معرفی تعدادی از باغ های ایرانی می پردازیم.

باغ چهل ستون

موقعیت باغ چهل ستون که در میانه دو فضای شهری قرار گرفته و همین امر، آن را بیشتر منحصر به فرد نموده است. چهل ستون بیشتر باغی تشریفاتی بوده و علت این نامگذاری به وجود 20 ستون بر روی ایوان عمارت و انعکاس آن بر روی استخر جلوی عمارت بر می گردد. این باغ طرحی تقریبا مربع مانند دارد و آرایش اصل باغ مبتنی بر سه محور اصلی شرقی- غربی است. اصلی ترین محور، محوری است که از وسط باغ عبور می کند و کوشک در یک سوم غربی این محور استقرار یافته است. کوشک به یک باره ساخته نشده و هسته اولیه آن به احتمال زیاد پیشینه ای قبل از صفویه داشته است. در بخش شرقی، بناهایی به کوشک اضافه شده که مهمترین آن ها تالار آینه و ایوان ستون دار است. سابقه ایوان ستونه دار را که مهمترین عنصر کوشک و باغ چهل ستون است، در معماری ایران قبل اسلام و بعد از آن نمی توان یافت.

باغ فین

قدمت این باغ را که امروزه به باغ کهن شهرت دارد، به فاصله زمانی میان قرن چهاردهم تا دهم هجری نسبت داده اند. برابر گزارش های موجود، شاه اسماعیل اول، بنیان گذار سلسله صفوی جشن بزرگی را که به منزله تاجگذاری او بود، به سال 909 ق در همین باغ برگزار کرد. باغ فین علاوه بر دو گذر اصلی، شامل گذرگاهی فرعی است که در طول باغ از جنوب به شمال امتداد دارد.

باغ عباس آباد

شهر اشرف البلاد که به دستور شاه عباس اول در خطه ساحلی دریای خزر ساخته شد، از تعدادی زیاد باغ و قصر تشکیل شده بود. این مجموعه متشکل از شش باغ است. مجموعه باغ های اشرف به واسطه پیوستگی چند باغ با یکدیگر و انطباق آن ها با شیب زمین و وجود رابطه بین باغ و مناظر اطراف، ویژگی خاصی نسبت به باغ های دوران صفویه دارد.

باغ ارم

باغ ارم یک باغ تاریخی و بسیار مطرح از گذشته تاکنون بوده و طبق مطالعات و شواهد تاریخی این باغ متعلق به قرن های دهم و یازدهم است. اگرچه شکل و ظاهر باغ دچار تغییرات بسیاری نسبت به گذشته شده، مهم ترین تصویری که امروزه از باغ ارم به چشم می آید، محور اصلی طویل آن است که دورنمای کوشک اصلی با معماری و تزئینات ویژه که همواره نشان دهنده معماری شیرازی است، در آن خودنمایی می کند. از مهمترین شاخصه های این بنای وسیع، تزئینات هلالی نمای اصلی آن بوده که به شاخص باغ ارم تبدیل شده است.

باغ دولت آباد

طرح باغ دولت آباد یکی از اصیل ترین و بدیع ترین طرح های باغ های رسمی ایرانی است. اصلی ترین عمارت باغ اندرونی، عمارت هشتی نام دارد که در انتهای محور اصلی باغ و متصل به دیوار جنوبی است. این عمارت در واقع کوشک اصلی باغ دولت آباد محسوب می شود و به سبب وجود بادگیر مرتفع، شهرت خاصی دارد. باغ به دستور محمدتقی جان بافقی، والی یزد ساخته شد. از آنجا که باغ اقامتگاه حاکم یزد بوده، محل پذیرایی دولتمردان ایران نیز به شمار می آمده است.

باغ شازده

باغ شازده ماهان، به همت عبدالحمید میرزا ناصرالدوله در یازده سال حکومت وی و با توانمندی های باغبان ها، معماران و همچنین فکر اندیشمندان آشنا با فرهنگ دیرینه آفریده شد. نمایش افسونگرانه گونه آب در سطح های افقی و عمودی به تبعیت از شیب زمین، یکی از مشخصات بارز باغ مطبق بوده که ارائه یکی از زیباترین صحنه های پرطراوت و پرشکوه را میسر می سازد.