شهر سوخته

شهر سوخته سیستان نام بقایای دولت شهر باستانی ایران زمین است. شهر مزبور بر روی آبرفت های مصب رودخانه هیرمند به دریاچه هامون و زمانی در ساحل آن رودخانه بنا شده بود. به تشخیص بسیاری از محققان، دوره بنای این شهر بزرگ با دوره برنز و تمدن جیرفت هم زمان است اما عزت الله نگهبان شهر سوخته را جزو آثار ایلامی بر می شمارد. عبدالمجید ارفعی هم در این باره گفته است که نمی داند گل نوشته های نیاایلامی در شهر سوخته پیدا می شود یا خیر. کاوش های باستان شناسی سید منصور سید سجادی، سرپرست کاوش های شهر سوخته در سال 1400 به یافتن لوح حسابداری نیاایلامی در شهر سوخته انجامید.

در سی و هشتمین اجلاس یونسکو در تاریخ 22 ژوئن 2014 مطابق با 1 تیر 1393 هم شهر سوخته به عنوان میراث جهانی یونسکو ثبت شد. این محوطه باستانی هفدهمین اثر تاریخی ایران در فهرست یونسکو محسوب شده و با برخورداری از قدمت 5000 ساله، هم اکنون به عنوان یکی از پیشرفته ترین شهرهای باستانی دنیا شناخته می شود. شهر سوخته سیستان مرکز بسیاری از فعالیت های صنعتی و هنری بوده و در نوبت ششم کاوش در شهر سوخته نمونه های جالب و بدیعی از زیورآلات بدست آمد. در جریان حفاری های نوبت های گذشته در شهر سوخته سیستان هم مشخص شد که جهت صنایع ساخت سفال و جواهرات در این منطقه، ساکنان شهر سوخته سیستان از درختان موجود در طبیعت اطراف برای سوخت استفاده می کرده اند.

باستان شناسان با یافتن مهره ها و گردنبندهایی از لاجورد و طلا در یک گور، پس از پژوهش درباره روش های ساخت ورقه ها و مفتول های طلایی دریافتند که صنعتگران شهر سوخته سیستان با ابزار بسیار ابتدایی در آغاز صفحات طلایی بسیار نازکی به قطر کمتر از یک میلیمتر تهیه کرده و بعد آنها را به شکل استوانه ای لوله نموده و بین استوانه های طلا هم مهره های لاجورد قرار می داده اند. در شهر سوخته سیستان انواع سفالینه ها و ظروف سنگی، معرق کاری، انواع پارچه و حصیر یافت شده که معرف وجود چندین نوع صنعت به ویژه صنعت پیشرفته نساجی در آنجاست.

تاکنون 12 نوع بافت پارچه یکرنگ و چند رنگ و قلاب ماهیگیری در شهر سوخته سیستان بدست آمده و تحقیق درباره اشیاء حصیری مشخص کرده که مردم شهر سوخته سیستان با استفاده از نیزارهای باتلاق های اطراف دریاچه هامون سیستان سبد و حصیر می بافتند. از این نی ها نیز برای درست کردن سقف ساختمان ها استفاده میشده است. صید ماهی و بافت تورهای ماهیگیری هم از دیگر پیشه های مردمان شهر سوخته سیستان بود.

برای نخستین بار در شهر سوخته یک چشم مصنوعی پیدا شد. مطالعات اولیه نشان داده اند که چشم چپ زن تنومند مدفون در قبر شماره 6705 مصنوعی بوده است. همین مطالعات نشان می دهند که زیر طاق ابروی زن مذکور آثار آبسه دیده می شود. به علت طول زمان زیادی که بخش زیرین این چشم مصنوعی با پلک چشم در تماس بوده ، آثار ارگانیکی پلک چشم نیز در روی آن مشهود است. جنس و ماده ای که چشم مذکور با آن ساخته شده ، هنوز به دقت روشن نشده و تشخیص آن به آزمایش های بعدی موکول گشت. اما به نظر می رسد که چشم مزبور از جنس غیرطبیعی که با نوعی چربی جانوری مخلوط شده ، ساخته شده است.

در روی این چشم مصنوعی ریزترین مویرگ های داخل کره چشم توسط مفتول های طلایی به قطر کمتر از نیم میلیمتر طراحی شده اند مردمک چشم در وسط طراحی گشته و جز از آن تعدادی خطوط موازی که تقریبا یک لوزی را تشکیل می دهند، در پیرامون مردمک دیده می شود. از دو سوراخ جانبی واقع در دو سوی این چشم مصنوعی جهت نگهداری و اتصال آن به حدقه چشم استفاده می شده است. بررسی های انسان شناسانه نشان داده که به احتمال بسیار زیاد زن مزبور دارای سنی بین 25 تا 30 سال بوده و دو رگه (سیاه و سفید) بوده است.

گزارش شده که زنی که در شهر سوخته دارای چشم مصنوعی بوده ، قدی برابر با 180 سانتیمتر داشت که با میانگین قد اهالی خود شهر سوخته تفاوت آشکاری دارد. مردم شهر سوخته قد و قامت متوسطی داشته اند بطوریکه میانگین قد خانم ها 160 تا 165 سانتیمتر و میانگین قد آقایان 165 تا 170 سانتیمتر بود اما زن صاحب چشم مصنوعی استثنا محسوب میشد. کشف بازی شبیه به تخته بازی یکی دیگر از شگفتی های این شهر است۔ بازی شهر سوخته قدیمی ترین مجموعه بازی کامل یافت شده جهان بوده که قدمتی 4600 یا حتی 4700 ساله دارد که ثابت می کند از بازی سلطنتی اور در میان رودان در کشور کنونی عراق قدیمی تر و فکری تر است۔ این موضوع آن را به منبعی ارزشمند برای درک تاریخچه و تکامل بازی های رومیزی تبدیل می کند و این پتانسیل را دارد که تاریخ بازی های رومیزی را تغییر دهد۔

بازی شهر سوخته شامل 27 مهره و 4 تاس متفاوت است۔ برای اولین بار هم صفحه بازی با قوانین باستانی رمزگشایی و بازسازی شد که احتمالا در آن دوران بازی می شده است. در شهر سوخته جامی سفالی پیدا شده که بزی روی جام کشیده شده و به مرور به گیاه نزدیک تر می شود. چیزی که این جام را منحصر بفرد می کند، این است که بز در فریم های متصل به هم به گیاه نزدیک شده و به آن می رسد، درست مانند همان چیزی که در انیمیشن ها می بینیم. این جام در موزه ایران باستان در تهران نگهداری می شود.

در یکی از گورهای شهر سوخته هم اسکلت دختر نوجوانی پیدا شد که روی جمجمه اش آثار جراحی مغز بود. در مورد این جراحی نظریه های متفاوتی وجود دارد. آنچه مشخص است، حجم جمجمه این دختر نسبت به سایر زنان و دخترانی که در شهر سوخته پیدا شدند، بزرگتر است. به همین دلیل محققین معتقدند که این دختر از هیدروسفالی رنج می برده است. این دختر سیزده ساله تا چند ماه پس از جراحی زنده ماند، چرا که آثار ترمیم در استخوان مشاهده شده است. علت مرگ این دختر مشخص نیست اما او را در گوری دسته جمعی همراه با 13 اسکلت دیگر پیدا کرده اند.