نگاهی به ویژگی های سنگاب های اصفهان

ایرنا/ این خبر پیرامون نگاهی به ویژگی های سنگاب های اصفهان برای شما مخاطبان گرامی نگارش شده است.

آب همیشه در ایران تقدس داشته است؛ دلیل این موضوع ریشه در خشکی این سرزمین و اهمیت آب در آبادانی آن دارد؛ اما اصفهان در جوار کویر و حتی با وجود زاینده رود، همیشه آب و هوای خشکی داشته است؛ ویژگی که موجب شده سقاییت در آن و رفع تشنگی رهگذران این شهر و دیار برجسته تر نمود پیدا کند. در کنار این ویژگی اقلیمی اما رسمی شدن مذهب شیعه در ایران از ابتدای دولت صفوی که در اصفهان حکومت می کرده اند و ارادات سلاطین صفوی، امرا و مقربین آنها به امام سوم شیعان، امام حسین (ع) و نذر آب در اماکن عمومی به یادِ این امام تشنه لبان در پدیداری و پررنگ بودن شمار و البته ظرافت در پرداختن به هنر حجاری آنها در اصفهان تاثیر بسزایی داشته است.

از این رو باید گفت سنگاب های اصفهان هم به لحاظ پیش درآمد پدیداری آنها و هم به لحاظ قدمت و هنر حجاری ای که آنها را زینت بخشیده، این آثار را چند پله شاخص تر و ویژه تر از سقاخانه های خود اصفهان و سنگاب های سایر شهرهای ایران کرده است.

تورق کتب "سقاخانه ها و سنگاب های اصفهان" به نویسندگی و پژوهندگی منصور دادفر نشان می دهد که در حدود 51 سنگاب با ویژگی های منحصر بفرد و شاخص تا سال 1378 در اصفهان وجود داشته که به نظر می رسد این آمار هنوز تغییری نکرده است، گرچه از آسیب ها و گزندهای جوی یا انسانی در امان نمانده اند.

هفت سنگاب مسجد جامع عباسی، چهار سنگاب مسجد جامع عتیق، 2 سنگاب مسجد حکیم و بسیاری سنگاب های دیگر در اماکنی چون تالار تیموری، مسجد سید، مسجد قطبیه، مسجد چهار سوقی، امامزاده هارون ولایت، مسجد علی اکبر حاجی رضا، مسجد دروزه نو، مسجد جامع محمد جعفر، مسجد دردشت، کلیسای وانک، حمام جارچی باشی، مسجد رحیم خان، مسجد مصری، مسجد صفا، مسجد جارچی، مسجد سرخی، مسجد خان، مسجد محله نو، مدرسه صدر، مدرسه چهار باغ، مدرسه میرزا حسین، مدرسه ترک ها و البته سی و سه پل از شمار مکانهایی هستند که میتوان با استناد به پژوهش های منصور دادفر، سنگاب های ویژه دوره صفویه تا قاجار را در آنها دید.

سید مرتضی فرشته نژاد، پیشکسوت و فعال حوزه میراث فرهنگی اصفهان گفت: شهر ما همسایه کویر است و حتی وقتی زاینده رود آب داشته باشد، رطوبت لازم و کافی را ندارد. این گرما و خشکی، تشنگی و تمنای آب را زیاد می کند به همین دلیل شغل سقاییت و به دنبال آن ساخت سقاخانه و گذاشتن سنگاب ها در اماکن عمومی از قدیم در اصفهان مرسوم بوده است.

وی در ادامه با اشاره به اهمیت جنس سنگ در ساخت سنگاب ها افزود: سقاخانه ها در جای ثابتی ساخته می شدند و سنگابی هم در درون آنها می گذاشتند؛ جنس سنگ سنگاب ها به این دلیل بوده که سنگ تراشیده هیچ گونه آلودگی از خودش تولید نمی کند و هرچند وقت یک بار تمیز و آبش می کردند.

فرشته نژاد با بیان اینکه آب کردن این سنگاب ها، نذری یا به صورت کار به مزد بوده است، گفت: سنگاب سهل الوصول تر از سقاخانه ها بوده اند و در بسیاری از جاهای عمومی مثل مساجد، مدارس، کاروانسراها، حمام ها، نصب می شدند و پیاله ای روی آن می گذاشتند تا مردم تشنگی را برطرف کنند.

وی با اشاره به سنگاب های ارزشمند صفوی مسجد جامع عباسی گفت: در هشتی مسجد جامع عباسی سنگاب ارزشمندی قرار دارد که متعلق به دوران صفوی است و هم اکنون در داخل یک محفظه شیشه ای حفاظت می شود، چرا که کاربری گذشته را نمی تواند داشته باشد. اما این سنگاب از سنگاب های ارزشمند اصفهان است که می توانید آن را در هشتی ورودی مسجد ببینید. نقوش اسلیمی این سنگاب، نشان از هنر و ظرافت کار هنرمندی ست که آن را ساخته و پرداخته است.

این پیشکسوت مرمت بناهای تاریخی اصفهان پیرامون نگاهی به ویژگی های سنگاب های اصفهان افزود: سنگ سنگاب ها توسط سنگتراشان متخصص انتخاب و تراش داده میشد؛ سنگتراش ها آنچنان تخصصی داشتند که وقتی یک قطعه سنگ را به سنگ مورد نظر می زدند به اصطلاح خودشان می بایست صدای زنگ شتر می داد . اگر سنگی چنین مشخصاتی داشت، برای تراشیدن سنگاب مناسب بود. از این رو سنگتراش ها جستجو می کردند تا سنگی را انتخاب کنند که رگه های ناخالصی، شکستگی و ترک نداشته و کل سنگ یکدست باشد.

یکی از سنگاب های بی نظیر دیگر در اصفهان از نگاه فرشته نژاد، سنگاب داخل هشتی مسجد علی قلی آقا در محله بیدآباد اصفهان است. وی در این رابطه افزود: مردمی که به این مسجد می رفتند و طلبه هایی که برای درس گرفتن به مدرسه طبقه بالای این مسجد می رفتند از این سنگاب برای رفع تشنگی استفاده می کردند اما در کنار این سنگاب، مسجد علی قلی آقا یک سقاخانه هم دارد که تمنای آب رهگذران و عابران محله بیدآباد را مرتفع می کرده است.

فرشته نژاد پیرامون نگاهی به ویژگی های سنگاب های اصفهان تصریح کرد: علاوه بر این سقاخانه که در جوار مسجد و روبروی حمام علی قلی آقا به یادگار از دوران صفوی باقی مانده است، در زیر چهارسو علی قلی آقا که از مقابل مسجد علی قلی راه دارد، سقاخانه قابل توجه و زیبای دیگری قرار دارد که بیش از هرچیز در و پنجره "شبکه چینی" آن با نقش "شاه گره" در زیر چارسو خودنمایی می کند.

وی با گریز به تخریب برخی سقاخانه ها در ادوار گذشته و انتقال سنگاب آنها به داخل مساجد افزود: سقاخانه مقابل در سمت بازار مسجد جامع عتیق همزمان با تخریب بافت شرقی مسجد جامع که درگیر پروژه های شهرسازی بود، تخریب شد و سنگاب آن به مدرسه مظفری یا جایی که به آن "صفه عمر" می گویند، منتقل شد.

این پیشکسوت میراث فرهنگی اصفهان یادآور شد: سقاخانه یاد شده به نام عزیزالله، بانی آن در زمان شاه سلیمان صفوی ساخته و سنگاب نفیس این سقاخانه هم با خط نستعلیق حجاری شده بود که هم اکنون هم به احتمال در صفه عمر در مسجد جامع عتیق نگهداری می شود.

فرشته نژاد در ادامه با اشاره به دو سنگاب شمالی و جنوبی سی و سه پل افزود: سی و سه پل دو سنگاب دارد که شکل هایشان با سنگاب های معمول فرق دارد؛ جای دلو و طناب برای کشیدن آب هم در معماری این سنگاب ها وجود دارد. در این مکان چاهی وجود نداشته و آب را از رودخانه بالا می کشیدند و در سنگاب آن می ریختند.

وی یادآور شد: مردم اصفهان در حاشیه کویر و مرتب تشنه بودند، دلیل آن هم آب و هوای خشک این خطه است. بنابراین فرقی نمی کرد که مسجد باشد یا کلیسا، مردم سنگاب ها را در اماکن عمومی برای رفع تشنگی تعبیه می کردند. از این جمله میتوان به سنگاب کلیسای وانک اشاره کرد که قاعدتا مسلمانان به آنجا نمی رفتند و گاهی شاه عباس به اتفاق همراهانش برای تماشای مراسم خواجه شویان به این کلیسا می رفتند.

فرشته نژاد با اشاره به سنگاب کلیسای وانک که منقوش به کتیبه های ارمنی است، ادامه داد: گذاشتن سنگاب در جایی مثل کلیسای وانک اهمیت و نیاز مردم به آب را در اقلیم خشک اصفهان نشان می دهد؛ کلیساهایی که در جلفا نو و در اصفهان ساخته شده اند، همه دارای معماری خالص ایرانی و سبک صفوی هستند و ارامنه هم به پیروی از مساجد اصفهان سنگابی در کلسیای خود برای رفع تشنگی می گذاشتند.