قصه های امیدبخش یلدا جشن بازگشت نور و روشنایی است

ایرنا/ براساس آخرین خبرهای بدست رسیده و گزارشات منتشر شده، قصه های امیدبخش یلدا جشن بازگشت نور و روشنایی است.

این روزها حکایت های شیرین یلدایی رو به فراموشی می رود اما یک پژوهشگر صاحب نام و نظر، بخشی از عمر خود و نیروی گروه بزرگی از همکارانش را برای گردآوری این داستانها صرف کرده است. مجموعه 16 جلدی فرهنگ قصه شناسی یلدا یکی از مهمترین، دقیق ترین و کامل ترین آثار درباره شب یلدا است.

علی خانجانی، مدیر مرکز پژوهش و ترویج قصه ها و افسانه های ایرانی و سرپرست پژوهشگران مجموعه فرهنگ قصه شناسی یلدا به توضیح درباره روند شکل گیری این مجموعه و پژوهش های آن پرداخت،

فرهنگ قصه شناسی یلدا چگونه شکل گرفت؟

فرهنگ قصه شناسی یلدا، بخشی مستقل از دانشنامه بزرگ قصه ها و افسانه های ایرانی است که بیش از هشت هزار روایت از قصه های شفاهی به ثبت رسیده را به قصه پژوهان و دوستداران قصه ها و افسانه های ایرانی معرفی می کند، این فرهنگ که بیش از ده هزار صفحه مطلب را در بر دارد، در شانزده جلد گنجانده شده است. هر جلد از این مجموعه متشکل از سه بخش است.

در اولین بخش که عمده ترین بخش هر جلد است، روایات پژوهش شده چند منبع برخوردار از قصه ها و افسانه های ایرانی، معرفی می شود. هر صفحه به معرفی یک روایت اختصاص دارد که شامل عنوان روایت، خلاصه روایت، نام راوی و یافته های پژوهشی و اطلاعات دیگری است که پیرامون منبع مورد نظر و اطلاعات مربوط به ناشر، محل، تاریخ نشر و نوبت چاپ آن ارائه می شود.

در دومین بخش که پندستان، نام دارد، فهرست پیام های اصلی و فرعی تمام روایات مندرج در بخش اول، به صورت الفبایی درج شده تا مخاطب کتاب اگر برای شناسایی و ارائه پیامی خاص به فرهنگ مراجعه کرد، بتواند با توجه به ترتیب الفبایی و شماره صفحه روایت مربوطه، در کمترین زمان، قصه یا قصه های مورد نظر خود را شناسایی کند.

در سومین بخش از هر جلد که بسیار مهم است و تحت عنوان نمایه کد تیپ های بین الملل نامگذاری شده، عناوین روایات بخش اول کتاب، همراه با کد بین المللی روایت که براساس فهرست جهانی «آرنه تامپسون» شناسایی شده، به مخاطب معرفی شده است.

هدف از گردآوری فرهنگ قصه شناسی یلدا چه بوده است؟

مهمترین هدف از گردآوری مجموعه، معرفی قصه ها و افسانه های ایرانی و ارزش های نهفته در آنها به دوستداران و علاقمندان به قصه گویی؛ همچنین فراهم آوردن زمینه تحقیق برای قصه پژوهان داخلی و خارجی و دیگر دوست داران پژوهش در زمینه ی فولکلور و ادبیات شفاهی و عامیانه ی ایران زمین است بوده است. ایجاد بستر لازم برای راهیابی قصه ها و افسانه های ایرانی به مجامع بین المللی و شناساندن ارزش های فرهنگی مردم این دیار به جهانیان هدف دیگری بوده که در تهیه و تدوین فرهنگ قصه شناسی یلدا دنبال کرده ایم.

براساس مقاله قصه های امیدبخش یلدا جشن بازگشت نور و روشنایی است باید بدانید که ترویج سنت الهی، پسندیده و ارزشمند قصه گویی و تشویق اولیای تربیتی بویژه پدران و مادران به قصه گویی نیز هدف بسیار مهمی است که در تمامی فعالیت های قصه محور، از جمله تألیف این مجموعه مد نظر داشته ایم.

برای شکل گیری این مجموعه چند نفر تلاش داشته اند، چه مدت طول کشیده و چه اقداماتی انجام شده است؟

در شکل گیری فرهنگ قصه شناسی یلدا گروه های مختلف مشاوره و راهنمایی، قصه پژوهی، ویراستاری، آماده سازی و دسته بندی مطالب همچنین کدنویسی فعالیت داشته اند که جمعاً حدود هفتاد نفر را شامل می شوند. نزدیک به چهار سال برای شناسایی افراد، آموزش آن ها و انجام اقدامات مورد نیاز وقت صرف شده و محصول تلاش این تیم در بخش های سه گانه در هر جلد به علاقمندان و مخاطبان فرهنگ ارائه شده است.

براساس مقاله قصه های امیدبخش یلدا جشن بازگشت نور و روشنایی است باید بدانید که کار اصلی برعهده قصه پژوهان این مجموعه بوده که در بخش یافته های پژوهشی هر روایت گنجانده شده است. در بخش یافته های پژوهشی بن مایه های هر روایت، شخصیت های انسانی موجود در هر روایت، شخصیت های غیر انسان مثل دیو و پری و حیوانات موجود در روایت، پیام اصلی روایت، پیام های فرعی و گروه سنی مناسبی که می توانند مخاطب روایت باشند، تقدیم مخاطبان شده است.

چه شد که به فکر تهیه چنین مجموعه ای افتادید؟

به دنبال گفتگوهایی فراوانی که با میهمانان و استادان خارجی شرکت کننده در جشنواره های قصه گویی کانون برایم پیش آمده بود، به این نتیجه رسیده بودم که علیرغم موفقیت هایی که درعرصه قصه گویی داشته ایم، در حوزه قصه پژوهی و طبقه بندی قصه ها و افسانه هایمان کاری که در خور فرهنگ ادبیات شفاهی میهن عزیزمان باشد، انجام نداده ایم و از این حیث نه تنها از کشورهای غربی که از صد سال پیش این کار را شروع کرده اند عقبیم بلکه نسبت به همسایگانی چون افغانستان و تاجیکستان هم از طبقه بندی قصه ها و افسانه های مان غافل بوده ایم.

تنها کار علمی و درستی که در این زمینه در کشور انجام شده، همان صد و پنجاه و سه قصه ای است که نزدیک به سی سال پیش توسط پروفسور اولریش مارزلف، قصه پژوه ارشد و استاد شرق شناسی دانشگاه گوتینگن آلمان انجام شده و چاپ اول آن سال 1371 توسط انتشارات سروش چاپ و منتشر شده است.

مارزلف این تعداد قصه را فقط برای نمونه، طبقه بندی کرده بودند و آرزو کرده بودند که روزی این کار توسط خود ایرانی ها صورت پذیرد. در گفتگو با مدیرعامل وقت کانون، موضوع فقر قصه پژوهی و عقب افتادگی کشور در این خصوص را طرح کردم و پیشنهاد دادم که مساعدت کند تا بتوانیم در کنار قصه گویی فعالیت قصه پژوهی را نیز آغاز کنیم. ایشان ضرورت کار را جویا شدند و بعد از مشورت با اساتید صاحب نظری چون سید احمد وکیلیان و دکترمحمد جعفری قنواتی، استقبال خیلی خوبی کردند و تصمیم گرفتند که مرکزی برای این امر در کانون تأسیس شود و مستقیماً زیر نظر مدیرعامل فعالیت خود را شروع کند.

هیأتی متشکل از افراد صاحب نظر کانونی و اساتید غیر کانونی تشکیل شد و به دنبال آن «مرکز پژوهش و ترویج قصه ها و افسانه های ایرانی» در سال 1391 تأسیس شد و مسئولیت آن به بنده واگذار شد تا به عنوان مشاور مدیرعامل در حوزه ی قصه گویی و قصه پژوهی اداره مرکز را بر عهده بگیرم.

براساس مقاله قصه های امیدبخش یلدا جشن بازگشت نور و روشنایی است باید بدانید که طرح اولیه ما، تهیه و تدوین اولین دائرة المعارف قصه ها و افسانه های ایرانی در یک دوره زمانی پنج ساله بود. برنامه ریزی های خود را در این خصوص انجام دادیم و قرار گذاشتیم تا سال اول را روی روایات شفاهی به ثبت رسیده، سال دوم را روی روایات مکتوب، سال سوم را برای مدخل نویسی، سال چهارم را برای تدوین و آماده سازی و سال پنجم را در راستای ویرایش و چاپ و انتشار کار کنیم.

برای این کار، ده نفر مشاور عالی از میان کارکشته ترین استادان شناخته شده ایرانی و خارجی شناسایی کردیم که سه نفر از آنها مشاورین خارجی بودند و هفت نفر ایرانی و پروفسور مارزلف یکی از مشاورین خارجی در نظر گرفته شده بود. حدود چهل نفر از علاقمندان و دانش آموختگان زبان و ادبیات فارسی را در استانهای مختلف شناسایی کردیم و بعد از گزینش های دقیق و انجام مصاحبه، جهت گذراندن آموزش لازم به تهران دعوت کردیم. حدود دویست و سی منبع حاوی قصه های شفاهی را با راهنمایی مشاوران پروژه شناسایی و تهیه کردیم و بعد از طی دوره آموزشی بین آنها تقسیم کردیم تا بر اساس دستورالعمل های ارائه شده، مورد استفاده قرار دهند.

در سال 1393 همزمان با آغاز سال دوم از دوره پنج ساله که قرار بود روی روایات مکتوب کار کنیم مدیریت کانون تغییر کرد و مدیریت جدید قبل از اجازه تداوم کار از مرکز خواست که براساس آنچه تا آن زمان حاصل شده، یک خروجی مشخص و قابل استفاده برای مربیان تهیه کنیم و این تصمیم منتج به فرهنگ شانزده جلدی قصه شناسی یلدا شد. در مجموع باید گفت که فرهنگ قصه شناسی یلدا، محصول تلاشی جمعی است. ناگفته نماند که در کنار این تیم هفتاد نفره تیمی متشکل از برنامه نویسان و گرافیک رایانه ای مشغول طراحی و تولید لوح فشرده و نرم افزار کار بوده اند و امیدوارم که محصول کار این تیم نیز که پیشتر به کانون ارائه شده، هرچه سریعتر تولید، منتشر و در اختیار علاقمندان به قصه ها و افسانه های ایرانی قرار گیرد.

مخاطب اصلی این مجموعه چه کسانی هستند؟

مخاطب اصلی این مجموعه اولیای تربیتی اعم از والدین، مربیان، معلمان، دانشجویان رشته های مرتبط با علوم تربیتی، اهل تحقیق و قصه پژوهان و تمامی برنامه ریزان و هنرمندان فعالیت های هنری قصه محور مثل فیلمسازان، هنرمندان عرصه ی پویانمایی، اهالی تئاتر، تولیدکنندگان عروسک و اسباب بازی هستند. البته این به این معنا نیست که کوچکترها نتوانند از مجموعه استفاده کنند. سعی بر این بود که نثر معرفی روایات مثل خود قصه ها ساده و روان باشد و استفاده را برای مخاطبان جوان تر نیز سهل و آسان کند.

تقسیم بندی این مجموعه چگونه است؟

برای شناسایی دقیق و قابل تحقیق هر روایت، سی و هفت کد یا شناسه تعریف شده که عبارتند از: 1 - نام پژوهشگر 2 – استان پژوهشگر 3 – عنوان کتاب 4 – عنوان قصه 5 – نشانی مطلب 6 – خلاصه روایت 7 – نام راوی 8 – شغل راوی 9 – سن راوی 10 – جنسیت راوی 11 – خاستگاه روایت 12 – نشانی راوی 13 – نام نگارنده 14 – شغل نگارنده 15 – سن نگارنده 16 – جنسیت نگارنده 17 – خاستگاه نگارنده 18 – نشانی کامل نگارنده 19 – نام مؤلف 20 – ناشر 21 – محل نشر 22 – تاریخ چاپ 23 – نوبت چاپ 24 – جملات و عبارات آغازین 25 – جملات و عبارات میانی 26 – جملات و عبارات پایانی 27 – بن مایه ها 28 – شخصیت های انسانی 29 – شخصیت های غیر انسان 30 – سوگندها 31 – دعاها 32 – دشنام ها 33 – نفرین ها 34 – پیام اصلی 35 – پیام های فرعی 36 – گروه های سنی مخاطب 37 – کد بین المللی

از این مجموع، پانزده شناسه در کتاب آمده و تمامی سی و هفت شناسه در لوح فشرده ای که ضمن تمامی مطالب مجموعه، از قابلیت جستجو نیز برخوردار است، قرار داده شده است.

کد بین المللی به چه معناست؟

شناسه سی و هفتم به کد بین المللی روایات اختصاص داده شده است. منظور از کد بین المللی شناسه ای است که مطابق با فهرست جهانی معروف به آرنه تامپسون و براساس موضوع روایات به هر قصه داده می شود. قصه های برخوردار از این کُد، می توانند در مؤسسه بزرگ گوتینگن آلمان که در حال حاضر بزرگترین مرجع قصه شناسی است و بیش از چهارصد هزار روایت را در خود جا داده است، به ثبت برسند و در دسترس قصه پژوهان جهان قرار گیرند.

مهمترین اتفاق در قصه پژوهی و شکل گیری این مجموعه، اختصاص همین کد به قصه ها و افسانه های ایرانی است که باعث می شود از انزوا و گمنامی خارج شده و موفق به حضور در یک مجموعه معتبر و متمرکز جهانی شوند. حضور روایات در مجموعه های تحقیقی و پژوهشی، علاوه بر معرفی ارزش های فرهنگی نهفته در قصه ها و افسانه های مان، زمینه تحقیق و شناسایی هر چه بیشتر از فرهنگ ارزشمند حاکم بر این دیار را برای اهل تحقیق فراهم آورد.

شناسه آرنه تامپسون چگونه به شناخت قصه ها کمک می کند؟

در ادامه و به منظور آشنایی بیشتر علاقمندان با فهرست معروف و بین المللی «آرنه تامپسون» ترجمه سرفصل های این فهرست تقدیم می شود:

قصه های حیوانات: از کد 1 تا 299، قصه های سحر و جادو: از کد 300 تا 749، قصه های مذهبی: از کد 750 تا 849، قصه های واقع گرا (قصه های بلند حکایی): از کد 850 تا 999، قصه های غول نادان: از کد 1000 تا 1154، قصه های انسان و شیطان: از کد 1155 تا 1199، حکایت ها و لطیفه ها: از کد 1200 تا 1439، قصه هایی درباره ی یک زن: از کد 1440 تا 1524، قصه هایی درباره یک مرد: از کد 1525 تا 1724، لطیفه هایی درباره کشیش ها و اشخاص مذهبی: از کد 1725 تا 1849، حکایت هایی درباره ی گروه های دیگر مردم: از کد 1850 تا 1874، قصه های عجیب وغریب: 1875 تا 1999، قصه های فرمولی و قصه های زنجیره ای: از کد 2000 تا 2200، دیگر قصه های فرمولی: از 2300 تا 2399، قصه های گمراه کننده: از 2200 تا 2299 و دیگر قصه های فرمولی: از کد 2300 تا 2399

همانطور که پیشتر گفته شد، در فهرست ارائه شده، فقط ترجمه سرفصل ها آمده است. هر سر فصل دربردارنده چند فصل و بعضی از فصل ها از چند زیرفصل تشکیل شده که هر کدام کد مخصوص به خود را دارند.

ثبت قصه های ملی با کد بین المللی چه کمکی به فرهنگ ایران می کند؟

وجود قصه ها و افسانه های بسیار زیاد در ادبیات شفاهی و مکتوب ایران زمین ایجاب می کند که یک کدگذاری ملی نیز با عنایت بر فهرست آرنه تامپسون برای قصه ها و افسانه های ایرانی داشته باشیم. این کدگذاری ملی باعث می شود که با دقت و جزئیات بیشتر و استفاده از عناوین متناسب با فرهنگ و ادبیات ارزشمندمان، دسته بندی درست، دقیق و موشکافانه ای از کلیه قصه ها و افسانه های تاریخی، دینی، عاطفی و قصه ای زمان و مکان داشته باشیم و به لطف خدا و همراهی و مساعدت مسئولان ارشد فرهنگی، بتوانیم ضمن همراهی با حرکت های جهانی، از وجود قصه های متعدد و مختلف موضوعی و اقلیمی نیز غافل نباشیم و با اختصاص کد به آن ها، در وسعت و غنا بخشیدن به ادبیات داستانی ایران عزیزمان، موفق عمل کنیم.

کمی هم از یلدا بگویید، چطور آیین های ملی به قصه ها پیوند می خورند؟

آیین های ملی موجود در فرهنگ ارزشمند ایرانی اسلامی چنانچه به تعصب ورزی آلوده نگردند و خیرخواهانه و خداپسندانه بازنگری شوند، هر یک از آنها برخوردار از نکته هایی ارزشمند و گفتنی هستند. بر ماست که آن ها را به فرزندان این دیار معرفی کنیم و به بهانه آنها، آینده سازان میهن را با ارزش های رفتاری ساکنان این سرزمین کهن آشنا کنیم. از صلح دوستی، ایمان و مهرورزی مردمانش بگوییم و نقش و اثربخشی دانش، بینش و منش آنها بر پهنه گیتی بازشناسانیم و به بودنشان و ماندنمان سرافراز باشیم.

بازگویی و رمزگشایی از نکات و دقایق آیین های ملی، نقشی غیر قابل انکار در تقویت باورها و تحکیم ریشه ها دارد؛ هویت ما را توان و قدرت می بخشد و باعث میهن دوستی می شود؛ همان حب الوطنی که پیامبر گرامی اسلام نشانه ایمانش خواند؛ همان عشقی که در دوران دفاع مقدس در جان دلیرمردانش شعله ور شد؛ زبانه کشید و دست دشمن پلید را از آب و خاک و کیان کوتاه کرد.

نکوداشت شب «یلدا» از جمله آیین هایی است که نکات گفتنی فراوانی در خود نهفته دارد. اعضای خانواده این اصیل ترین نهاد اجتماعی دور بزرگان خانواده جمع می شوند و نگرانی از حاکمیت طولانی سیاهی شب را با شنیدن قصه های شیرین و امیدبخش از زبان بزرگ ترها و ریش و گیس سپیدان قوم، از جان و دل می زدایند و بازگشت نور و روشنایی را جشن می گیرند.

چه چیز یلدا را آیینی منحصر بفرد کرده است؟

اولین نکته یلدایی که شوربختانه کمتر بدان توجه شده و بیان نشده است، هوش، ذکاوت و دقت دانشمندان ایران زمین در آن روزگار بوده است که بی آنکه از سنجه های دقیق امروزی بهره مند باشند، با چه دقت و ظرافتی پی برده اند که آخرین شب پاییز تنها یک دقیقه یا کمی بیشتر، با شب های پس و پیش خود فرق دارد و طولانی تر است. این ظرافت نظر و باریک اندیشی، خود جای تحسین فراوان دارد و بیانگر توان بالای فکر و اندیشه ایرانیان در آن روزگاران است.

دومین نکته یلدایی حرکت خداپسندانه تکریم و بزرگداشت بزرگترهای خانواده است که در فرهنگ اسلامی آن را تحت عنوان صله ارحام می شناسیم و به دفعات از طرف پیشوایان دین و مذهب به ان سفارش شده ایم. بزرگترهای خانواده، هم از جهت حق و حقوق تربیتی بر ما و پدران و مادرانمان، هم از نظر تجربیات گرانبهایی که از زندگی اندوخته اند در فرهنگ ارزشمند ایرانی اسلامی جایگاه رفیع و بلندی دارند و دیدار و گفتار با آنها، کاری نیکو و پسندیده است. این دیدار در یلدا از زیوری کلامی نیز بهره مند می شود و تجارب ایشان را با رنگ و لعابی هنرمندانه و در قالب قصه و افسانه به گوش جان می شنویم.

قصه ها و افسانه هایی که بزرگترها بیان می کنند، در کنار پند و اندرزهای فراوانی که دارند، خود عامل انتقال تجارب پیشینیان در مسیر زندگی بوده و راه و رسم برخورد با مشکلات را با بیانی هنرمندانه و غیر مستقیم به ما آموزش می دهند. قصه گویی این عزیزان خود، عامل پیوند نسل ها بوده و از بیماری گسست نسلی که گریبانگیر بعضی از جوامع شده، جلوگیری می کند. خاطرات شیرین و ماندگاری که ما از قصه های پدربزرگ مادربزرگ هایمان داریم، همیشه و همواره یاد آنها را در دل هایمان زنده و روشن می دارد و روح و جانمان را می نوازد.

سومین نکته یلدایی صلح دوستی، و پرهیز از ستیزه جویی است. یکی از آیین های ایرانیان در فردای شب یلدا یعنی روز اول دی که آن را «خرم روز» یا «خور روز» نیز گفته اند، خودداری از هر نوع جنگ و ستیز بود. در این روز که تعطیل عمومی بوده، مردم از انجام کوچکترین کارهای بد و ناپسند از دروغ و ریا گرفته تا پرخاشگری و غیبت خود را منع کرده و در این روز حتی از هرگونه کشتار دام و طیور نیز پرهیز داشته تا آنجا که آسیب رساندن به گیاهان را نیز زشت و ناپسند می شمرده اند.

پرهیز ایرانیان از جنگ در این روز را، نیروهای درگیر در جنگ نیز رعایت می کرده و به اصطلاح امروزی آتش بس برقرار میشده و دیده شده که در بسیاری از موارد همین آتش بس یک روزه به صلحی دائم و ماندگار تبدیل می شده. گفته شده که در چنین روزی همگان از دارا و ندار با لباس های ساده و برابر بی آن که شاه و رعیت از هم تمیز داده شوند از خانه بیرون می شدند و پیروزی روز بر شب را به یکدیگر تبریک می گفته اند. در این روز افراد حتی از دستوردادن به یکدیگر پرهیز کرده و یک ارتباط کلامی کاملاً محترمانه میان شهروندان حاکم میشد.

چهارمین نکته یلدایی دوستی با طبیعت و به تعبیر امروزی حفظ محیط زیست است. گفته شده که در «خور روز» ایرانیان نهال درخت های کاج و سرو را که مظهر مقاومت در برابر سرما می دانسته اند، به نشانی دوستی و مهرورزی در مقابل خانه های یکدیگر می کاشته و نذر می کرده اند تا در صورت تداوم دوستی، سال دیگر نهالی دیگر نیز بکارند. گفته شد که آراستن کاج و سرو در ایام کریسمس از این رسم ایرانی اقتباس شده که ای کاش چون ایرانیان با کاشت درخت شکل می گرفت و به قطع شاخه های طبیعی نمی انجامید.

پنجمین نکته یلدایی بزرگداشت میلاد خورشید در روز اول ماه دی «خور روز» است. این اتفاق مبنای علمی و نجومی دارد و همانطور که می دانید از اول دی به بعد بر میزان تابش خورشید و مقدار روز افزوده می شود و در اول فروردین میزان شب و روز یکی می شود. موضوع زایش خورشید در اول دی ماه، بعد از ایرانیان مورد توجه سایر ملل نیز قرار گرفته و گفته شد که کلمه «Day» که در انگلیسی به معنای روز است، از «دی» ایرانیان که حکایت از روز به دنیا آمدن خورشید است، گرفته شد.

اگر فقط همین پنج نکته به بهانه یلدا برای کودکان و نوجوانان گفته شود و آنها پی به درک بالا و فرهنگ غنی نیاکان خود ببرند، به داشتن چنین پیشینه و فرهنگی خواهند بالید، بنابر این شایسته و بایسته است که با درک درست و شناخت لازم از آیین های ملی و برقراری پیوند میان آنها با ارزش های فرهنگ دینی و اعتقادی، ضمن تلاش برای حفظ و نکوداشت آنها، به تقویت ریشه های هویت همگان به ویژه آینده سازانمان بکوشیم و آنها را در برابر تندباد حوادثی که ملیت، دین و هویت ما را نشانه گرفته اند حفظ کنیم.