مسجد خانم زنجان ترکیبی از عشق و اصالت هنر ایرانی است

میراث آریا/ براساس آخرین اخبار منتشر شده، مسجد خانم زنجان ترکیبی از عشق و اصالت هنر ایرانی است.

بنای مسجد مشتمل بر سردر ورودی با دو مناره کوتاه، صحن، شبستان تابستانی و زمستانی، حجره های متعدد و تزیینات کاشی کاری و گچ بری است. مناره های قطور و کوتاه با تزیین آجر کاشی و محرابی زیبا با تزیینات پرکار کاشی معقلی در صحن شبستان ستون دار از ویژگی های خاص این بنا است. تزیینات روی ایوان ها و مناره ها به سبک دوره قاجار و بیشتر با استفاده از رنگهای زرد، سیاه، فیروزه ای و سفید انجام شده است.

در یکی از قدیمی ترین کوچه های شهر زنجان، در مرکز شهر که هنوز هم شکل و شمایل قدیمی خود را حفظ کرده، یکی از قدیمی ترین مساجد شهر قرار دارد که بر طبق کتیبه موجود بر سر آن متعلق به دوران قاجار است و در سال 1323 هجری قمری توسط استاد اسماعیل بنا ساخته شده است. مسجد خانم زنجان در غرب سبزه میدان واقع بوده و خیابان امام زنجان از جنوب آن می گذرد. مسجد جامع زنجان نیز در این خیابان و در شرق سبزه میدان قرار دارد و فاصله چندانی با این بنا ندارد.

مسجد رسول الله نیز که از مساجد معتبر زنجان است با فاصله کمی از مسجد خانم در غرب آن قرار گرفته و یکی از دلایل عدم رونق این مسجد قرارگیری در میان این دو مسجد معتبر شهر است که جماعت را جذب خود می کنند.

مسجد خانم زنجان در بافت قدیمی مجاور سبزه میدان قرار گرفته است. از راههای متعددی امکان دسترسی به آن است. در حالت کلی میتوان این راهها را به دو دسته تقسیم کرد؛ راههایی که از میدان منشعب می شوند و درواقع دسترسی منطقه ای را به بنا ممکن می سازد.

ساختمان مسجد خانم در سال 1323 ه. ق در دوره قاجار ساخته شده است. این مسجد در خیابان امام، کوچه فخیم الدوله واقع گردیده است. بنای این مسجد بنا بر کتیبه منقوش سر در آن در سال 1323 ه. ق ساخته شده و مؤسس آن جمیله خانم فرزند سید یدالله ذوالمتار بن حسینقلی و همسر رضا قلی خان فخیم الدوله است. بنا را به صورت یک مسجد مدرسه به انضمام یک مدرسه در نزدیکی عمارت خود بنا نمود. شرایط وقف نامه نیز بسیار دقیق و شامل تمام هزینه های جاری این مسجد مدرسه بود. به موجب وقف نامه موجود آن را در 22 محرم سال 1326 وقف کرد و دختر خود قمر تاش خانم را مولی آن قرار داد. پس از وی پسر او احمدخان منبع الدوله تولیت آن را بر عهده گرفت والان تقی خان ذوالفقاری فرزند احمدخان متولی بناست. وقف نامه مسجد خانم بصورت طوماری در ابعاد 22×75 سانتیمتر که در 111 سطر به خط زیبای نسخ و نستعلیق نوشته شده است. دورتادور نوشته با جدول و شمسه بالای سند تذهیب کاری شده و 14 نفر مهر تائید برسند زد، ولی بازخوانی 11 مهر میسر و بقیه مهرها ناخوانا یا کمرنگ بودند.

جمیله خانم شرایطی برای موقوفه در نظر گرفته بود که اهم آن شروط بیتوته و اقامت در مسجد به منظور تحصیل علم است. وی همچنین یک دانگ از شش دانگ ده سهرین از قراء زنجان رود خمسه را در وقف نامه به عنوان قباله این موقوفه معین نمود و درآمد آن را به ترتیب اولویت برای مخارج زیر مقرر داشته است:

1- تعمیر و نگهداری مسجد مدرسه

2- دادن مواجب امام، طلاب، محصلین، مدرس، خادم، مکبر، متصدی، مباشر، برف انداز روشنایی مسجد و جاروب آن

3- برگزاری مراسم دهه محرم و شب های قدر ماه رمضان

4- در صورت باقی ماندن در پایان سال پس انداز آن جهت خرید ملکی که به عنوان رقیه این بنا مورداستفاده قرار گیرد.

بند یک دارای بیشترین اولویت است و بندهای سه و چهاردر شرایطی قابل اجرایند که پس از به اجرا گذاردن بندهای یک و دو مبالغی مانده باشد. به مجوز بند چهار بعدها مزرعه ای بنام نوهیل نیز خریداری شده و به رقابت این بنا افزوده شده است.

عناصر تشکیل دهنده مسجد خانم زنجان

ورودی

فضای ورودی، فضای انتقالی یا حد واسط بین بیرون و درون بناست که به سبب قرارگیری در کنار معبر یا مکان عمومی دیگری به این مکان پیوند می خورد. ورودی ها از عناصر مختلفی تشکیل می شود که تسلسل آنها این مکان را به وجود می آورد. ورودی در این بنا فضای خارج را از طریق یک جلوخان و یک هشت با صحن مسجد، مدرسه مرتبط می سازد.

جلوخان ورودی

با عقب نشینی ورودی نسبت به امتداد معبر اصلی جلوخان کوچکی در محل ورودی بنا ایجاد شده که تضاد آن با جداره یکنواخت شمالی بنا بر تأکید بر این قسمت بنا می افزاید و از معدود بخش های مسجد است که از تزیینات شبیه به قسمت های داخلی استفاده شده است.

هشتی

هشتی یا کریاس فضایی است که بلافاصله پس از درگاه قرار می گیرد و در مسیر ورود حالت نقطه مکثی دارد. هشتی این بنا بصورت هشت ضلعی کشیده است که کشیدگی آن در جهت محور شمالی جنوبی بوده که علاوه برنشان دادن نقطه مکث با کشیدگی این قسمت مسیر حرکت را نیز نشان می دهد. سقف این فضا کاربندی شده و با کاشی تزیین شده است، هشتی به عنوان رابط بیرون را به وسیله دو پله به حیاط که سطح آن پایین تر است پیوند می دهد. در واقع واسط میان حیاط و هشتی در این بنا سطحی است که روزنی به عنوان محل عبور در میانه آن وجود دارد که خود در وسط نمای ضلع شمالی حیاط قرار گرفت. این سطح از طریق تفاوت رنگ کاشی نیز در ارتفاع بیشتر این قسمت نسبت به سایر قسمت ها خود را نشان می دهد.

مسجد خانم در اردیبهشت 1354 به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.