مسجد میل لی تبریز یکی از شاهکارهای معماری ایرانی اسلامی بوده است

ایسنا/ براساس آخرین خبرهای بدست آمده، مسجد میل لی تبریز یکی از شاهکارهای معماری ایرانی اسلامی بوده است.

مساجد از دیرباز به عنوان عنصری اساسی در جوامع اسلامی مطرح بوده است. در ایران نیز مسجد از دیرباز در بطن شهرها و روستاها وجود داشته و معماری مساجد نیز همواره مورد توجه بوده است.

شهر تبریز با توجه به تاریخ و قدمت خود، آثار تاریخی بسیاری دارد؛ از جمله این بناهای تاریخی میتوان به مساجد اشاره کرد که نمونه ای از آن مساجد میل لی است.

میل لی مچید تبریز به عنوان نماد همزیستی ادیان و مذاهب، نشان از صلح طلبی ایرانیان از دوران گذشته تاکنون بوده و نشان دهنده زندگی مسالمت آمیز پیروان ادیان و مذاهب مختلف در کشور ماست.

در تبریز مساجد میل لی متعددی وجود داشت که میتوان به مساجد میل لی بهار، مسجد محله گجیل و مسجد میل لی میدان صاحب الامر اشاره کرد. تعدادی از آنها مانند مسجد میل لی محله گجیل تخریب شده و مجددا با معماری جدید بازسازی شده اند و دیگر از چهار میل اصلی آنها خبری نیست اما مهمترین و اصلی ترین آنها مسجد میل لی میدان صاحب الامر است که به تفصیل در مورد این مسجد خواهیم پرداخت.

عامل اتحاد و وفاق بین ادیان

یک تبریز شناس پیرامون اینکه مسجد میل لی تبریز یکی از شاهکارهای معماری ایرانی اسلامی بوده است، می گوید: یکی از مساجد میل لی و اصیل تبریز که تخریب شد، در خیابان دوه چی نزدیکی میدان صاحب الامر است که هم اکنون در حال بازسازی بوده و سعی دارند آن را مانند روز اول بازسازی کنند.

کریم میمنت نژاد ادامه می دهد: یکی از دلایل مهم تخریب این مسجد، ظاهر آن بود که از دو میل کوچک، دو گلدسته بزرگ و یک ستاره داود تشکیل شده بود و در داخل آن نیز دو محراب قرار داشت.

او اضافه می کند: میل به استوانه ای توپر آجری یا سنگی گفته می شود که در گذشته به عنوان راهنما در جاده ها احداث می شدند تا مردم راه را گم نکنند البته بر سر مقابر شیوخ و عرفا نیز میلی می ساختند که هم اکنون در قبرستان شادآباد تبریز نمونه هایی از آن بچشم می خورد.

او با بیان اینکه مسجد میل لی صاحب الامر تقریبا 20 سال گذشته در دهه 70 تخریب شد، خاطرنشان می کند: مساجد میل لی عامل وفاق بین ادیان بودند؛ این میل ها بر سر مقابر علما رسم می شدند که در آرامگاه عرفا، چهار میل به قرینه استفاده میکردند و حدس می زنیم که یک اتفاقاتی در این مساجد افتاده باشد.

میمنت نژاد پیرامون اینکه مسجد میل لی تبریز یکی از شاهکارهای معماری ایرانی اسلامی بوده است، یادآور می شود: مسئولان امر طبیعتاً یک تعداد موارد را سطحی و بدون علم می نگرند به همین دلیل بنا را تخریب می کنند؛ میل لی یک اسم ترکی به نام میل دار است.

او می گوید: یکی از مساجد میل لی نیز در خیابان گجیل است که به تازگی بازسازی و کاشی کاری شده است و کتیبه ای نیز بر سر در آن نصب شده است اما میل ها را تخریب کردند.

او همچنین تاکید می کند: مسئولین هیچ توجهی به آثار تاریخی ندارند و مواردی که گفته می شود صرفا در حد حرف است و در عمل دیده نمی شود، برای نمونه در مسجد کریمخان چهارراه منصور که میل نداشت، میل اضافه کردند، چرا که مذهب به عنوان ابزاری شده است تا تابع هیچ قانونی نباشند.

او ادامه می دهد: مقابر عرفای بزرگ بعد از دوره ی صفویه به مسجد تبدیل شده اند که اگر این مکانها را کاوش کنند، آرامگاه آنها را پیدا می کنند؛ بر حسب اینکه بر مزار عرفا و شیوخ بزرگ میل می گذاشتند و تقدس و احترامی که مردم برای آنها داشتند، تبدیل به مسجد شدند و بعدها در بازسازی ، میل ها را تخریب کرده و حتی نام آن را مسجد ملی گذاشتند.

او اضافه می کند: عمارت هایی با دو یا چهار میل یک کارکرد مذهبی، مقدس و مقبره ای دارند که به احتمال زیاد آنها مقابر عرفای بنام تبریز هستند و در تطبیق مقابر این عرفا به مساجد میل لی می رسیم.

تاریخچه مسجد

یک دانشجوی مقطع دکتری رشته مرمت، احیای بناها و بافت های تاریخی می گوید: با توجه به اینکه امروزه سندی مبنی بر بانی و دوره ساخت بنا در دست نیست؛ بنابراین نخست باید موقعیت مسجد میل لی را در شهر تبریز مورد مطالعه قرار داد که مسجد میل لی در محله شتربان (دوه چی)، در بر گذر ظهیرالدیوان، در شمال مجموعه میدان صاحب الامر واقع شده است.

ساناز جعفرپور ناصر ادامه می دهد: این بنا در قطعه زمینی مابین دو کوچه بن بست با مساحتی در حدود 250 مترمربع با حیاطی در بخش جنوبی آن تا پیش از تخریب در اواسط دهه 70 هجری شمسی دایر بود اما با مسیرگشایی انجام شده طی دهه 60، برای احداث خیابان دارایی دوم، مسجد میل لی از سمت غرب با خیابان دارایی دوم همجوار می شود.

او اضافه می کند: گذر ظهیرالدیوان در اصل گذر مابین خاکریز و خندق پیرامونی باروی نجفقلی خانی است که در سال 1194 هجری قمری احداث شد و در دوره جنگ های اول و دوم ایران و روس به دستور نائب السلطنه عباس میرزا تجهیز و تعمیر شد.

او یادآور می شود: در این دوره اراضی پیرامونی بارو نیز به دستور عباس میرزا به دلایل نظامی، تملک و تخریب شده بود و پس از پایان جنگهای ایران و روس و با آبادانی شهر از اواسط دوره قاجار، اراضی تملک شده و محدوده خندق مورد ساخت و ساز قرار گرفت.

جعفرپور خاطرنشان می کند: با توجه به موقعیت مسجد میل لی، تاریخ ساخت آن را میتوان به بعد از اواسط دوره قاجار منتسب دانست؛ اگرچه در نقشه دارالسلطنه تبریز به این بنا اشاره ای نشده است اما نمیتوان آن را به منزله عدم ساخت آن تلقی کرد.

او می گوید: این احتمال وجود دارد که زمین مربوطه تا پیش از وقوع زمین لرزه ویرانگر سال 1193 هجری قمری، دارای بنای عبادتگاهی بود و در اواخر دوره ی قاجار به عنوان بنایی مذهبی مورد بازسازی قرار گرفته است.

او متذکر می شود: سیاحانی که در اواسط و اواخر دوره ی صفویه از شهر تبریز بازدید کرده اند، به مساجد متعددی در محدوده میدان صاحب آباد اشاره کردند که در این میان گزارش «اولیا چلبی» در سیاحت نامه خود قابل توجه است.

این متخصص مرمت، احیای بناها و بافت های تاریخی در رابطه با تاریخچه معماری این بنا نیز بیان می کند: نخستین سندی که در آن، موقعیت مسجد میل لی مشخص شده است، مربوط به نقشه تهیه شده از تبریز توسط ستاد ارتش در سال 1327 هجری شمسی است که با توجه به عکسهای هوایی سالهای 1335 تا 1362 و تصاویر تهیه شده از نمای بیرونی بنا تا پیش از تخریب آن در اواسط دهه ی 1370، میتوان ساختار معماری بنا را در سه بخش سردر، حیاط، و بخش اعیانی ملک مورد بررسی قرار داد.

او خاطرنشان می کند: مشخصه اصلی مسجد میل لی که نام خود را نیز از آن گرفته است، وجود چهار میل در ضلع ورودی بنا است که دو میل کشیده در دو کنج دیوار جنوبی، و دو میل کوتاهتر بر بالای سردر آن واقع شده بودند.

او همچنین یادآور می شود: سنت ساخت میل یا منار در دو سمت دیوار رو به گذر مساجد در تبریز به دوره ترکمانان آق قویونلو و قراقویونلو باز می گردد که در مساجدی مانند مسجد کبود، مسجد حسن پادشاه، مسجد میدان مقصودیه و در بازسازی بقعه عون بن علی قابل مشاهده است.

جعفرپور ادامه می دهد: این سنت در دوره ی تیموریان طی قرن نهم هجری در آسیای میانه به اوج خود رسید؛ از طرفی سنت ساخت منار بر روی جرزهای سردر ورودی مساجد و مدارس به گذشته ای دورتر بر می گردد که در تبریز دوره ایلخانان، به صورت مناره ای کشیده تحت عنوان «جفت منار» رواج یافتند که این جفت منارها بار دیگر در دوره ی صفویه بکار گرفته شدند با این تفاوت که نسبت به مناره های ایلخانی کوتاهتر بودند.

او همچنین بیان می کند: ساخت چهار منار در یک ضلع بنا، با توجه به نقشه مینیاتور مطراقچی در تبریز سابقه داشته است و تکرار این سنت با الگوهایی پیچیده تر در دوره قاجار در مساجدی مانند مسجد مدرسه سپهسالار تهران دیده می شود.

او اظهار می کند: در جرزهای طرفین سردر ورودی مسجد میل لی، دو ستون سنگی با سرستون هایی دارای قطاربندی جاگذاری شده بودند که این ستون ها مشابه ستون های سنگی بکار رفته در بازسازی اکثر مساجد تبریز در دوره ی قاجار بویژه مساجد مجموعه بازار هستند.

او خاطرنشان می کند: سردر مسجد دارای تزئینات آجری مختصری است که در بالای کتیبه درگاه نقش ستاره داود، در طرفین کتیبه نقش چلیپا و در طرفین پیشطاق، نقش ستاره هشت پر اجرا شده بود و این نقوش به ادیان ابراهیمی (یهودیت، مسیحیت و اسلام) اشاره دارند که مسجد میل لی را به مکانی منحصر بفرد در بافت تاریخی تبریز تبدیل کرده بود.

جعفرپور متذکر می شود: به نظر می رسد این بنا بیش از آنکه محلی برای عبادت جامعه ای خاص از ادیان ابراهیمی باشد، محلی برای گفت وگوی میان این جوامع بوده است که این امر را میتوان در تحولات مدنی شهر تبریز در اواخر دوره قاجار مشاهده کرد؛ بگونه ای که مهاجرت های انجام شده از منطقه قفقاز و بالکان به سرزمین آذربایجان طی جنگهای جهانی اول و دوم به این امر دامن زده است.

او می گوید: با گذر از سردر، حیاط بنا واقع شده بود که با توجه به تصاویر عکسهای هوایی، تقریباً نیمی از مساحت عرصه ی بنا را شامل میشد و ساختار بخش اعیانی بنا به دلیل نبود تصاویر داخلی یا نقشه های برداشت شده به دلیل تخریب، مشخص نیست و تنها به استناد عکسهای هوایی میتوان مشاهده کرد که دارای پوششی تخت بوده است.

او همچنین در ارتباط با دلایل تخریب این مسجد می گوید: از دلایل تخریب این بنا اطلاعی ندارم اما با توجه به تصاویر موجود، روند تخریب مشخص است که در این روند در سال 1375، دیوار غربی و شرقی حیاط، میل شرقی و بخش اعیانی بنا تخریب می شود و در سالهای بعد نیز میل غربی ویران شده و تنها جداره سردر آن باقی می ماند.

این دانشجوی مقطع دکتری ادامه می دهد: در اواسط دهه 1380 با تخریب درگاه و کتیبه ی فوقانی آن از سردر مسجد تنها دو ستون سنگی و میل های بالای آن برجای می مانند و در سال 1397 با آغاز فعالیت های بازسازی مسجد، بخش باقیمانده از سردر نیز تخریب می شود.

او با اشاره به تاریخچه مرمت و بازسازی آن خاطرنشان می کند: در زمستان سال 1396 مقرر می شود، طی مشارکت اداره کل اوقاف و امور خیریه و سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آذربایجان شرقی این مسجد با توجه به شواهد برجای مانده و مشخصه های تاریخی خود مورد بازسازی قرار گیرد؛ بنابراین از سال 1397 عملیات ساخت و ساز شروع می شود.

او همچنین در ارتباط با وضعیت کنونی آن نیز یادآور می شود: اکنون در مساحت صد در صد عرصه ی تاریخی بنا ساختمانی در دو طبقه سازه ای (زیرزمین و همکف) احداث شده که فعالیت های اجرایی طبقه همکف آن هنوز به پایان نرسیده است.

جعفرپور اضافه می کند: با توجه به سابقه ی معماری بنا که در عکسهای هوایی قابل مشاهده است، این بنا دارای حیاطی به مساحت حداقل 100 مترمربع بود که در ساخت و ساز فعلی این امر رعایت نشده است و کل زیربنای ملک مورد ساخت و ساز قرار گرفته است.

او اظهار می کند: با توجه به شواهد قابل مشاهده از تصاویر ماهواره ای، بنا فاقد زیرزمین بوده که در طرح فعلی در کل عرصه ی بنا، زیرزمین احداث شده است و با توجه به اینکه ساخت این بنا به اتمام نرسیده، نمیتوان در مورد بازسازی جزئیات سردر و میل ها به صورت سابق قضاوت کرد اما تا این جای کار به تهرنگ تاریخی بنا وفادار نبوده است.

او در بخش دیگر گفت وگوی خود در رابطه با مسجد میل لی بهار نیز تاکید می کند: ساخت منار یا میل هایی در دو کنج جبهه اصلی مسجد که پیشطاق در آن واقع بود، در تبریز از سنتی دیرینه برخوردار است و مشخصاً در دوره ترکمانان شاهد مساجد متعددی با این اسلوب می باشیم که از نظر قدمت و تکنیک، اجرا در محله ویجویه تبریز (ورجی باشی) در اول خیابان بهار، روبروی آق مسجد، مسجد دیگری با نام میل لی موجود است که در گذشته با نام مسجد پیر شناخته میشد.

این متخصص مرمت، احیای بناها و بافت های تاریخی اضافه می کند: در دو کنج جبهه ورودی بنا، میل لی برپا شده و بخش شبستان آن نیز توسط گنبدی پوشش یافته است که این بنا در اواخر دوره قاجار توسط معمار بالا کاظم مورد تعمیر قرار گرفته است.

او بیان می کند: با شناسایی مقبره ای در بخش جنوب غربی مسجد طی مرمت های سالهای 1373 تا 1376 میتوان این بنا را جز زوایای تاریخی تبریز قلمداد کرد که این بنا در سال 1377 با شماره 2058 به ثبت ملی آثار فرهنگی ایران رسیده است.

مسجد میل لی تبریز بازسازی می شود

مسئول ستاد بازسازی مسجد میل لی میدان صاحب الامر تبریز می گوید: مسجد میل لی یکی از مساجد منحصر بفرد ایران و شاید جهان اسلام باشد که به ظاهر، بنای آن به دوران قبل از افشاریه برمی گردد و به خاطر واقع شدن در مسیر جاده ابریشم، اهمیت خاصی داشته و برای تقریب و آشتی بین ادیان استفاده میشده است.

حجت الاسلام سید کاظم زعفرانچیلر با بیان اینکه این مسجد میل لی به نام مسجد سیدالساجدین نامگذاری شده، ادامه می دهد: بنای مسجد میل لی تبریز که نماد اتحاد و دوستی بین ادیان و مذاهب بود، تا سال 1375، برقرار بود اما متاسفانه در سال 1375 تخریب شده و دیوارهایی دور آن کشیده شد که در طول زمان نیز متاسفانه تبدیل به زباله دان شده بود.

او اضافه می کند: یکی از دلایل تخریب این مسجد، بمباران آن منطقه در دهه 60 بود که ساختمان آن آسیب جدی دید و بعد آن نیز توسط برخی سودجویان، کل بنای مسجد را به بهانه ساختن بنایی دیگر تخریب کردند.

او همچنین بیان می کند: البته در آن دوران مسجد خاکبرداری شده بود و برای بازسازی مجدد اقدامات اولیه ای انجام شد اما ابتر مانده بود و این اواخر خوشبختانه توسط برخی خیرین ساخت آن آغاز شد.

حجت الاسلام زعفرانچیلر یادآور می شود: حدود سه سال قبل مطالعات این مسجد شروع شده بود و یک سال و نیم الی دو سال، مطالعات آن زمان برد تا بتوانیم مسجد را همانگونه که بود بسازیم و حدود یک سال قبل نیز عملیات اجرایی آن شروع شد اما احداث آن، هیچ ارتباطی به شورای شهر و شهرداری ندارد.

او می گوید: این مسجد در دوطبقه زیرزمین و همکف احیا می شود و کاملا توسط اساتید معماری اسلامی و در همان محدوده با معماری اسلامی قدیم خود ساخته می شود اما برخی نشانه ها از جمله ستاره داود که در بالای سردر آن بود، باتوجه به حساسیت هایی که در کشور ما به آن وجود دارد، از جای گذاری آن صرف نظر می شود.

او تاکید می کند: شورای شهر تبریز و شهرداری به نوسازی این مسجد ورود نکرده و همراهی خاصی در این زمینه ندارد و صرفاً توسط خیرین تبریز بویژه با هدایت حاج حسن حسین نژاد که از خیرین بنام مسجد ساز تبریز است، آباد می شود.

مسئول ستاد بازسازی مسجد میل لی خاطرنشان می کند: احداث مسجد میل لی در مراحل پایانی است و امیدواریم در چند ماه آینده آماده بهره برداری و خدمت به نمازگزاران و مردم شود.

او ادامه داد: برای این مسجد کارکردهای اجتماعی نیز تعریف شده تا مسجد در حل مشکلات مردم پیشگام باشد و بتواند دردی از دردهای مردم را بکاهد.