نگاهی اجمالی به تاریخ کارخانه های آرد قزوین

ایسنا/ این خبر پیرامون نگاهی اجمالی به تاریخ کارخانه های آرد قزوین برای شما مخاطبان نگارش شده است.

داستان چیست؟

محمدعلی حضرتی پیرامون نگاهی اجمالی به تاریخ کارخانه های آرد قزوین اظهار کرد: دشت قزوین از دیرباز بعنوان یکی از مراکز تولید گندم در مناطق مرکزی ایران بشمار می آمده و در بسیاری از متون و اسناد به این مسئله اشاره شده است. محمد شفیع قزوینی که کتاب «قانون قزوینی» را حدود سال 1285 قمری تألیف کرد، به وفور و فراوانی گندم در قزوین علیرغم وجود خشکسالی در تهران اشاره و تأکید کرد که امنیت نان در قزوین برقرار است، ولی دست مردم پول نیست و انواع خوراکی ها فراهم است و نسبت به تهران بسیار ارزان تر یافت می شود.

وی ادامه داد: گندمی که در دشت قزوین تولید می شد، برای مصرف و فرآوری نیاز به آسیاب و آرد شدن داشت. پیش از احداث کارخانجات صنعتی آرد در شمال قزوین در مسیر دو رودخانه دیزج و ارنزک، 27 آسیاب آبی با فاصله تقریباً 200، 250 متر از هم وجود داشت که 14 آسیاب در مسیر رودخانه دیزج و 13 آسیاب هم در مسیر رودخانه ارنجک بود که در طی قرنهای متمادی، آرد مورد نیاز مردم شهر و خبازی ها را فراهم می کرد.

حضرتی پیرامون نگاهی اجمالی به تاریخ کارخانه های آرد قزوین بیان کرد: به جز این آسیابهای آبی، آسیابهای دستی هم معمولاً در گوشه ای از مطبخ خانه های اعیانی وجود داشته و اعیان قزوین گندم را به خروار می خریدند و در طول سال با این آسیابهای خانگی، آرد تهیه می کردند. ولی برای مصارف عمومی مثل نانوایی های شهری اعم از سنگکی ها، لواشی ها، خشکه پزی ها، شیرمال پزی ها، نیاز به آرد در حجم انبوه تر بوده و این آسیابهای آبی، تأمین کننده آرد مورد نیاز مردم بوده اند.

وی گفت: از آنجا که در زمستانها بواسطه یخبندان، آب رودخانه های ارنزک و دیزج کاهش پیدا می کرد و دبی لازم برای به گردش درآوردن سنگ آسیابها را نداشته و تنوره آسیابها آب مورد نیاز را دریافت نمی کردند، در زمستانها تأمین آرد مشکل تر می شد و به جای اینکه مراکزی برای نگهداری و ذخیره آرد مصرفی نانوایی ها در زمستان پیش بینی کنند، تقریباً در اواخر دوره قاجار گرایش به وارد کردن ماشین آلات صنعتی برای تولید آرد در بین سرمایه گذاران و حتی اتباع روسی بوجود آمد و همین مسئله باعث شد که در یک فاصله تقریباً 50 ساله آسیابهای آبی از چرخه مصرف و تولید خارج شوند. آخرین آسیابهایی که کار می کردند تا پایان دهه 40 فعال بودند، ولی بعد از آن دیگر آرام آرام متروکه شدند و در حال حاضر متأسفانه به جز مقدار بسیار اندکی از سازه های این آسیابهای آبی هیچ نشانی از آنها باقی نمانده است.

طعم اولین آرد کارخانه ای مورد پسند قزوینی ها نبود

این پژوهشگر تصریح کرد: به همین جهت اولین کارخانه آرد در قزوین در سال 1325 قمری که با 1907 میلادی برابری می کند، توسط مرحوم آقاسید ابوالقاسم رضوی در بیرون دروازه راه کوشک با ماشین آلات روسی راه اندازی شد که طعم آرد آن مانند آسیاب های قدیمی و آبی شهر، مورد پسند مردم قرار نگرفت و به طبع مردم، آرد کارخانه ای خیلی خوش نیامد و رغبت چندانی به آن نشان ندادند.

وی اظهار کرد: حدود 6 سال بعد، در سال 1331 قمری یکی از اتباع ارمنی روس به نام گریگوریان، دومین کارخانه آسیاب بخاری را در قزوین دایر کرد که ظرفیت تولید تقریباً 8 پوت آرد در ساعت بود. کارخانه آرد مرحوم آقاسید ابوالقاسم رضوی بعد از فوت وی در اختیار ورّاثش قرار گرفت و به خاطر کم توجهی بازماندگانش عملاً آرام آرام از کار افتاد و بعد به تعطیلی کامل رسید.

راه اندازی کارخانه آرد ماشین چیان

این نویسنده بیان کرد: در دوره پهلوی اول، 2 کارخانه آرد بسیار مهم و بزرگ در قزوین تأسیس شدند. اولین کارخانه در سال 1311 خورشیدی به وسیله حاج صادق ماشین چیان در بیرون دروازه رشت و ابتدای مسیر قزوین به همدان در یک بنای سه طبقه که روزگاری جزو بناهای بسیار معظم و باشکوه قزوین بشمار می آمد، ساخته شد.

وی خاطرنشان کرد: انبارهای بزرگی در کنار این کارخانه پیش بینی کرده بودند که حدود 20 هزار خروار گندم گنجایش داشت که اگر هر خروار را تقریباً 300 کیلو محاسبه بکنیم به رقم تقریباً 6 میلیون کیلویی می رسیم.

حضرتی تشریح کرد: موتور این آسیاب یک ماشین آلمانی بود که تقریباً 150 اسب بخار قدرت داشت و در نوع خودش کارخانه بسیار معظمی به شمار می آمد. تولید اولیه این کارخانه در روز حدود 100 خروار بود و 2 نوع آرد تولید می کرد. یک نوع آرد زبره برای مصارف نان شهری و 3 نوع آرد نرم تر؛ آردهای یک صفر و دو صفر و سه صفر که برای مصارف قنادی ها و شیرینی پزی ها و تولید شیرینی خانگی در قزوین به کار می رفت و آرام آرام توانست تولیدش را به 200 خروار در روز یعنی حدود 600 هزار کیلو افزایش دهد و این حجم تولید آرد خیلی بیشتر از مصرف روزانه قزوین بود بنابراین بحث صادرات آرد از قزوین مطرح شد.

وی در ادامه بیان کرد: یک بخش از آرد تولید شده مازاد مصرف قزوین به شهرهای هم جوار در استانهای گیلان، زنجان و همدان ارسال می شد و حتی مناطقی از جنوب مثل اهواز و خوزستان هم طالب آرد کارخانه ماشین چیان قزوین بودند، اما متأسفانه تولید این کارخانه تقریباً بعد از جنگ جهانی دوم رفته رفته کاهش پیدا کرد و بخاطر مشکلات سیاسی و اقتصادی که در کشور بوجود آمده بود، کم کم متروک شد. ماشین آلات این کارخانه تا اواخر دهه 70 در همین بنای متروکه فعلی وجود داشت.

راه اندازی کارخانه آرد ایران با ماشین آلات آلمانی و روسی

مدیرکل سابق میراث فرهنگی قزوین بیان کرد: دو سال بعد از تأسیس کارخانه آرد ماشین چیان در سال 1313، دو تاجر قزوینی به نام های میرزا علی اکبر ابریشمی و حاج یعقوب بخشنده، یک کارخانه آرد بزرگ با عنوان کارخانه آرد ایران، در بیرون دروازه شیخ آباد که تقریباً مکانی حدود هنرستان شهید چمران امروزی است، دایر می کنند. این کارخانه نسبت به کارخانه آرد ماشین چیان بزرگتر بود. کارخانه آرد ایران با بنای 5 طبقه و ماشین آلات آلمانی و روسی، موتوری با قدرت 250 اسب بخار داشت. در این کارخانه ابتدا تقریباً روزانه 70 تن آرد تولید می شد و بعدها حجم تولیدش افزایش پیدا کرد. تنوع تولید آرد کارخانه آرد ایران بیشتر بود و تقریباً 14 نوع آرد با کیفیت متفاوت در این کارخانه تولید می شد.

وی گفت: این کارخانه 14 انبار بزرگ داشت که تقریباً گنجایش 50 هزار خروار گندم را داشته و فرآورده هایش به تهران و گیلان و خوزستان صادر می شد. کارخانه آرد ایران هم بعد از شروع جنگ جهانی دوم آرام آرام دچار کاهش تولید شد و به شرایطی رسید که با وجود فراهم آوردن تمهیدات مناسب در کارخانه ادامه کار آن صرفه اقتصادی نداشت. از جمله امکاناتی که در کارخانه آرد ایران فراهم شده بود واردات ماشینی با قابلیت سنگ تراشی بود به این صورت که توسط این ماشین سنگ های بزرگ 3 متری را می تراشیدند و برای مصارف مختلف استفاده می کردند.

حضرتی تصریح کرد: تنوع محصول کارخانه آرد ایران بگونه ای بود که در این کارخانه حتی ماکارونی و ورمیشل هم تولید می شد و آرد آن هم بسیار مرغوب بود. بازرگانان قزوینی این آرد را به نقاط مختلف کشور صادر می کردند. شعبه ای را هم در تهران دایر کرده بودند.

وی در ادامه بیان کرد: بعد از شروع جنگ جهانی دوم مرحوم بخشنده و مرحوم ابریشمی این کارخانه را به سرمایه گذارهای بعدی واگذار کردند و متأسفانه مالکان جدید در ارائه محصول تقلب کردند؛ به این صورت که با گندم مقدار زیادی جو مخلوط می کردند و همین باعث شد که اعتبار محصول کارخانه آرد ایران از بین برود و بعد از مدتی کار به دست مالک سوم افتاد.

این پژوهشگر گفت: مالکان سوم یک فرد ارمنی به نام عیسائیان و عباس بیجارچی بودند که این کارخانه را خریداری کردند ولی آنها هم به خاطر اینکه مقدار زیادی به تجار و بارفروش ها بدهی داشتند نتوانستند کار را ادامه دهند و در نهایت این کارخانه متروکه شد و کاملاً از بین رفت و هیچ نشانی هم از آن به جز یک تصویر باقی نمانده است.

وی اظهار کرد: طی این سالها در قزوین آسیاهای بخاری کوچکتری را هم راه اندازی کردند. شاید مهمترینش کارخانه آرد حاج مهدی معتمدی بوده که در مجموعه سعدالسلطنه با یک موتور 55 اسب بخاری که در واقع 3 موتور بوده ولی مجموعاً حدود 55 اسب بخار قدرت داشته کار می کرد. کارخانه آرد بهشتیان، آرد خلخالی، آرد حاج صادق صابونی، حاج حسن یزدی، آقای نجاتی، حاج جعفر پاکروان، اسمعلی بادصبایی، حاج احمد شانه تراش، آرد اردکانی، قائمی کارخانه هایی هستند که تقریباً ظرفیت تولیدشان بین 70 تا 80 تن بوده و مصرف آرد مورد نیاز منطقه قزوین و مناطق همجوار را تأمین می کرده اند؛ کارخانه آرد شمس آذر هم که در کنار پلیس راه قزوین- تهران در جاده قدیم فعال بود در حقیقت تکمیل کننده این کارخانه های آرد بشمار می آمد.

پیشنهاد احیای کارخانه آرد ماشین چیان با کاربری «موزه صنعت قزوین»

مدیر کل سابق میراث فرهنگی استان قزوین در ادامه ضمن اشاره به چگونگی احیای کارخانه آرد ماشین چیان که بقایای آن واقع در دروازه رشت قزوین است، گفت: در دو مقطع نیمه نخست دهه هشتاد و سال 95 پیشنهاد کردم با توجه به ارزش معماری، موقعیت و فضای متعلق به آثار باقی مانده از کارخانه آرد ماشین چیان و ابزارهای ارزشمند موجود در آن و همچنین جایگاه صنعتی قزوین در سده های پیشین و روزگار معاصر، با مشارکت صمت، شرکت شهرک های صنعتی، استانداری و میراث فرهنگی این مجموعه با کاربری «موزه صنعت قزوین» مرمت و احیا شود. متأسفانه مدیران غیربومی و بیگانه با تاریخ و فرهنگ استان که از آغاز تشکیل استان قزوین، گلوگاه های مدیریتی و بودجه ریزی را در اشغال خود داشتند، اجازه ندادند این اتفاق بیفتد. همان گونه که مانع راه اندازی «موزه آب قزوین» در آب انبار سردار و «موزه سلامت و تاریخ پزشکی قزوین» در خانه دکتر یزدی شدند.

وی ادامه داد: ساختار غلط مدیریت در استان قزوین که وجود مدیران کارآمد، دلسوز و توانمند بومی را برنمی تابد؛ نه تنها از شکل گیری موزه های موضوعی تازه جلوگیری کرد بلکه موزه های مشارکتی موجود مثل «موزه باغستان» و «موزه عاشورائیان» را به تعطیلی کشاند بگونه ای که سرنوشت موزه آموزش و فرهنگ نیز نامعلوم است. درحالیکه با این کار علاوه بر ایجاد تنوع محصول در بازار گردشگری، فرصتهای تازه ای برای اشتغالزایی هم بوجود می آمد و جوانان تحصیل کرده استان می توانستند به میدان بیایند.

حضرتی در پایان تصریح کرد: در حقیقت بنیانهای ضعیف و بعضاً صلب مدیریتی مانع تحقق دو راهبرد «قزوین، شهر موزه های موضوعی» و «قزوین، موزه ای به وسعت یک استان» شد. این راهبردها که در نیمه دوم دهه هفتاد توسط بنده مطرح شده بود، می توانست در صورت اجرایی شدن، جایگاه گردشگری استان را ارتقا دهد.