نگاهی به وضعیت کارخانه سیمان ری که در سال 1312 راه اندازی شد

ایسنا/ این خبر پیرامون نگاهی به وضعیت کارخانه سیمان ری که در سال 1312 راه اندازی شد، برای شما نوشته شده است.

کارخانه سیمان ری که در محدوده دژ رشکان، برج طغرل، باروی تاریخی شهرری، چشمه علی، گورستان ابن بابویه، بقعه بی بی زبیده، حرم شاه عبدالعظیم و کاروانسراهای عباسی و قاجاری قرار گرفته، به وسعت حدود 112 هزار متر مربع در هشتم دی سال 1312 راه اندازی شد.

مطالعات و بررسی ها برای ساخت این کارخانه در سال 1307 آغاز شد. تا پیش از آن، ایران یکی از وارد کنندگان سیمان از کشورهای دیگر از جمله روسیه بود. پس از بررسی و آزمایش دریافتند که در کوه های اطراف ری موارد معدنی غنی سنگ آهک خاک رس مرغوب برای تولید سیمان وجود دارد که می تواند نیاز ایران به سیمان با قیمتی ارزان تر را تأمین کند. در نهایت، در تاریخ 21 شهریور 1310 قرارداد احداث کارخانه سیمان ری با شرکت دانمارکی اف. ال. اسمیت FLSmidth بسته شد.

زمین کارخانه از کشاورزان به بهای مترمربع دو و نیم ریال خریداری شد. کلنگ کارخانه در شهر ری، هفت کیلومتری جنوب تهران، کنار کوه سرسره فتحعلیشاه، دیرک و دیوارهای ری قدیم به زمین زده شد. بعدها با گسترش فعالیت این کارخانه، بخشی از این کوه و دیوارهای قدیمی ری از بین رفت.

در اسفند سال 1362 به دلیل توسعه شهر تهران و قدیمی شدن دستگا ه ها که با انتشار آلودگی همراه بود و به خاطر شکایت های مردم، به تصمیم مجمع عمومی شرکت سیمان ری، تولید سیمان در کارخانه متوقف می شود و در نهایت کارخانه سال 1363 منحل می شود و تا سال 1397 متروکه و بلااستفاده می ماند.

کارخانه سیمان ری نخستین کارخانه سیمان ایران و از اولین های صنایع در دوره معاصر است که در زمان پهلوی اول و همزمان با آغاز ساخت و سازهای صنعتی در ایران تأسیس شد و شروع به فعالیت کرد و یکی از نمادهای مهم صنعتی شدن ایران و خودکفایی به سیمان به شمار می آید.

این کارخانه از سال 1312 تا 1333 سیمان مهمترین پروژه های عمرانی کشور را تأمین کرد که از مهمترین آنها ساخت راه آهن کشور و پل ورسک در خط آهن شمال است.

زمین کارخانه در وسعتی در حدود 18 هکتار واقع شده است. بنای اولیه کارخانه در سال 1310 توسط شرکت اشمیت آلمان گذاشته شد و کارخانه دو سال بعد از آن افتتاح شد و در سالهای واپسین با سه خط تولید گسترش یافت؛ ابتدا با خط تولید 100 تنی (از سال 1310 تا 1311)، بعد 200 تنی (از سال 1311 تا 1316) و در آخر 300 تنی (از سال 1318 تا 1360)

در سال 1317 بیش از 75 درصد کارهای ساختمانی خط سوم کارخانه انجام شده بود و بخشی از ماشین آلات، خریداری و به کارخانه ارسال شد اما به دلیل جنگ جهانی دوم، کشتی حامل تجهیزات در کانال سوئز توسط متفقین توقیف و ماشین آلات مصادره شد که در نتیجه، ادامه ساخت خط سوم کارخانه تا سال 1330 متوقف ماند.

براساس اسناد و مدارک موجود در کارخانه که اکنون به نمایش گذاشته شده و یکی از بخشهای جذاب و تماشایی آن به شمار می آید، تا سال 1330 در کارخانه سیمان ری حدود یک هزار کارگر مشغول به کار بودند. هر چند راهنمای موزه میگوید که کارخانه حدود سه هزار کارگر داشت که بیشترشان هم کارگر فصلی بودند و زمانی که کارخانه منحل شد این تعداد به 600 نفر کاهش یافته بود.

در کتاب خاطرات و خدمات مهندس منوچهر میرزا سالور نیز آمد: «کارخانه سیمان ری در سالهای اول عمر خود بیش از 750 نفر را در کارخانه اسکان داده بود که روزانه سه وعده غذا، علاوه بر جای خواب دریافت می کردند.» در مقطعی تمام کارگران به سوادآموزی ملزم شده بودند که در آرشیو و بخش اسناد موزه کارخانه سیمان ری، مستندات این سوادآموزی به نمایش گذاشته شده است. در بین این اسناد، دیکته ها و نامه نگاری های کارگران به خاطر محتوایی که دارند، توجه را جلب می کند.

راهنمای موزه از کارمندان قدیم کارخانه سیمان ری است، اجازه می دهد در میان نامه نگاری های مقامات و مدیران کارخانه که به دست خطهایی خوش مزین است، موشکافی کنیم و برای پاسخ به کنجکاوی های بیشتر بازدید کنندگان، مستندات و مکتوباتی که به زیست کارگران و کارمندان و مهندسان کارخانه ربط دارد، از جمله کوپن خرید نان و امتیازهای عیالواری و دستمزدها را با خاطراتی از گذشته مرور می کند.

سوای این، معماری ساختمان کارخانه نیز آن را خاص کرده است، سبک معماری آن پروتالیستی بوده و هیچ گونه تزئیناتی در آن به کار نرفته است و در بازآفرینی و تبدیل آن به موزه، این ویژگی حفظ شده است.

سیمان کارخانه ری از نوع «پرتلند» بود که بسیار مرغوب محسوب میشد و یکی از دلایلی که این کارخانه 50 سال فعالیت داشت، این نوع سیمان بود.

کارخانه سیمان با وجود دو دیزل و چهار توربین 11 مگاوات و 600 کیلووات برق تولید میکرد که میزان برق مورد مصرف کارخانه پنج مگاوات بود، بنابراین کارخانه برق مازاد را می فروخت و برق بیمارستان فیروزآبادی، مقبره رضاخان، حرم عبدالعظیم، امین آباد، کارخانه چیت ری و خانه های سازمانی سیمان را تامین میکرد.

این کارخانه که زمانی بخشی از تاریخ گذشتگان را تخریب کرد و بخشی از تاریخ معاصر را ساخت، از سال 1400 آماده بازدید شده است. از مجموع ساختمانهای کارخانه، برج خنک کننده، موزه اسناد و فضای کار اشتراکی برای بازدید و استفاده آماده شده است و خط 100 تنی هم درحال تبدیل به موزه است.

به گفته راهنمایان موزه، نیمی از 112 هزار متر فضای کارخانه سیمان ری در مقطعی فروخته شده و از حدود 60 هزار متر فضای موجود، بخش محدودی به موزه تبدیل شده است. درحال حاضر نیز حدود 10 هزار متر از کارخانه سیمان ری در اختیار دانشگاه آزاد است. بخش های 200 و 300 تنی نیز از محدوده کارخانه خارج شده اند.

حسن فراهانی که سال 1332 در همین کارخانه سیمان متولد شده و از کارمندان قدیمی آن بوده، به همراه رحمت ایمانی، دیگر کارمند بازنشسته کارخانه، اکنون راهنمای موزه کارخانه سیمان هستند که تعریف میکند: در سال 1370 دانشگاه آزاد کل کارخانه سیمان ری را می خرید و سهام این کارخانه به دانشگاه آزاد انتقال داده می شود. سه سال بعد اما مسئولان دانشگاه آزاد به دلیل بدهی های زیاد کارخانه، آن را به یک شخص می فروشد و آن شخص هم از سال 1373 تا 1395 فضای کارخانه را به انبار تبدیل می کند.

در صورتی که مقرر شده بود در سال 1363 کارخانه به موزه تبدیل شود، زمانی که براساس تصمیم مجمع عمومی کارخانه تعطیل شد، اعلام شد خط 100 تنی حفظ و موزه شود. این موضوع در یک بند دقیق و مشخص آمده است. حتی در زمان انتقال سند کارخانه سیمان ری به دانشگاه آزاد آمده که بدهی کارخانه باید تسویه شود و خط 100 تنی باید حفظ شود، یعنی به موزه تبدیل شود و در همه مستندات، مکتوب شده است.

فراهانی پیرامون نگاهی به وضعیت کارخانه سیمان ری که در سال 1312 راه اندازی شد، میگوید: سال 1395 وزارت دارایی چون قبلا یکی از سهامداران کارخانه بود، وارد عمل میشد و با استفاده از بندهای قانونی، سند کارخانه سیمان ری به وزارت دارایی زده می شود و از آن موقع قرارداد 30 ساله با شهرداری تهران بسته شده که بر آن اساس حدود دو سال است بخشی از کارخانه سیمان ری به موزه تبدیل شده و قرار است کل کارخانه موزه شود.

کارخانه سیمان ری در چهاردهم آذر سال 1397 به شماره 32723 ثبت ملی می شود. در جلسه هیأت وزیران در همان سال طی مصوبه ای حق استفاده از کارخانه سیمان ری با هدف مرمت، بازسازی و تبدیل آن به موزه صنعت سیمان و مجموعه گردشگری با کاربری های فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی برای مدت 30 سال به شهرداری تهران واگذار می شود. شهرداری تهران در سال 1398 مرمت و بازسازی این کارخانه را به سازمان نوسازی شهر تهران می سپرد.

از زمستان سال 1400 بازسازی و مرمت کارخانه سیمان ری برای تبدیل به موزه صنعت و مرکز استقرار کسب و کارهای خلاق و شرکتهای دانش بینان شروع شد و فاز اول موزه کارخانه سیمان ری در آبان سال 1401 بهره برداری شد. با این وجود رفت و آمد پی در پی گروه های فیلمساز این نگرانی را ایجاد کرده که این کارخانه به جای آنکه به حیات خود به عنوان موزه ادامه دهد، برای همیشه به لوکیشن فیلم ها و سریال ها تبدیل شود، آن هم در شرایطی که هنوز خسارتهای سریالهای قبلی جبران نشده است.

کارخانه سیمان ری در محدوده منطقه 20 تهران در شهر ری واقع شده که دسترسی به آن با خودروی شخصی از طریق اتوبان امام علی ممکن است. نزدیکترین ایستگاه مترو به موزه نیز «دولت آباد» است. تماشای این موزه بیش از سه ساعت وقت می گیرد و برای علاقمندان به صنعت، عمران و موزه داری و بویژه تاریخ معاصر تهران و اسناد تاریخی پیشنهاد می شود.