باستان شناسان چرا سراغ نقش رستم رفته اند؟

ایسنا/ بدنبال آخرین خبرهای منتشر گشته، این پرسش مطرح می شود که باستان شناسان چرا سراغ نقش رستم رفته اند؟

باران های بهاری در «نقش رستم» شکاف ها و چاله های عمیقی را پدید آورده است. برخی شاهد بوده اند که ترک ها و شکاف ها از حدود یک دهه پیش در نقش رستم ایجاد شده که با سنگ ریزه پر شده بودند. در بهار 1403 اما اوضاع در این محوطه باستانی کمی متفاوت شد؛ عمق و طول شکاف ها بیشتر شده است به گونه ای که حالا آرامگاه شاهان هخامنشی و کعبه زرتشت را تهدید می کند.

برخی علت آنچه در نقش رستم رخ داده است را به قنات های خشک شده و لایروبی نشده و همچنین چاه های کشاورزی که بدون مجوز تا همین اواخر در اطراف این محوطه باستانی حفر شده اند، مربوط می دانند.

علیرضا عسکری چاوردی، مدیر پایگاه میراث جهانی تخت جمشید از 15 استاد دانشگاه شیراز که اواخر اردیبهشت 1403 این محوطه باستانی را بررسی کردند، نقل قول کرد که «بخشی از آنچه در نقش رستم رخ داده، «فروشست» بوده است. همچنین در محوطه رانش اتفاق افتاده است. از طرفی، اثرات فرونشست های گسترده در طی سالهای گذشته در دشت مرودشت در این محوطه به دلیل ضعف و سستی خاک بیشتر بوده است.»

ایمان انتظام سلطانی، رئیس گروه آب زمین شناسی سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی به تازگی گزارش قابل تأملی درباره وضعیت فرونشست در دو محوطه تخت جمشید و نقش رستم داده است. او گفته که «شکاف های زیادی در مرز سنگی سازه های هخامنشی مثل تخت جمشید یا نقش رستم با بخش خاکی آن، که همان دشت مرودشت است، وجود دارد. بارندگی باعث می شود شکاف هایی که بین دشت و کوه به وجود می آید، فرسایش خندقی پیدا کند و به مرور زمان بزرگتر شود. شسته شدن این شکاف ها و فرسایش خندقی ناشی از آن، به قسمت هایی از آثار تاریخی که در بخش خاکی واقع شده اند، مثل کعبه زرتشت در نقش رستم تاثیر منفی می گذارد. متاسفانه هر سال با شروع فصل بارش عمیق تر شدن شکاف ها بیشتر می شود.»

پیشنهاد رئیس گروه آب زمین شناسی سازمان زمین شناسی این است که دشت مرودشت به حالت تعادل آبی برسد و بیشتر از ورودی از آن برداشت آبی نشود؛ چرا که در دو سال 2021 تا 2023 دشت مرودشت چیزی بین 21 تا 25 سانتیمتر فرونشست داشته و این درحالی است که در یک بازه 9 ساله از سال 2014 تا 2023 حداکثر نشست ها تجمعی بوده که میانگین آن در مرودشت به 100 سانتیمتر می رسد.

اما عسکری چاوردی، استاد باستان شناسی مطالعات هخامنشی دانشگاه شیراز و مدیر پایگاه میراث جهانی تخت جمشید درباره وضعیت نقش رستم این فرضیه ها را مطرح کرده است که به احتمال خیلی زیاد در محوطه نقش رستم کانال آبی بوده است که پر شده و اکنون کارکردش را از دست داده است. از طرفی، رانشی در سازه های اطراف کعبه زرتشت که در پایان کاوش های باستان شناسی توسط مرمتگران ساخته شده، رخ داده است. افزون بر اینها خاک در محوطه نقش رستم سست بوده و آب به آن نفوذ کرده و احتمال را مطرح کرده است که شاید در زیر این سطح (اطراف کعبه زرتشت) سازه های دیگری هم باشد که از زیرخاک بیرون نیامده است.

حالا باستان شناس در پی یافتن پاسخ این احتمالات، کاوش های باستان شناسی در نقش رستم را آغاز کرده اند.

علیرضا عسکری چاوردی، استاد باستان شناسی مطالعات هخامنشی دانشگاه شیراز که سرپرست کاوش های باستان شناسی نقش رستم را به عهده دارد و پیش از آن تجربه کاوش های باستان شناسی شهر پارسه تخت جمشید را داشته است، درباره جزئیات کاوش های باستان شناسی در این محوطه می گوید: کاوش های باستان شناسی طی دوماه در محوطه تاریخی نقش رستم با هدف ساماندهی و حل مشکل فروشست ها طی ماههای خرداد و تیر 1403 در حال انجام است.

مدیر پایگاه میراث جهانی تخت جمشید پیرامون اینکه باستان شناسان چرا سراغ نقش رستم رفته اند؟ اضافه می کند: مطالعات باستان شناسی در این مدت نشان داد برای حل مساله نقش رستم لازم است پژوهش های بلند مدت و دامنه داری در این محوطه باستانی تعریف و انجام شود.

او اظهار می کند: یکی از عمده ترین عوامل تخریب و فروپاشی محوطه نقش رستم نبود مطالعات باستان شناسی طی 50 سال گذشته بوده است. در حقیقت پژوهش های باستان شناسی محوطه های باستانی را احیاء می کند و بدون پژوهش های باستان شناسی نمیتوان میراث فرهنگی را نجات داد.

سرپرست کاوش های باستان شناسی نقش رستم ادامه می دهد: در دو ماه فعالیت باستان شناسی در این محوطه باستانی مشخص شد سیستم های انتقال آب، حوضچه ها و کانال های آب، مخازن و چاه های باستانی واقع در این محوطه به کلی از هم فروپاشیده است و همین فروپاشی عامل اصلی فروشست های متعدد در بارندگی های اخیر در این محوطه تاریخی بوده است.

او در ادامه گزارش می دهد که در مطالعات باستان شناسی انجام شده، حوضچه آرامش بالای صخره های کوهستانی کاوش و احیاء شد. مسیر جویبارهای فصلی و سقوط سنگ ریزه ها به داخل محوطه پاکسازی شد و از این پس شاهد سقوط سنگ ریزه ها در زمان شکل گیری آبشار ناشی از بارندگی در این محوطه نخواهیم بود. مهمترین مساله، مهمترین مخزن آب نقش رستم کاوش و سیستم آن در حال احیاء است. کارکرد اصلی این مخزن هدایت آب های سطحی در این محوطه و جمع آوری آنها در دوره هخامنشی و ساسانی بوده است تا از آسیب به باروها و بناهای موجود در محوطه جلوگیری شود.

عسکری چاوردی می گوید: شناسایی یک چاه تاریخی دیگر در نقش رستم نشان داد که از این چاه برای سیستم زهکشی و هدایت آب ها استفاده میشد.

براساس گزارش هیأت باستان شناسی نقش رستم، «تلاش گروه باستان شناسی پایگاه میراث جهانی تخت جمشید به سرپرستی علیرضا عسکری چاوردی شناخت و احیاء سیستم هدایت آب دوره هخامنشی و ساسانی نقش رستم است که با شناسایی مخازن، چاه ها و حوضچه های آرامش آب تا حدودی اهداف برنامه مطالعات انجام شده است.

در ادامه برنامه تلاش خواهد شد تا سیستم زهکشی آب، جلوگیری از جمع شدن آب در درون محوطه، سطح بندی و شیب بندی سرتاسر محوطه انجام شود تا علل فروشست های سطحی در محوطه از بین رود و آب در زمان بارندگی در این محوطه به سرعت به بیرون انتقال یابد.

بخشی از علل آسیب ها توجه نکردن به تفاوت خاک و پرشدگی های حاصل از کاوش های پیشین بود که در این طرح محل گمانه های حاصل از آن کاوش ها شناسایی شد و عمده شکاف های طولی حاصل از نشست خاک های پیشین شناسایی شد و اقدام لازم برای جلوگیری از فرو افتادن آب در زمان بارندگی در این شکاف ها در حال انجام است. دلایل فروشست ها و چاله های ایجاد شده در زمان بارندگی در محوطه تاریخی نقش رستم در حال مطالعه است و راهکارهای علمی آن پس از انجام تحقیقات ژئوفیزیک ارائه شد و با کاوش های باستان شناسی سیستم احیاء آب و انتقال آب به بیرون از محوطه نقش رستم در حال انجام است و طرح های فنی برای حفاظت از این محوطه ارزشمند در حال تهیه و اجراء است.

این برنامه به سرپرستی دکتر علیرضا عسکری چاوردی، باستان شناس عضو هیات علمی دانشگاه شیراز و مدیر پایگاه میراث جهانی تخت جمشید، با حمایت مالی و پشتیبانی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان فارس، پژوهشکده باستان شناسی و پژوهشگاه و معاونت میراث فرهنگی وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی کشور در حال انجام است.

به گفته عسکری چاوردی، استاد باستان شناسی مطالعات هخامنشی دانشگاه شیراز و سرپرست کاوش های باستان شناسی شهر پارسه تخت جمشید، نقش رستم بخش اصلی شهر پارسه بوده و کارکرد نزدیکی با تختگاه تخت جمشید داشته است.

مجموعه آرامگاهی هخامنشی همراه با بنایی معروف به کعبه زرتشت در مکان معروف به نقش رستم در فاصله 7 کیلومتری شمال غربی تختگاه تخت جمشید ساخته شده است. در این مجموعه بزرگ تعداد 23 اثر باستانی همانند آرمگاه ها، بنای کعبه زرتشت، نقش برجسته ها و کتیبه ها وجود دارد.

این مجموعه بزرگ در حاشیه شمالی شهر پارسه واقع شده است و از نظر ارتباط فضایی و مکانی دو محوطه مهم باستانی نقش رستم و تختگاه تخت جمشید از نظر کارکردی بهم وابسته و با هم مرتبط بوده است. شهر پارسه یک واحد شهری متشکل از بخش های مختلف از دوره عیلامی، هخامنشی، سلوکی، اشکانی، ساسانی و اسلامی بوده است که بازسازی این شهر تاریخی در محدوده حریم درجه 1 تخت جمشید به استناد مدارک به جای مانده قابل تصور و درک است. چنین به نظر می آید که مرزهای این شهر در محدوده حریم یک در اطراف صفه تا شمال به سمت نقش رستم و استخر منطبق باشد.

مجموعه نقش رستم به استناد آثار مکتوب به جا مانده نظیر کتیبه های میخی دوره هخامنشی و خطوط باستانی دوره ساسانی در دوره هخامنشی، سلوکی، اشکانی و ساسانی همواره مورد استفاده و تکریم بوده است. در دوره هخامنشی ارتباط مجموعه آرامگاهی نقش رستم به عنوان بخش مهم و کارکردی شهر پارسه در حاشیه شهر اما مرتبط با تختگاه تخت جمشید بوده است. سنت دفن پادشاهان درگذشته براساس آئین زرتشتی در این محل انجام میشد.

در محل نقش رستم در نمای صخره ای به ارتفاع 60 متر، آرمگاه داریوش اول (521- 486 قبل از میلاد)، خشایارشا (486- 465 قبل از میلاد)، اردشیر یکم (465- 425 قبل از میلاد) و داریوش دوم (423- 404 قبل از میلاد) قرار دارد. در این مکان بنایی معروف به کعبه زرتشت در دوره هخامنشی بنا شده است که این بنا از نظر ساختار معماری و هم کارکرد در کنار آرمگاه ها حائز اهمیت و مهم است.»