مسجد سید اصفهان در معرض تخریب قرار دارد

ایسنا/ براساس آخرین اخبار منتشر گشته و گزارشات بدست رسیده، مسجد سید اصفهان در معرض تخریب قرار دارد.

نشست نامتقارن زمین که به دلیل فرونشست و خشکاندن زاینده رود و مادی هایش و البته برداشت بی رویه آبهای زیرزمینی ایجاد شده، ترک عمیقی را در زمین بوجود آورده که در ادامه این ترک ها به سازه بنای مسجد سید منتقل شده اند و به گفته مدیر گروه امانی مرمت اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اصفهان، شاهدهای گچی در پشت و روی دیوار و گنبد مسجد سید نشان می دهند که فرونشست در این بنای باشکوه قاجاری همچنان ادامه داد.

با استاد حسین عابدین درکوشکی و استاد محمد پاک نژاد از اساتید پیشکسوت مرمت و معماری اصفهان و همچنین هادی الهیاری، مدیر گروه امانی مرمت اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اصفهان همراه شدیم برای گفتن و شنیدن درباره آسیب هایی که به دلیل فرونشست از فرش تا عرش مسجد سید اصفهان ایجاد شده است.

سکانس اول: هشتی مسجد سید

استاد عابدین صحبتش را با ویژگی های هشتی منحصر بفرد در قسمت وروردی مسجد سید شروع کرد و از بی توجهی ها به این هشتی می گوید.

استاد عابدین: براساس مقاله مسجد سید اصفهان در معرض تخریب قرار دارد، باید بدانید که هشتی این مسجد منحصر بفرد و آخرین کاری است که روی معماری این مسجد انجام شد. در واقع سایر بخش های مسجد در یک زمان انجام شده بود اما این هشتی باقی مانده بود، چرا که منظم نبود و برای همین آن را نساخته بودند. یعنی به جز هشتی، تمام این بنا گونیا بود. معمار این مسجد وقتی رسم بندی هشتی را اندازه می گیرد می بیند که ترک ها با هم نامنظم است و این هشتی ناگونیاست. به همین خاطر هشتی همینطور باقی می ماند تا اینکه شخصی به اسم «استاد علی ترابی» که خدا رحمتش کند این هشتی را اصلاح و منظم می کند.

بیشتر از 6 ماه روی این هشتی کار کردند تا این کار منظم شد؛ آن زمان کامپیوتر هم نبود و نمی توانسته این نامنظمی را به راحتی حل کند. داخل همین مسجد هم مقیم هم بوده و در شبستان تخمیر زده و با بده بستان بین خط ها مشکل هشتی را حل کرد. یعنی با بده بستان از ترک ها به هم این ورودی را منظم کرده. خرد شدگی کار هم به این علت است که ترک ها باهم هماهنگ نبوده و این آقا آن را منظم کرده و این کار را احیا می کند، ضمن اینکه بیشتر این نامنظمی در آویز وسط آمده است.

معماری ایران یک رقم نیست و تا قبل از دوران معاصر سده به سده یک تکامل روی معماری می بینیم. در این مسجد هم معماری اصل رعایت شده چون معماری ما قرینه سازی است. ببینید چه روحیه ای به فضای این مسجد داده. از زمان کریم خان زند رنگ ها در کاشیکاری شاد شد و در زمان قاجار به اوج رسید. مسجد سید آخر دوره قاجار ساخته شده که تماماً شاد و اصول معماری ایرانی و سبک اصفهانی را رعایت کرد. ضمناً استاد علی رنگ آمیزی را هم در این هشتی رعایت کرده است.

متأسفانه بازدید کننده کمتر به این هشتی توجه می کند.

استاد عابدین: بله، همه می آیند و نگاه می کنند اما توجهی نمی کنند و متوجه نامنظمی فضا نیستند، نمی دانند که استاد ترابی چقدر زمان برای ساختن هشتی ورودی گذاشت. این هشتی نسبت به سایر قسمت های مسجد کمتر دیده می شود. همه، عکس این هشتی را می بینند ولی کسی به هسته اصلی آن اشراف ندارد. درواقع یکی از آسیب های مسجد سید هم همین است که کاری نمی کنند تا مردم به این هشتی منحصر بفرد توجه کنند، این هشتی باید محافظت شود. در واقع درگاه ورودی مسجد همین هشتی و رسمی بندی بسیار شاخص است، ولی در طول این سالها به آن توجهی نشده و اصلاً باید بلیت بفروشند و مردم آن را ببینند.

سکانس دوم: حیاط مسجد سید

استاد مهمترین آسیب های مسجد سید، به چه دلیلی است؟

استاد عابدین: براساس مقاله مسجد سید اصفهان در معرض تخریب قرار دارد، باید بدانید که فرونشست که اول از همه باعث آسیب به این مسجد شده؛ البته یکی از آسیب های مهم مسجد سید این هم هست که پایه های بنا را نم گرفته و آن را نابود کرده. نم تا بالا کشیده و هرجا نم باشد ملات پرس شده و شکستگی و ترک بوجود می آید.

دلیل اصلی فرونشست در این مسجد هم که خشکی زاینده رود است؟

استاد عابدین: بله، زاینده رود رگ حیاتی هست و نبودن آب در مادی های قسمت مرکزی اصفهان روی بناهای تاریخی این محدوده اثر داشته و تأثیر فرونشست را سریع تر می کند. این مادی ها فقط نقش تقسیم آب ندارند این بناها عمدتاً از آجر و خشت ساخته شدند و نبودن آب باعث ترک، شکست و ریزش فاجعه بار بناهای شهر شده و بازهم می شود. در محدوده مسجد سید و حمام علیقلی آقا هم مادی عبور کرده که الان خشک شده و یکی هم سمت جوق آباد. یعنی دور تا دور این آب بوده و حالا خشکیده و بنا نشست کرده که علت اصلی شدت فرونشست در بناهاست.

اگر مادی ها با آب تزریق بشوند جدا از بحث زاینده رود، باعث می شود که ترک ها کندتر بوجود بیایند و بنا مدت زمان بیشتری نگهداشته شود. ترک هایی هم که در مسجد سید و مسجد و حمام علیقلی آقا وجود دارد همه با هم در یک زون ایجاد شد. مادی خشک شده و اثر آن کاملاً روی بنا پیداست. بنابراین وقتی آب زاینده رود هست مسئولان باید به مادی های جنب بناهای تاریخی به لحاظ آبگیری هم دقت داشته باشند.

بنابراین خشکاندن زاینده رود و مادی های اصفهان روی بناهای تاریخی ازجمله مسجد سید اثرگذار بوده. استاد عابدین نظرتان برای مرمت این مسجد چیست؟

استاد عابدین: براساس مقاله مسجد سید اصفهان در معرض تخریب قرار دارد، باید بدانید که یکی اینکه خشکاندن زاینده رود و مادی هایش روی بناها اثر گذاشته و مسجد سید هم دچار فرونشست شده و یکی هم اینکه تمام این بنا را نم گرفته و باید یک استادِ تمام، محور شود و چندتا بنای خبره هم باشند، پول حسابی هم باشد تا اینجا به شکل عمده تعمیر شود. تمام اینجاها را نم گرفته، تمام را باید کانال بزنند و کانال های موجود را احیا و این نم را جدابری کنند. بعد از چند وقت خشک شود و دوباره یک پرس دارد و بعد هم باید روسازی را مرمت کنند.

استاد پاک نژاد نظر شما برای شیوه مرمت مسجد سید چیست؟

استاد پاک نژاد: غیر از اینکه کانال کشی باید اصلاح و نم برطرف شود، باید بار سقف مسجد را هم سبک کنند، چون بنا پیر شده و تحملِ این بار را ندارد. این بار باید برداشته و سبک سازی شده و عیوب این لنگه ها که ترکیده برطرف شود و قیدبندی ها تعمیر بشوند. همه خاک باید از سقف پایین بیاید، چون کار از ریشه پیر شد. الان از پا کار تا تیزه حساب کنید 3 متر ارتفاع خاک روی آن است و این خاک باید برطرف و برداشته شده و ترک ها پیدا و پر بشوند، باید ترک ها را بپوشانند. کار پیر شده و تحمل بار به این سنگینی را ندارد. مدیریت خوب و کننده خوب که وارد و دلسوز باشند نیاز دارد. الان سر تیزه ها را ببینید، همه باز شده به خاطر بار سنگین چون دیگر زیر ندارد.

استاد عابدین: نم، زیر نابود کرده، بار سنگین است، پرس شده و این ترک ها به وجود آمد. امروز هم عده ای جدید آمدند و به کارهای ما را وارد نیستند و عوض اینکه چشمش را درست کنند کورش می کنند، چون وارد نیستند.

استاد پاک نژاد: چون وارد نیستند. هر کسی ارزان تر بگیرد به او می دهند.

استاد عابدین: اینها که ارزانش می کنند ارث پدر ندارند که بگذارند روی این کار، از یک جایش کم می کنند و می گذارند روی این کار. پس کار دست استاد نیست.

کاشی ها که مشکلی ندارند استاد؟

استاد عابدین: براساس مقاله مسجد سید اصفهان در معرض تخریب قرار دارد، باید بدانید که بیشتر کاشی های مسجد دوباره موقع مرمت مصرف می شوند و سر جای خودش می روند و مشکلی ندارند، اما امروزی ها می خواهند این کاشی ها که به این مهمی هست را پایین بریزند و نو کنند! مشکل این مسجد فرونشست داخل گنبدخانه و نم و یکسری آسیب های چوبی و کاشیکاری است که باید تعمیر شود، آن هم با استاد باید تعمیر بشود تا از دم احیاش کنند.

استاد پاک نژاد: باید مدیریت بشود که یک مقدار آن را سبک سازی کنند و به آن برسند.

استاد عابدین: در مورد هشتی که من توضیح دادم یک نفر معمار محور بوده و این معمار کار را اصولی برده بالا، حالا اون معمار نیست و کار را قسمت به قسمت کردند و آن را به معمار اصلی که این پیرمردها هستند نمی دهند، پیرمردها را کنار گذاشتند اما اگه بخواهند ما می آییم.

استاد پاک نژاد: آقای الهیاری خدمتگزار مملکت است ولی دستش خالیست، باید پشتیبانی داشته باشد تا بتواند کاری انجام دهد. البته تا جایی که بتواند هم کار می کند و راجع به بناها از جمله مسجد سید خیلی اطلاعات دارد، افتخار ما به این جوانهاست و من از او تشکر می کنم، اما فقط پشتیبانی می خواهد. بازهم می گویم که تا بار این مسجد سبک نشود آسیب ها برطرف نمی شود. بار خیلی سنگین است و باید سبک سازی آنی انجام شود خیلی هم هزینه می خواهد.

استاد عابدین: باید سفت بایستند و آن را از دم احیا کنند. مسجد وا رفته! این ترک ها که خورده عجیب است. باید بیایند و تعمیرات اساسی همه قسمت های این مسجد را شروع کنند و کار مثبتی انجام شود.

نما پوک شده است. ببینید نم با سنگ چه کار کرده؟! از یک طرفه دیگرهم این بنا بد نگهداری شده و در طول این سالها تعمیرات اساسی نداشت. همین نم که در بناست به علت نگهداری بد و عدم رسیدگی هست. فرونشست که حتماً وجود دارد، ولی مرمت صحیح و نگهداری در بخش های مختلف هم باعث شدید شدن ترک ها شد. این مسجد کاربری های مختلفی هم دارد که آسیب ها را شدیدتر می کند.

سکانس سوم: زیر گنبد مسجد سید

- آقای الهیاری، لطفاً شما توضیح دهید که فرونشست در مسجد سید به چه شکل اثر گذاشته است؟

الهیاری: ترکی که در قسمت جنوب مسجد سید وجود دارد از غرب به شرق کشیده می شود یعنی پیشروی آن از غرب به سمت شرق است و در امتدادش از مسجد خارج شده و به سمت مغازه ها و خانه های کنار آن کشیده می شود، ولی به دلیل اینکه مغازه ها ساخت و سازهای جدید هستند شاید نتوانیم این شکاف را روی بستر سنگ و سرامیک جدید ببینیم، ولی به وضوح در مسجد قابل مشاهده است. یک نکته دیگر این است که که شاهدهای گچی که ما در قسمت های پشت و روی دیوار و روی گنبد قرار دادیم بعد از سه هفته یک ریز ترک برداشت.

استاد عابدین: یعنی هنوز کار می کند!

الهیاری: بله. ما برای اولین بار درمورد مسائل فرونشست بناهای تاریخی شهر اصفهان به صورت علمی در این بنا گمانه زدیم؛ درواقع برای بررسی شکاف های کف تصمیم گرفتیم که در قسمتی که بیشترین شکاف را داریم یعنی زیر گنبد یک سونداژ بزنیم. در این قسمت به خاطر بار سنگینی که از هردو طرف وجود دارد یک نشست نامتقارن ایجاد شد. ابتدا تعدادی از کاشی های زیر گنبد را برداشتیم که ببینیم شکافی که روی سطح می بینیم تا چه عمقی است و تصمیم گرفتیم که این قسمت را باز کنیم.

براساس مقاله مسجد سید اصفهان در معرض تخریب قرار دارد، باید بدانید که وقتی کاشی ها را برداشتیم و حدود 40 تا 50 سانتیمتر از کف جلو رفتیم، دیدیم که شکاف ادامه دارد و عمیق تر از این است...ولی به خاطر اینکه بین دو سطح قرار داشتیم بیش از آن پیش نرفتیم. به دلیل نزدیکی به بنا تصمیم گرفتیم گمانه هایی را با فاصله های بیشتری بزنیم تا بتوانیم شکافی را ببینیم که در بدنه ها وجود دارد و مطمئن هستیم تا چندین متر دیگر ادامه دارد.

نظر شما چیست استاد عابدین؟

استاد عابدین: نگاه کنید، اساس کار اینجاست. بیشتر کار از اینجاست و از اینجا هم باز شد. همه پی، بار این قسمت است و نه فقط آن بخش کوچک از طاق. نگاه کنید. اینها را می شود تعمیر کرد اما اگر زود بجنبند. باید بجنبند، چرا که دیگر واویلا شده است، یک نیروی سنگین می خواهد، یک محور مهم مثل محورهای قدیم که پای کار بایستد تا درست بشود. بار سرتاسر روی اینجاست. چاه های پشت آن که خشک شده حالا نشست کرده و کار بریده است. وقتی خشک شده ترک ها باز شده اند. ببینید تا کجا رفته! از خشکی هم باز شد.

الهیاری: بیشترین شکاف را در این قسمت داشتیم که امتداد دارد و کشیده می شود تا زیر در و بیرون می رود و از خود بنا هم خارج می شود. این نشست نامتقارن بنا به دلیل باری است که روی بنا وجود دارد و ما مطمئن هستیم که این شکاف عمیق تر است و حداقل تا چند متر دیگر ادامه دارد. قسمت های دیگر بنا را هم باید گمانه زده و به صورت علمی بررسی کنیم که این شکاف ها یا نشست را تا چه عمقی در این بنا داریم.

استاد پاک نژاد: دورتا دور اینجا 90 تا کلفتی طاق است، چقدر بار روی این لنگه وجود دارد که ترکیده! فشار هم کار را پایین می برد. بار اگر روی شانه من باشد تا یک کیلو را می توانم تحمل کنم اما اگر دو کیلو شد من را له می کند. این بار سنگین دارد این بنا را له می کند. باید بار بالا را کم کنند. هر چه می توانند کمک کنند به این بنا و بار بالا را کم کنند.

الهیاری: داریم مجوز میگیریم که یک در یک داخل بزنیم پیشرو که آسیبی به بدنه ها نرسد و ببینیم که این آثار ترک که در کف داریم در بدنه ها به چه صورت است. این ترک همین طور که از کف می رود از بالا هم می رود.

این نکته را هم بگویم که وقتی برای بررسی های نهایی آمدیم، به خاطر نزدیک بودن به فصل بارندگی و شکافی که سرتاسر روی بام داشتیم، شروع کردیم به مرمت اضطراری شکاف هایی که از یک تا 3 سانتیمتر بود و همین طور بقیه ریز ترک ها. الان دو ماه است که گروه امانی مرمت بنا در این بنا مستقر است و بخش هایی که به صورت اضطراری بوده را مرمت کردیم. کاشی های کتیبه ها در دو قسمت از بنا هم ریخته بود که داربست زدیم و در مرحلۀ انجامش هستیم و ان شاءالله بتوانیم کارهای دیگر را روی بنا انجام دهیم. ملات آجر این بنا بعد از سالها فرسوده شده و الان آجرهای بام بنا به راحتی بلند می شوند، بندکشی آن اصلاً الان دیگر جواب نمی دهد و سقف باید به طور کامل سبک سازی و مرمت و احیا شود.

سکانس چهارم: مقابل شاهدهای گچی روی دیوار مسجد سید

شاهدگذاری کجا انجام شد؟

الهیاری: بله، سه قسمت را شاهد زدیم یعنی پشت و روی دیوار و روی گنبد را شاهدگذاری کردیم و همانطور که گفتم این شاهدهای گچی بعد از سه هفته یک ریزترک برداشت.

استاد عابدین: آقای الهیاری پشت این دیوار، خالی هست درسته؟

الهیاری: بله

استاد عابدین: آقای الهیاری ببینید ترک از این قسمت باز شد. این شاهدها را که گذاشتند ببینید چقدر باز شد! سرعت مرمت باید بالا برود، کار به سرعت در حال نشستن است!

الهیاری: سرعت فرونشست زیاد است. شاهدهایی هم که آن قسمت زده شد ترک خورد. برویم پشت بنا را هم ببینیم.

سکانس پنجم: مقابل شاهدهای گچی پشت دیوار مسجد سید

شاهدهای پشت دیوار به چه صورت است؟

الهیاری: بله پشت دیوار هم چهار تا شاهد زدیم. شاهدها را از 8 میلیمتر، 7 میلیمتر، یک سانتیمتر و 15 میلیمتر تا 2 سانتیمتر هم گذاشتیم یعنی متغیر است که خب شاهدهای ما بعد از سه هفته ترک خورد، شاهدهای روی گنبد هم همین طور. این برای بار دوم هست که من شاهدگذاری کردم. این شاهدها همگی ترک خوردند.

نکته دیگر اینکه که در قسمتی از فضای پشت مسجد حفاری غیرمجازی (چاه) پیدا کردیم و درنتیجه تصمیم گرفتیم که گمانه بزنیم و این گمانه را پایین رفتیم تا ببینیم شکاف دیوار تا کجاست و دیدیم که تا انتهای دیوار که روی پی قرار دارد این شکاف هست ولی به خاطر اینکه خاک این قسمت خاک مضطرب است و خاک آوار خود بناست ما نمیتوانیم ترک را ببینیم؛ یعنی اگر خواستیم ادامه ترک را ببینیم باید چندین متر برداشت کنیم تا به خاک بِکر برسیم و ببینیم این شکاف ادامه دارد یا نه. به این ترتیب لایه های خاک را تا عمق 10 متری بررسی و نمونه برداری کردیم و به یکسری اطلاعات رسیدیم.

استاد عابدین با اشاره به زمین خصوصی پشت دیوار مسجد: می شود این منزل را گرفت؟

الهیاری: فکر کنم اینها یک زمانی متعلق به مسجد بود.

استاد عابدین: این گرفته شود خوب است، بیشتر کار حل می شود.

الهیاری: خوشبختانه اداره میراث فرهنگی کارگروهی را از اساتید تمام رشته های مرتبط شامل مرمت تزئنیات، مرمت بنا تا معماری و سازه و زمین شناسی و سایر رشته ها تشکیل داده تا به صورت علمی پایش ها و نظارت هایی را در این باره انجام دهند تا ببینیم چه کاری می شود برای مسجد انجام داد. این کارگروه قویاً در حال کار است و همگی از اساتید به نام دانشگاهی اصفهان هم هستند و قرار است که مستندات خود را طبق یک زمان بندی ارائه کنند که اتفاق خوبی است. ان شاالله بتوانیم در زمینه تجربی هم از اساتید بزرگمان استفاده کنیم که افتخار اصفهان و ایران هستند.

الهیاری: دو ماه است که واقعا ما مسجد سید را رها نکردیم.

استاد عابدین: این کار خوبی هست.

استاد پاک نژاد: افتخار ما به شما جوان هاست.

الهیاری: براساس مقاله مسجد سید اصفهان در معرض تخریب قرار دارد، باید بدانید که وضعیت مسجد سید مثل بیماری هست که تصادف کرده و پایش شکسته. ما فعلاً یک باند به آن بستیم تا او را به بیمارستان برسانیم، عمل های جراحی همان هاست که اساتید فرمودند که پروژه سنگین و بزرگی است.

استاد عابدین: آقای الهیاری، این از تصادف به رد است، مسجد لهیده! کاری به پا شکستگی ندارد. ببینید آقای الهیاری این از اینطرف رفته، هر چه هست بار از اینطرف دارد کار می کند. اینجا دارد فرو می رود.

الهیاری: کاملاً درست است.

سکانس ششم: در حال رفتن به ورودی پشت بام مسجد

الهیاری: ویژگی هایی مسجد سید را که کمتر مسجدی دارد.

عابدین: بله من هم گفتم. برا خودش حرف اول را می زند.

الهیاری: بله، در دوره قاجار رواج برج های ساعت را داریم که در اصفهان نفیس تر از برج ساعت این مسجد نداریم، همین طور چهل ستون معروف مسجد سید. بخشی از کتیبه های مسجد هم ریخته که داربست زدیم و درحال مرمت است.

سکانس هفتم: روی پشت بام مسجد سید

استاد پاک نژاد: این نوع آجر دیگر نیست.

استاد عابدین: آجرها آبمال است، یک نخود از این آجر دیگر پیدا نمی شود.

الهیاری: بله این آجر جواب خودش را داده و آجر جدید کیفیتی ندارد.

آقای الهیاری، سفال هایی که پشت دیوار بدست آوردید، چه اطلاعاتی را نشان می دهد؟

الهیاری: بله، اینجا پیش از اینکه ما مطالعات باستان شناسی را شروع کنیم حفاری غیرمجاز انجام شده بود که ما گزارش دادیم و یگان حفاظت میراث فرهنگی را مطلع کردیم. بعدهم من مجوز لازم برای مطالعات اولیه باستان شناسی را گرفتم و یکسری سفال های سطحی را جمع آوری کردیم و حتی با یکی از دانشجویان هماهنگ کردیم که پایان نامه خودش را روی این موضوع متمرکز کند؛ تا بعد که ان شاءالله گمانه بزنیم.

اما فعلاً به یکسری شواهدی رسیدیم و ان شاءالله بتوانیم مجوزهای لازم را بگیریم و آن را در آینده به صورت علمی تر تکمیل کنیم، چرا که برای تاریخ اصفهان کمک کننده هست. تا اینجا به این شواهد رسیدیم که مسجد سید تا عمق 3 متری روی یک محوطه باستانی قرار دارد و براساس سفال های سطحیِ شده این را می دانیم که حداقل چندقرن قبل از قاجار و شاید تا قرون اولیه اسلام سفال داریم. ان شاءالله بتوانیم کار باستان شناسی و گمانه زنی را انجام دهیم و به صورت علمی در لایه بتوانیم سفال های قبل از ادوار قاجار را پیدا و مستندنگاری کنیم.

براساس سفال هایی که روی سطح و گمانه ایجاد شده برداشت کردیم محوطه ای که مسجد سید روی آن قرار دارد قدیمی تر از قاجاره و حتی تا قرون اولیه اصفهان می رسی و سفال هایش را میتوان با سفال های بسیاری از محوطه های قدیمی در اصفهان تطبیق داد که نشان می دهد بستری که مسجد سید روی آن بنا شده به احتمال قوی محوطه ای باستانی است و تمدن های قبلی هم اینجا سکونت داشته اند.

برای بررسی فرونشست از همین قسمت می شود خاک را برای آزمایش برداشت کرد، آیا انجام شده است؟

الهیاری: بله چند نمونه خاک هم در مقاطع مختلف برداشت کردیم و برای آزمایش به اساتید دادیم تا آن را از منظر بافت خاک بررسی کنیم و بدانیم با چه نوع بافتی روبرو هستیم، چرا که این چیزی که ما تا الان می دانیم این است که مسجد علیقلی آقا هم در همین مسیر قرار دارد و بافت این خیابان و بناهایی که به این سمتِ مسجد و عبدالرزاق قرار دارند بیشتر دچار فرونشست است در حالی که وقتی ما به بافت مناطق دیگر اصفهان نگاه کنیم با سنگ های شیستی و خیلی محکم تر روبرو هستیم و هر چه به این سمت می آییم بستر خاک سست تر می شود. بستر خاکی که در این منطقه هست متشکل از مواد گیاهی و آلی هست و سست تر از بقیه بسترهای خاک است.

این موضوع هم برای شناسایی خاک و مسئله فرونشست و هم برای مطالعات باستان شناسی اهمیت دارد، اما مشکل این است که زمین این قسمت شخصی است.

استاد عابدین: من شوخی نکردم که گفتم مسجد لهیده هست، حالا که روی پشت بام آمدم دیدم که داغان شد. چند سال است تعمیر نشده. اصلاً دست نخورده. مسجد زخمی است. اگر زود بجنبند می شود اینها را تعمیر کرد اما نیروی سنگین میخواهد که پای کار بایستد.

الهیاری: این شکاف ها به دلیل سالیان زیادی است که آب نشسته. ما اگر اینها را باز کنیم زیر آن پوک است. آجرها بند ندارند و ول کرده. ناودان ها هم سرتاسر ترکهای عمیق خورده. ناودان اصلی کوچک است و شاید سالهای بعد یک ناودان دیگه اضافه کردند که آب را منتقل کند اما قسمت زیرسازی ناودان دوم از خودِ بنا جدا شده است.

استاد عابدین: بیشتر اینها برف انداز مسجد بوده، خود این ناودان سند هست. این آمده در این برف انداز. گمان کنم رفتن اینها هم بیشترش روی اصول این خانه ها باشد که دور اینجاست. اینها که می خواهند احیا کنند باید حواسشان جمع باشد که این موضوع تکرار نشود.

الهیاری: اصلاً دست نخوره. ببینید ناودان ول کرده.

استاد پاک نژاد: همه اینها ول کرده و همه اینها هم باید برچیده شود.

الهیاری: دقیقاً

استاد پاک نژاد: بندکشی هم جوابگوی این بنا نیست و باید از ریشه برچیده شده و خاک ها پایین ریخته و قیدبندی شود از بالا باید مرمت شده و سفت کاری کنیم. همه این درزها باز شده. اینها را باید با دوغاب پر کنیم. اساتید مهم هم باید روی اینجا کار کنند، کسانی که وارد هستند باید کار کنند. این لنگه ها از هم ترک خورده. وقتی خاک از بام برداشته شود مشخص می شود که چه اتفاقی افتاده! پیگیر این باشید که خاک بام برداشته شود. سست است. بار سنگین است و برف و باران که بیاید بدتر می شود.

برسند به داد این بنا. حیف بنا به این خوبی هست که از دست برود. به دادِ این مسجد برسید که عتیقه است. از طراح معمار و تا بنایان، خدا همه شان را بیامرزد که این بنا به این زیبایی را ساختند و خدمتگزار میهن بودند و به ما تحویل دادند که ما حالا داریم می بینیم و کیف می کنیم، اما گریه ام می گیرد. من اگر میشد حتی پابرهنه روی پشت بام می آمدم چون باید به این بنا احترام گذاشت، به احترام اساتید بزرگ که این طرح را به وجود آوردند، از بس که زیباست. کسی که وارد بنا شد نباید سر را زیر بیندازد، به احترام بزرگان خودمان و به احترام بنا باید پای برهنه آمد درتوی این بناها، باید با اجازه بیاییم داخل بنا، چه کسی در آن باشد یا نباشد. باید سلام کرد و با احترام و آرام آرام به بناها وارد شد.

الهیاری: بله کاملاً درسته.

مرمت این بنا هزینه زیادی دارد. ما فعلاً با دست خالی اینجا را نگه داشتیم که آب نفوذ بیشتری در بنا نداشته باشد. ببینید اگر دوغاب شل بریزیم پایین می رود، هرچه بریزیم پایین می رود.

استاد عابدین: قیدها از بین رفته است.

استاد پاک نژاد: بله، ببینید چقدر فرسوده شده، پودره. یخ کش شده حالا برف که بیاید بدتر است. تا هرجا بروی پایین همین وضع است. تازه به کف که رسیدی به خاک می رسیم. اینها باید همه اش برچیده شود.

الهیاری: بله، ملات از بین رفته و این خاک است، اصلاً آجر روی خاک گذاشته شده. دست روی تمام این بندها بگذارید بازند و این یعنی فاجعه!

استاد عابدین: مسجد زخمی است.

الهیاری: میراث، یک میلیارد تومان برای مرمت مسجد سید پول گذاشته، ولی خیلی کم است.

استاد پاک نژاد: باید به این لنگه ها برسند که بار را می کِشند، این لنگه ها تا پایین شکاف خورده. بار روی این لنگه هاست و ازبس که خاک نشسته و فرسوده شده دیگر تحمل این بار را ندارد. به این دیوار هم فشار می آورد تا شکسته شود. افرادِ کننده نیاز دارد که برسند به داد مسجد. کلفتی طاق را ببیند چقدره! ببینید چقدر آجر چیده شده. این وزن را حساب کنید، بازهم معجزه هست که این بار روی آن لنگه ها هنوز ایستاده!