نگاهی به وضعیت کنونی عمارت پیربکران اصفهان

ایسنا/ این خبر پیرامون نگاهی به وضعیت کنونی عمارت پیربکران اصفهان برای شما نگارش شده است.

عمارت پیربکران یکی از بناهای بجا مانده از قرن هفتم هجری با مجموعه ای از داشته های هنری، معماری، تاریخ و عرفان است اما همین عمارت پرشکوه بنابه گفته رئیس اداره میراث فرهنگی شهرستان فلاورجان به دلیل فشار و لرزش های متأثر از انفجارهایی که برای استخراج سنگ آهک از کوه موسی انجام می شود، آسیب بسیاری دیده و وضعیت یکی از برج های آن به حدی خطرناک است که بیم فرو ریختن آن وجود دارد.

از ایوان ورودی جنوبی شرقی عمارت محمد بن بکران به آن وارد می شویم و حافظ کریمیان، رئیس اداره میراث فرهنگی شهرستان فلاورجان درباره ویژگی های این عمارت چنین توضیح می دهد: عمارت محمد بن بکران معروف به بقعه پیربکران در شهر تاریخی پیربکران، یکی از شهرهای شهرستان فلاورجان در استان اصفهان قرار دارد. محمد بن بکران یکی از شخصیت های عرفانی این منطقه بود که بیش از 750 سال قبل در این عمارت زندگی و تدریس میکرد و بعد از فوتشان در همین مکان به خاک سپرده شد. به این ترتیب این مکان به یک بقعه متبرکه تبدیل شد و تا حدود 80 سال قبل محل زیارت بسیاری از زائران منطقه و حتی خارج از منطقه بوده است. ورودی جنوبی شرقی عمارت نیز بعد از فوت محمد بن بکران به آن اضافه و به راه ارتباطی اصلی به درون بنا تبدیل شد.

او پیرامون نگاهی به وضعیت کنونی عمارت پیربکران اصفهان ادامه می دهد: این عمارت یکی از بناهای شاخص در معماری دوره اسلامی و دارای 3 طبقه است که 2 طبقه آن از سنگ و یک طبقه از آجر ساخته شده است. در عمارت پیربکران تمام مصالح رایج در معماری ایران بکار رفته و علاوه بر سنگ و آجر از چوب و خشت نیز استفاده شده است. از دیگر شاخصه های مهم بقعه پیربکران این است که تمام شاخصه های معماری دوره اسلامی را در خود دارد و انواع تزئینات گچ بری، کاشی کاری، نقاشی و تزئینات سنگی در آن دیده می شود.

رئیس اداره میراث فرهنگی شهرستان فلاورجان میگوید: عمارت پیربکران از چند دوره مختلف تشکیل شده و قدیمی ترین بخش آن به چله خانه معروف است که با خشت ساخته شده و شاید یکی از قدیمی ترین بناهای خشتی ایران هم محسوب شود.

او درباره اتاق معروف به چله خانه محمد بن بکران نیز توضیح می دهد: این بخش از بنا از خشت ساخته شده و در واقع یک چهارطاقی است که با چهارطاقی های قبل از اسلام تفاوت هایی دارد، اما به لحاظ فرم و شکل بسیار شبیه به آنها است و گفته می شود که محل عبادت و راز و نیاز محمد بن بکران بوده است. سطح داخلی چله خانه از تزئینات گچ بری و نقاشی تشکیل شده و مطالعات انجام شده این موضوع را ثابت کرده که بعد از فوت محمد بن بکران در سطح داخلی چله خانه تصویری از بهشت نقاشی می شود که این موضع را یادآوری می کند که محمد بن بکران در بهشت آرام گرفته و تجسمی از زندگی بعد از مرگ او را در این فضا ایجاد کرده است.

این کارشناس حوزه میراث فرهنگی اضافه پیرامون نگاهی به وضعیت کنونی عمارت پیربکران اصفهان می کند: چله خانه 10 درجه با قبله اختلاف دارد و تزئینات موجود در آن در زمان حیات محمد بن بکران و بخش عمده ای از آنها نیز بعد از فوت او ایجاد شده اند. متأسفانه بعد از اینکه این بنا به محل آرامگاهی و زیارتگاهی تبدیل شد، براساس شنیده ها زائران در فصل های سرد در این فضا جمع شده و آتش روشن می کردند که باعث شده بخش عمده ای تزئینات این اتاق از بین برود.

کریمیان اضافه می کند: یکی از نکات قابل توجه این است که شهر پیربکران شهر مقدسی است و در گذشته، کلیمیان هم در این شهر زندگی می کردند و مجموعه استاراخاتون یکی از مکانهای مقدس کلیمیان است. مکانی که محمد بن بکران انتخاب می کند نیز یکی از مکان های مقدس مشترک بین مسلمانان و کلیمیان آن زمان است و شواهدی وجود دارد که این ادعا را ثبات می کند، چرا که یکی از عناصر شاخص عمارت پیر بکران و شاید سنگ بنای این عمارت، سنگی است که روایت های مختلفی درباره آن مطرح است و حفره ای روی این سنگ وجود دارد که کلیمیان ساکن در این منطقه اعتقاد دارند که این حفره جای پای حضرت الیاس است که از اینجا به آسمان عروج کرد.

او یادآوری می کند: نکته مهم این است که محمد بن بکران نیز قطعاً باورها و اعتقاداتی به این سنگ داشته که ما اطلاعاتی از آن نداریم، چرا که برای جابجا نشدن این سنگ، دیواری روی آن قرار داشت و محمد بن بکران صفه خود را در کنار این سنگ قرار داده بود؛ این موضوع نشان می دهد که این قسمت مکانی مقدس بوده و محمد بن بکران آن را برای زندگی و تدریس انتخاب کرده بود.

کریمیان با بیان اینکه محمد بن بکران تقریباً بیش از 750 سال قبل در این مکان زندگی کرده و تدریس داشته است، خاطرنشان می کند: او در کنار چله خانه قدیمی، یک عمارت 3 طبقه بنا می کند اما الحاقات بعد از او این ادامه پیدا می کند تا اینکه این مجموعه بنا شامل بخش های مختلفی شامل ورودی جنوب شرقی بنا، هشتی، صحن بنا، حجره ها، صفه ها، اتاق آرامگاه، چله خانه و طبقات دوم و سوم تشکیل می شود.

رئیس اداره میراث فرهنگی شهرستان فلاورجان با اشاره به کتیبه های موجود در عمارت پیربکران بیان می کند: برخی از کتیبه های گچ بری این بنا دارای تاریخ است و متن کتیبه ها عمدتاً به محمد بن بکران بر می گردد و تاریخ فوت و القاب او را ذکر می کند. براساس این کتیبه ها میتوان نتیجه رفت که او شخصیتی بزرگ و در واقع شیخ المشایخ زمان خود بوده و در این مکان زندگی و تدریس میکرد که بعد از فوت او به بنایی آرامگاهی تبدیل شد. ضمن اینکه براساس کتیبه های موجود، این مکان یک عمارت است و نه بقعه، اما به بقعه شهرت دارد. بقعه، بخش کوچکی از این بنا است که محمد بن بکران در آنجا دفن شده است.

کریمیان می افزاید: اولین کتیبه مهم عمارت پیربکران در انتهای ورودی جنوب شرقی عمارت نصب شده و متن آن چنین است: «هذا عمارت المبارک شیخ المشایخ محمد بن بکران. سنه ثلث و سبعمائه» همچنین صفه محمد بن بکران نیز از بخش های مهم این عمارت است و دلیل آن هم وجود کتیبه ای به خط ریحان است که به این صفه و محمد بن بکران اشاره دارد و تاریخ روی آن نشان می دهد که این کتیبه بعد از فوت محمد بن بکران نصب شده است. درواقع محمد بن بکران در این مکان جلوس میکرد و محل منبر و موعظه او بوده است. متن کتیبه اشاره می کند که «هذا صفه المبارکه الشیخ المشایخ المسلمین قدرت الارباب المحققین محمد بن بکران قدس الله روح العزیز سنه اثنی عشر و سبعمائه» یعنی سال 712 هجری قمری.

او درباره محراب نفیس این عمارت نیز می گوید: محراب نفیس و بسیار زیبای عمارت محمد بن بکران که در دنیای اسلام بی نظیر است نزدیک به 7 متر ارتفاع دارد و از دو بخش نقوش و کتیبه ها تشکیل شده که آیت الکرسی و آیه یک تا 8 سوره الانسان با خط های ثلث و کوفی در این محراب نوشته شده است. جنس محراب از گچ است و در آن نقوش بسیار زیبای گچ بری با تکنیک های مختلفی بکار رفته که از شواهد موجود در آن میتوان به استفاده از سه رنگ قرمز، سفید و آبی در آن اشاره کرد. البته متأسفانه بخش پایینی محراب در قرون گذشته از بین رفته است.

کریمیان پیرامون نگاهی به وضعیت کنونی عمارت پیربکران اصفهان یادآوری می کند: بخش عمده ای از تزئینات عمارت پیربکران و شاید بیش از 90 درصد آن تزئیناتی هستند که به نقوش مهری یا توپی آجری معروف هستند که عمدتاً نقوش انتزاعی هستند، اما اسامی حضرت محمد و حضرت علی و نقوش گیاهی نیز دیده می شود و هزاران نقش با تنوع بسیار بر بدنه این عمارت نقش بسته است، این نقوش در بخش هایی از بنا علاوه بر اینکه سطر را مزین کرده اند از ترکیب آنها کتیبه هایی نیز مثل لا اله الا الله و الله اکبر و مانند آنها ایجاد شده است.

این کارشناس حوزه میراث فرهنگی می گوید: از بخش های مهم دیگر بنا دو کتیبه است که روبروی هم در صحن عمارت وجود دارد و روی یکی از آنها صلوات کبیره نقش بسته و کتیبه دوم معروف به اسماءالحسنی است. هر دو کتیبه به خط کوفی بنایی نوشته شده که صلوات کبیره کتیبه اول از صلوات بر حضرت محمد آغاز و به حضرت قائم ختم می شود و کتیبه دوم به صفات الله اختصاص پیدا کرده است.

او ادامه می دهد: ورودی آرامگاه محمد بن بکران نیز دیوار مشبکی وجود دارد که بعد از فوت او ایجاد شده و هدف این بوده است که ایوان کوچک را از ایوان بزرگ جدا کرده و ایوان کوچک را به محل دفن محمد بن بکران تبدیل کنند. سطح بیرونی این دیوار دارای تزئینات کاشی کاری بوده که بخش عمده ای از آنها در گذر زمان از بین رفته و در قسمت سردر این ایوان نیز تزئینات گچی منقش به خط کوفی مشجر و بنایی وجود دارد.

کریمیان با اشاره به نام محمد شاه نقاش بر روی یکی از کتیبه های عمارت پیربکران توضیح می دهد: یکی از اسامی مهم در عمارت پیربکران، نام محمد شاه نقاش است که در انتهای یکی از کتیبه های گچی عمارت دیده می شود و از شخصیت های تأثیرگذار آن زمان بوده است. متن این کتیبه آیه یک تا 8 سوره الانسان است و حدس زده می شود که محمد شاه نقاش بخش عمده ای از تزئینات بنا را بعد از فوت محمد بن بکران به عهده داشته ولی نمی دانیم محراب گچی نیز توسط او ساخته شده یا خیر اما تزئیناتی که در صحن عمارت بکار رفته منسوب به محمد شاه نقاش است.

رئیس اداره میراث فرهنگی شهرستان فلاورجان می افزاید: کتیبه اتاق آرامگاه یا اتاق روضه ی محمد بن بکران نیز به خط ثلث است و شامل این عبارت است که «بسم الله الرحمن الرحیم هذا روضه المقدسه الشیخ المشایخ المسلمین قدرت الارباب المحققین. مهیم شریعه کاشف بالاسرار واقف به آثار الالوهیه حجه الحق علی الخلق محمد بن بکران سنه ثلث و سبعمائه»، همچنین داخل این کتیبه که ابعاد بزرگی دارد کتیبه کوچکتری وجود دارد که به کتیبه بچه معروف است و ته رنگ قرمز دارد و در آن آیت الکرسی دیده می شود.

او با اشاره به اینکه قبر محمد پیربکران نیز مجموعه ای از تعدادی کتیبه است، بیان می کند: سنگ قبر محمد بن بکران بسیار نفیس است و کتیبه های متعددی روی آن دیده می شود. روی این سنگ قبر صلوات کبیره و نام محمد بن بکران و القاب او تکرار شده و دقیقاً روی این سنگ نیز اشاره شده که محمد بن بکران سه شنبه روز دهم ربیع الاول سال 703 هجری قمری دار فانی را وداع گفته است. همچنین عبارت «هذا روضه المقدسه المبارک الشیخ المشایخ المسلمین قدرت الرباب المحققین محمد بن بکران قدس الله روح العزیز» مانند کتیبه دیگری که در اتاق آرامگاه توضیح داده شد روی سنگ قبر وجود دارد، اما در بخشی از آن از «سنه ثلث و سبعمائه و عمل سراج» دیده می شود.

کریمیان ادامه می دهد: فردی که در این کتیبه با نام «سراج» از او نام برده شده، بخشی از این سنگ را حجاری کرده است؛ البته در بخش انتهای سنگ قبر نام دیگری نیز حک شده و احتمالاً دو نفر این سنگ را حجاری کرده اند.

این کارشناس می گوید: نکته دیگر این است که بعدها روی سنگ قبر محمد بن بکران لایه ای از کاشی ایجاد شد، همچنین صلوات کبیره نیز روی این سنگ قبر حجاری شده که اثبات می کند محمد بن بکران شیعه دوازده امامی بوده است. در کنار سنگ قبر محمد بن بکران، قبر دیگری وجود دارد که ساده و بی آلایش است و نام و نشانی ندارد و ارتفاع آن نیز کمتر از قبر محمد بن بکران است که اما احتمال دارد قبر همسر پیر بکران باشد.

رئیس اداره میراث فرهنگی شهرستان فلاورجان به آسیب های وراد شده به عمارت پیربکران اشاره می کند که به دلیل فشار و لرزش های وارد شده به آن در نتیجه انفجارهایی حادث شده که برای استخراج سنگ آهک از کوه موسی انجام می شود.

او تصریح می کند: این عمارت به دلیل این انفجارها آسیب بسیاری دیده و وضعیت یکی از برج های آن به حدی خطرناک است که بیم فرو ریختن آن وجود دارد.

کریمیان می افزاید: حریم بقعه پیربکران 1500 مترمربع است، ساختمان بقعه نیز دارای 3 طبقه است و 20 متر ارتفاع دارد که هر سال فازهای مرمتی در مورد بناهای این محدوده در حال انجام است، ولی بزرگترین آسیب عمارت پیربکران متأثر از شرکت تهیه مواد است که بر این بنا تأثیر گذاشته و ترکهای زیادی روی آن ایجاد شده و این شرکت هنوز هم فعالیت دارد.

او توضیح داد: این بقعه در دامنه کوهی به نام کوه موسی قرار دارد که یک کوه معدنی و دارای سنگ آهک است؛ در واقع در جنوب محوطه عمارت پیربکران، معدنی وجود دارد که به دلیل انفجارهایی که از سوی شرکت تهیه مواد برای استخراج سنگ آهک از این معدن صورت میگیرد، آسیب های زیادی را به این عمارت وارد کرده است.

رئیس اداره میراث فرهنگی شهرستان فلاورجان تصریح کرد: تقریباً نزدیک به 60 سال است که در اینجا استخراج معدن انجام می شود و فشاری که این انفجارها به زمین وارد می کند و لرزش هایی که ایجاد می شود باعث شده که ترک های خیلی زیادی در عمارت ایجاد شود.

کریمیان افزود: عمارت پیربکران دارای 4 برج مناره یعنی بقعه ای با 4 برج است که روی آنها مناره هم وجود دارد، اما یکی از مناره ها تخریب شده که در مورد زمان تخریب آن هیچ اطلاعی در دست نیست. در حال حاضر 3 مناره از این عمارت باقی است و به دلیل انفجارهایی که برای استخراج از معدن سنگ آهک کوه موسی انجام می شود وضعیت برج مناره شمالی آن بسیار خطرناک شده، ترک خورده و هر لحظه ممکن است خراب شود و علاوه بر آسیب بزرگی که به بنا وارد می شود، ممکن است روی سر مردم بریزد.

او درباره مرمتهایی که تاکنون در خصوص بقعه و عرصه آن انجام شده، اضافه کرد: استحکام بخشی عمارت، بهبود وضعیت پشت بام و بندکشی بدنه ها انجام شده، محوطه اطراف آن ساماندهی و کف سازی شده و خدا را شکر از لحاظ رطوبت نیز مشکلی ندارد؛ ضمن اینکه 2 خانه تاریخی و برج کبوتر واقع در این حریم نیز مرمت شده اند، دیوارکشی اطراف عمارت، انجام و زیرساختهایی مانند آب و برق و سرویس بهداشتی نیز احداث شده، ولی هزینه های مرمت تزئینات این عمارت بسیار بالاست، چرا که دارای تزئینات بسیار زیبایی از گچ بری، نقاشی و کاشی کاری است.

رئیس اداره میراث فرهنگی شهرستان فلاورجان در خصوص لزوم حضور جدی شهرداری و مردم برای مرمت عمارت پیربکران تصریح کرد: در خصوص تداوم مباحث مرمتی در عمارت پیربکران و آثار موجود در حریم آن قطعاً خیرین و شهرداری باید به کمک ماداره میراث فرهنگی بیایند، متأسفانه ما تا الان موفق نشده ایم از این نهادها کمک بگیریم در حالی که پیگیری زیادی انجام دادیم؛ حتی همین شرکت تهیه مواد باید بواسطه قانون در فعالیت خود تغییر ایجاد کند و به بحث مرمتی عمارت ورود پیدا کند. در این خصوص مکاتبه های زیادی داشتیم و جلسه های متعددی با مسئولان مرتبط برگزار شده و قول هایی برای مرمت و بازسازی داده شد ولی تا الان عملی نشده است.

کریمیان با تأکید دوباره بر اینکه مهمترین آسیب وارده به عمارت پیربکران به دلیل انفجارهایی است که برای استخراج سنگ آهک در معدن انجام می شود، گفت: هرچه مرمت کنیم وقتی منبع آسیب قطع نشود عملاً بی فایده است و باید منبع لرزش ها از بین برود.