نگاهی به وضعیت برج کبوترخانه دانشگاه اصفهان

ایسنا/ این خبر پیرامون نگاهی به وضعیت برج کبوترخانه دانشگاه اصفهان برای شما نگارش شده است.

قدمت برج کبوترخانه هزار جریب که امروز به برج کبوترخانه دانشگاه اصفهان نیز مشهور است، به دوران صفویه و پیش از تخریب باغ هزار جریب و بناهای صفوی آن باز می گردد. این برج و 3 برج دیگر با اهداف نظامی، کشاورزی و تفریحی در چهار ضلع باغ هزار جریب ساخته شدند که تنها 2 برج از آنها باقی مانده است.

بیشتر دانشجویانی که در دانشگاه اصفهان تحصیل می کنند، برج کبوترخانه این دانشگاه را دیده اند، البته کمتر کسی از آن بازدید داشته است. من نیز در حالی که در ترم دوم در این دانشگاه مشغول به تحصیل بودم تصویر این کبوترخانه را در صفحه اینستاگرام یکی از دانشجویان ترم های بالاتر دیدم که در ذیل آن نوشته بود: «بعد از 4 سال دانشجو بودن، به تازگی چنین چیزی را در دانشگاه کشف کردم.»

از صاحب عکس نشانی آن را پرسیده و من نیز به سمت برج کبوترخانه حرکت کردم.

از دانشکده تربیت بدنی که آن زمان مرکز مشاوره دانشگاه اصفهان بود، عبور کردم. هیچ نشانه ای از برج کبوترخانه دیده نمیشد و تقریباً حصار انتهایی دانشگاه در 50 متری دیدگان من قرار داشت. ناامیدانه از متصدی دفتر فنی که در آن محوطه بود مکان کبوترخانه را پرسیدم و او من را به ادامه مسیر راهنمایی کرد.

بعد از پایان دیوار ساختمان، ناگهان با برج کبوترخانه ای خشت و گلی مواجه شدم که از این زاویه، در میان دو درخت و با حضور چمن های سبز قاب گرفته شده بود. البته آن زمان امکان بازدید از این کبوترخانه فراهم نشد تا اینکه در روزهای گذشته و طی چندین تماس تلفنی و مراجعه حضوری، متولی نگهداری از این بنا در دانشگاه را متقاعد کرده و هماهنگی ها جهت بازدید و مصاحبه انجام شد و پیش از ظهر یک روز آفتابی همراه با عکاس خبرگزاری در محل این کبوترخانه قرار حاضر شدیم.

کبوترخانه به شکل یک گل شش پر ساخته شده بود و به شکل هنرمندانه ای از کنگره ها و دیگر طرح های معماری سنتی بهره مند بود. کاه گل ها و ترک خوردگی ها توجه ما را به خود جلب کرد و به سمت پشت بنا حرکت کردیم. گچ ها و کاه گل های روی آجرها در این قسمت فروریخته بود و محوطه خالی بین آجرهای آن با فیلترهای سیگار پر شده و جای خالی گچ و کاه گل های فروریخته، تا سقف بنا دیده میشد. این ساختمان هر چند که راست قامت ایستاده بود، اما به مرمت نیاز داشت.

مدتی بعد یکی از کارکنان اداره فضای سبز دانشگاه اصفهان رسید و درب فلزی کوچک آن به روی ما باز شد. هنوز قدمی به داخل ساختمان تاریک کبوترخانه نگذاشته بودیم، که جسم بی جان چند کبوتر جلوی درب و انبوه کودهای خشک و تر کبوترها توجه ما را جلب کرد. کسی که راهنمایی ما را برای بازدید از بنا برعهده گرفته بود یعنی همان نیروی خدماتی فضای سبز، جسد کبوترها را با پا به سمت دیوارها هدایت میکرد تا عبور ما راحت تر باشد، اما برای اینکه قدم ما بر انبوه کودهای حیوانی فرود نیاید کاری نمی توانست بکند.

هر قدم که جلوتر رفتیم، پیکرهای بی جان بیشتری از کبوترها می دیدیم که تمرکز ما را برای بازدید از بنا گرفته و به خود جلب کرده بود. این فرد در پاسخ به پرسش من در خصوص علت مرگ این تعداد کبوتر گفت: «بالاخره مرگ موجود زنده طبیعی است و بعضاً کبوترها با سرعت به نورافکن وسط بنا برخورد می کنند و می میرند!»

داخل بنا به شکل دو دایره ساخته شده بود که یکی در قلب دیگری قرار داشت و برای تصور بهتر، باید بگویم مشابه نسبت عموم و خصوص مطلق در فلسفه بود. تمام دیوارها با نظم زیبایی از لانه های مربعی شکل پوشیده بود که با یک زائده مثلثی شکل از یکدیگر جدا می شدند. بر سقف و دیوارهای کبوترخانه چند لامپ نصب شده بود که اکثراً روشن نمی شدند، به همین علت کبوترخانه در ظهر مثل شب تاریک بود و عکس برداری از طبقه همکف بنا به راحتی ممکن نبود. راهنمای ما میگفت: «داخل کبوترخانه مار هم داریم حواستان را جمع کنید!» این تذکر رعب و وحشت ما را دوچندان کرد. به همین دلیل پشت سر راهنما راه افتاده و از پله های انتهایی این بنای دایره وار به سمت طبقه بالا حرکت کردیم.

انبوه کودهای حیوانی موجب شد که از راهنما بپرسیم که چندوقت یک بار این کودها تخلیه می شوند؟ و او پاسخ داد که «تقریباً هر 2 سال یک بار کودها را جمع آوری و برای فضای سبز و کشاورزی استفاده می کنیم.»

طبقه بالا نور بهتری داشت و بیشتر عکسهای این گزارش نیز از طبقه دوم گرفته شده اند. در طبقه دوم نیز دیوارهایی دیده می شود که با کنگره های کوچکی پر شده اند و همه آنها آشیان پرندگانی از قرنها پیش تاکنون بوده اند. چند ضلع که هرکدام به یک اتاقک شبیه هستند از دیگر اضلاع جدا شده اند و ما از طریق یک محوطه مرکزی به طرف پشت بام بنا حرکت می کنیم که از آنجا فضای سبز دانشگاه به طور کامل قابل دیدن است.

نیمکت هایی بر روی پشت بام دیده می شود و راهنما میگوید «چندین سال پیش افرادی به صورت خصوصی برای بازدید از بنا و تفریح به اینجا می آمدند و این نیمکت ها مربوط به همان دوره است. پس از مدتی به علت اینکه اینجا حفاظ نداشت و ممکن بود حادثه ای اتفاق بیفتد، اجازه ورود به کسی ندادند.»

در مسیر بازگشت از پله ها، کفش های ما بر کودها فرود می آمد و تلاش می کردیم حواسمان را جمع کنیم تا بر پیکر کبوترها قدم نگذاریم. در یکی از لانه های تعبیه شده بر دیوار راه پله، یک جوجه کبوتر با بال های باز برای همیشه آرمیده بود و صحنه دراماتیکی خلق کرده بود و درنهایت از کبوترخانه پر ماجرا خارج شدیم . در پایان از نیروی خدماتی که ما را در بازدید از بنا همراهی کردند، پرسیدم که چند وقت یک بار به این کبوترخانه وارد می شود و او پاسخ داد که «تقریباً هر روز رفت و آمد دارند!»

اما درباره تاریخچه، لزوم مرمت، حفاظت و امکان بازدید عمومی این برج کبوترخانه بنا داشتم با مسئول اداره خدمات و فضای سبز دانشگاه اصفهان، معاون میراث فرهنگی استان اصفهان و یکی از اعضای هیئت علمی دانشگاه گفت و گو کردیم.

مسعود کثیری، عضو هیئت علمی گروه تاریخ دانشگاه اصفهان نیز در خصوص قدمت کبوترخانه هزار جریب که در دانشگاه اصفهان واقع شده، گفت: قدمت این کبوترخانه به دوران صفویه باز می گردد. پس از اینکه در آن دوران چهار باغ ساخته شد، در امتداد آن نیز این باغ همراه با ساخت پل الله وردی خان یا سی و سه پل بنا شد. برج کبوترخانه دانشگاه و در امتداد آن، برج کبوترخانه ای که در میدان برج مرداویج قرار دارد، در دو ضلع این باغ ساخته شده بود.

او پیرامون نگاهی به وضعیت برج کبوترخانه دانشگاه اصفهان ادامه داد: این باغ سلطنتی یا صفوی، به باغ هزار جریب شهرت یافت و آب مورد نیاز آن از طریق یک مادی تأمین میشد که از کنار برج کبوترخانه عبور میکرد. باغ هزار جریب، عمارتها و کوشکها و باغ و بوستانهای زیبایی داشت که متعلق به خاندان سلطنتی بودند. سفرنامه نویسان در کتابهای خود نوشته اند که در این باغ ها درختهای میوه بسیاری وجود داشته که مردم نیز از آنان استفاده می کرده اند.

این مدرس دانشگاه با بیان اینکه در دوره قاجار و بویژه دوران ظل السلطان، مجموعه هزار جریب تخریب شد، افزود: تنها 3 برج کبوترخانه از آن مجموعه باقی ماند و یکی از این کبوترخانه ها در محله سیچون قرار داشت که از فتنه ظل السلطان نجات یافت، اما بعدها در طرح های توسعه شهری تخریب شد. 2 برج دیگر نیز در دانشگاه اصفهان و در میدان برج واقع شده اند.

کثیری در مورد کاربری برج های کبوترخانه تصریح کرد: این کبوترخانه ها در گذشته 2 کاربرد داشته اند. اگر کاربری آنها صرفاً محدود به استفاده کبوتران بود از کود آنان برای مصارف کشاورزی استفاده میشد اما معمولاً در اطراف دژها و قلعه ها تعدادی کبوترخانه می ساختند تا از ورود دشمن در شب به قلعه مطلع شوند و در صورتی که موجودی به غیر از کبوتر به لانه ها و کبوترخانه وارد میشد یا اگر کسی مخفیانه از دیوار برج ها یا قلعه ها بالا می آمد، کبوترها شروع به بال زدن می کردند و نگهبانان مطلع می شدند و این کاربرد نظامی کبوترخانه ها بود. کبوترخانه های هزار جریب که در 4 طرف باغ ساخته شده بود، چنین کاربردی نیز داشتند. البته گاهی نیز از کبوترهای این برج ها به عنوان طعام استفاده می کردند.

او با اشاره به اینکه کبوترخانه دانشگاه اصفهان به این دلیل که جنبه سلطنتی داشته، از زیبایی های معماری نیز بهره ای برده است، اظهار کرد: کبوترخانه ها به صورت پلکانی ساخته می شدند تا برای نگهبانی و به عنوان تفرجگاه برای سیاحت باغ از ارتفاع نیز مورد استفاده قرار گیرد.

این عضو هیئت علمی دانشگاه اصفهان در خصوص ویژگی های معماری کبوترخانه ها نیز تصریح کرد: مار به خوردن کبوتر و تخم کبوتر علاقه زیادی دارد، به همین دلیل دیواره های این بناها را تا حدود یک متر با گچ خیلی نرم صیقلی می کردند تا مار نتواند از دیوار بالا برود و به پرنده ها آسیب بزند. در برج کبوترخانه ای که در میدان برج واقع شده هنوز این کچ کاری ها دیده می شود.

کثیری پیرامون نگاهی به وضعیت برج کبوترخانه دانشگاه اصفهان ادامه داد: سوراخ های کوچکی که مشابه نورگیر است بر سقف و دیواره کبوترخانه ها دیده می شود که کاربرد اصلی آن برای عبور و مرور کبوتران است. اگر این سوراخ ها کمی بزرگتر ساخته می شدند، فضای کبوترخانه برای اسکان کبوترها ناامن میشد و باد و باران و سایر پرندگان نیز به داخل بنا نفوذ می کردند.

او با اشاره به اینکه کبوترخانه دانشگاه اصفهان، مرمت و بازسازی و ثبت تاریخی شده اما به مردم معرفی نشده است، افزود: اگر این بنا به مردم معرفی شده و تغییر کاربری دهد، بهتر حفظ خواهد شد. اگر در هر بنای تاریخی پس از مرمت رفت و آمدی انجام نشود، تخریب می شود.

این مدرس تاریخ دانشگاه اصفهان با بیان اینکه لازم است کبوترخانه این دانشگاه به بخش خصوصی واگذار شود، اضافه کرد: برای مثال می شود کافی شاپ کوچکی در این برج احداث شود و دانشجویان نیز از این مکان دیدن کنند، در حالی که اکنون از این بنا به عنوان انبار باغبانی استفاده می شود.

کثیری با تأکید بر اینکه در طبیعت همیشه بناهای منظم میل به بی نظمی دارند مگر اینکه یک عامل خارجی در آنها دخالت کند، بیان کرد: این عامل خارجی انسان است. اگر انسان خانه خودش را هم برای مدتی ترک کند، مخروبه می شود. بناهای تاریخی نیز اگر هر سال مورد مرمت قرار بگیرند اما انسانی در آن رفت و آمد نکند سال بعد مجدداً تخریب می شوند؛ از این رو استفاده از بنا، بهترین کار برای حفظ بنا است.

او در خصوص نقش بازدید عمومی در حفظ بنا و پیرامون نگاهی به وضعیت برج کبوترخانه دانشگاه اصفهان تصریح کرد: بازدید موقت یکی از راهکارهای حفظ بنا است، اما این طرح ها به تصمیم گیری مسئولین دانشگاه نیاز دارد که آنان نیز ملاحظات و محدودیت های خاصی دارند.

عضو هیئت علمی دانشگاه اصفهان با بیان اینکه بهتر است این کبوترخانه به موزه دانشگاه اصفهان واگذار شود، تأکید کرد: موزه می تواند به نحو احسن از آن استفاده کند و در خصوص کاربری این بنا تصمیم گیری کند، مثلاً نمایشگاه های موقتی را در آن برگزار کند، یا آن را به کافی شاپ تبدیل کند یا امکان بازدید عمومی از آن را فراهم کند.

ابراهیم نوروزی، مسئول اداره خدمات و فضای سبز دانشگاه اصفهان با بیان اینکه مسئولیت حفاظت کبوترخانه این دانشگاه به عهده این نهاد است، گفت: باتوجه به اینکه من این مسئولیت را در دولتهای مختلف داشته ام، در هیچ دوره ای کسی از میراث فرهنگی برای نظارت و مرمت این کبوترخانه به ما مراجعه نکرده است؛ ضمن اینکه در زمان ریاست جمهوری آقای احمدی نژاد، رفت و آمدهای مشکل آفرینی به این بنا صورت میگرفت که من به علت پاره ای از ملاحظات امنیتی محدودیت هایی اعمال کردم و اجازه ورود به بنا را قطع کردم.

او پیرامون نگاهی به وضعیت برج کبوترخانه دانشگاه اصفهان تصریح کرد: از دورانی که من مسئولیت این کبوترخانه را به عهده دارم 2 مرتبه مرمت شده است. درواقع در 15 سال اخیر 2 مرتبه کاه گل هایی که ریخته بود و همچنین ناودان بنا که خراب شده بود، مرمت و تعمیر شد که آخرین مرمت مربوط به سالها 1396 یا 1397 بود. اکنون هم در دستور کار ما است که فضای سبز اطراف این بنا اصلاح شود.

مسئول اداره خدمات و فضای سبز دانشگاه اصفهان ادامه داد: مرمتها به این علت بود که ناودان با بارندگی ها خراب شد و کاه گل ها ریخت و این بنا یک مرتبه بطور کامل کاه گل شد. مرمت ها و بازسازی های ما نیز تحت نظر کارشناسان عمران صورت میگرفت. در واقع تلاش ما بر این بود که بنا حفظ شود و مرمتها بیشتر در جهت رفع خسارتها بود و ویرانی در بنا نداشته ایم.

نوروزی در پاسخ به این پرسش که «آیا کبوترها هنوز هم از کبوترخانه به عنوان مأمن و آشیان خود استفاده می کنند یا خیر؟» گفت: بله هنوز هم این بنا میزبان کبوتران در شب است. فکر میکنم کبوتران شیما که به علت کمبود آب به سمت استخر روباز دانشگاه مهاجرت کردند و کبوتران معمولی یا محلی همیشگی در این کبوترخانه لانه دارند.

او با تأکید بر اینکه کبوترخانه دانشگاه اصفهان ظرفیتی است که میتوان آن را در معرض بازدید قرار داد، اظهار کرد: بازدید عمومی از این بنا به هماهنگی هایی نیاز دارد. اداره فضای سبز دانشگاه اصفهان زیرمجموعه حوزه معاونت اداری و مالی دانشگاه است و برای بازدید عمومی یا هر کاربری دیگری باید مکاتباتی از این معاونت انجام شود.

مسئول اداره خدمات و فضای سبز دانشگاه افزود: دانشگاه اصفهان ظرفیتهای متعددی برای بازدید دارد، برای مثال در همین بخش ما 150 هکتار فضای سبز با بیش از 170 گونه گیاهی متنوع وجود دارد. دانشگاه یک باغ شهر است که ظرفیتی همچون باغ گیاه شناسی را هم دارد. گونه های جانوری متعددی مثل مرغابی، غاز، مرغ، مینا، طوطی، کبوترهای نژادهای گوناگون، سمور، سگ و روباه در دانشگاه وجود دارد و ما هم برای حفاظت از این گونه ها در این اداره دغدغه داریم.

اما مهدی موسوی موحد، معاون میراث فرهنگی استان اصفهان با بیان اینکه مسئولیت حفظ مرمت و نگهداری بناهای تاریخی با مالکین یا متصرفان قانونی اما زیر نظر اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان است، افزود: مرمتهای برج کبوترخانه دانشگاه اصفهان در سالهای قبل انجام شده و من در جریان دقیق آن نیستم و ممکن است که مرمتهای اضطراری و کلی را مسئولین این دانشگاه انجام داده باشند، در حال حاضر اگر درخواستی مبنی بر مرمت داشته باشند ما حتماً ناظران خود را به محل اعزام می کنیم.

او با بیان اینکه دانشگاه و یا هر نهاد دیگری که مالک بناهای تاریخی است می تواند با تأیید میراث فرهنگی و مشروط به اینکه شأنیت بنای تاریخی حفظ شود و به هیچ عنوان صدمه ای به آن وارد نشود، کاربری بنای تاریخی را تغییر دهد، اضافه کرد: اگرچه تبدیل کبوترخانه به کافی شاپ به دلیل بسیاری مسائل از جمله مسائل بهداشتی جای بسی تأمل دارد، اما قبلاً این کار در کافی شاپ برج کبوترخانه در مجاورت اتوبان شهید آقا بابایی در محدوده شهرداری منطقه 10 انجام شده است. ضمن اینکه بازدید از این بنا نیز با اجازه مالک یا متصرف قانونی یعنی دانشگاه اصفهان امکان پذیر خواهد بود.