نگاهی به وضعیت کنونی عصارخانه کوی جماله اصفهان

ایسنا/ این خبر درباره نگاهی به وضعیت کنونی عصارخانه کوی جماله اصفهان برای شما مخاطبان گرامی نوشته شده است.

امسال 29 رمضون رفته بودم دهات، وقتی برگشتم گفتن طاق عصارخونه اومده پایینو الآن می ریزه. زنگ زدم که بیان ببینن. بار سقف سنگین شده بود. اومدن و خیلی از سقفشو خالی کردنو ریختن کف. بار کفم سنگین شد و یه قسمتش کشیده پایین! این را پیرمرد مهربان عصارخانه جماله می گوید؛ محمدمهدی محبی که حدود 12 سال است هر صبح تا شام به عصارخانه کوی جماله می آید و چند سالی می شود در این عصارخانه آبغوره و سرکه و آبلیمو می فروشد.

صحبتش درباره ریزش بخشی از سقف این عصارخانه عهد صفوی است و ما نیز به همین منظور از مسجد جامع که مدتی قبل یک خانه صفوی در یک قدمی آن تخریب شد به سمت این بنای خاص و شگفت می رویم. عصارخانه درب حمام شیخ که به عصارخانه کوی جماله شهرت بیشتری دارد در کوچه ای به همین نام قرار دارد، بنایی متعلق به دوره صفوی که سال 1349 با شماره 905 در فهرست میراث ملی ایران به ثبت رسیده است.

فضای عصاخانه حتی سکوی کوچکی که در قسمت ورودی آن قرار دارد مملو از خاک است! هنوز در خاطر داریم «حاج محمدحسن ربیعی» که مالکیت بخشی از عصارخانه را در اختیار داشت تا یک سال قبل زنده بود و روی این سکو می نشست و چای می نوشید...

بخشهایی از سقف عصارخانه جدا شده و چند تکه چوب به موازات یکدیگر روی حفره ایجاد شده در کف قرار گرفته اند. محمد مهدی ربیعی (همان پیرمرد خوش زبان عصارخانه) می گوید: «چند سال پیش این طرف سقف اومد پایین و طاق زدن، بعد این طرف اومد پایینو دوباره طاقش زدن، وقتی اومد پایین بارون نیومده بود که اصلاً چند سال پیش بارون نیومد ولی خود به خود بارش سنگین بود و طاق اومد پایین، ولی یه آجر توی سر کسی نخورد چون اگه خدا بخواد نگهداری کنه همینه.»

بعد از آن، یکی از تخته هایی که روی کف قرار داده بلند می کند و می گوید: «این زیرو ببین اینجا زیرزمینه ساختمونه یعنی هم کف اینجاس هم سقف زیرزمینه. سقف اینجا را خالی کردن ریختن رو سقف زیرزمین، اونم بارش سنگین شد و یه قسمتش کشیده پایین.»

عصارخانه کوی جماله در حالی به حالت مخروبه درآمده که بنا به گفته محسن بهزاد، پژوهشگر معماری ایرانی عصارخانه ها بخشی از معماری صنعتی ایران را تشکیل داده اند، به نحوی که عصر شکوفایی آنها زمان صفویه است و در آن دوره آنقدر با زندگی روزمره مردم آمیخته شده بود که ضرب المثل ها، اشعار، بازی ها و حتی کنایه های مردم تحت تأثیر اصطلاحات فنی آنها قرار داشت، اما از آن دوره به این سو در فراز و نشیب رونق و رکود بوده اند و در دوره قاجار در نتیجه رکود این حرفه اکثراً بسته شدند تا اینکه با انقلاب صنعتی در ایران صنایع بزرگتر و مکانیزه ای پدید آمد و صنایع قدیمی در آستانه نابودی قرار گرفت.

با ورود صنعت برق به ایران و کاهش تقاضا برای تهیه روغن چراغ، این صنعت از حالت نیمه انحصاری خارج شد و سوخت روغن چراغ برای تأمین روشنایی جایگاه خود را از دست داد تا اینکه رفته رفته عصارخانه ها به حالت رکود درآمده و بسته شدند.

بهزاد پیرامون نگاهی به وضعیت کنونی عصارخانه کوی جماله اصفهان می گوید: عصارخانه ها صرفاً یک محیط فنی و کارگاهی نبودند، بلکه محیط کالبدی شامل ابزار و ادوات، نور، دانش و علوم مکانیکی و شیمی، جزئی از ساختار عصارخانه ها بشمار می رفت. محصولی که از این کارگاه چند بعدی بدست می آمد، در خوراک، روشنایی و در بخش های مختلف صنعت مانند نقاشی، فناوری چوب و در هنر و معماری شهر اصفهان و غیره کاربرد داشته است؛ همچنین از روغن های بدست آمده از عصارخانه در آب بندی، درزبندی و ساخت ملات های وابسته به آن در سازه های آبی استفاده میشد.

او که کارشناس ارشد مهندسی معماری است، با اشاره به قداست خاص عصارخانه ها در فرهنگ این مرزوبوم و با بیان اینکه نور بجز روشنایی، هدایتگر به سمت علم و پاکی است و تنها ماده ای است که در این عالم از آلودگی و غبار مبرا است و خداوند نیز در قرآن خود را نور معرفی کرده که منشأ زیبایی ها و لطافت ها است، بیان می کند: عصارخانه ها یکی از صنوفی بود که تقریباً نیمه انحصاری و در اختیار دولت صفوی قرار داشت که به مرور به اقشار دیگر جامعه واگذار شد و وجود اولین عصارخانه و قدمت آن به نام عصارخانه شاهی دلیل بر این ادعاست.

معماری عصارخانه ها نیز به عنوان یکی از عناصر ارزشمند تاریخ و معماری اصفهان کاملاً مشابه بناهای عصر صفوی یا همان شیوه اصفهانی است که به قول مرحوم «پروفسور آرتور پوپ» سازه های این دوره آمیزه ای از عقلانیت و تخیل و تا حدی غیرمعمول است.

بهزاد پیرامون نگاهی به وضعیت کنونی عصارخانه کوی جماله اصفهان می افزاید: عصارخانه کوی جماله که قدمت آن به دوران صفویه باز می گردد در بازار عربان، یکی از قدیمی ترین بازارهای اصفهان قرار دارد و به عصارخانه درب حمام شیخ معروف بوده است. همچنین به جهت مالکیت چند ساله مرحوم حاج «محمدحسین ربیعی» و اجدادشان به «عصاری ربیعی» نیز شهرت داشت، اما اکنون به «عصارخانه کوی جماله» نامگذاری شده است؛ البته در بازار عربان غیر عصارخانه کوی جماله، عصارخانه دیگری نیز وجود داشته که در دوره قاجار تخریب شد.

او با بیان اینکه عصارخانه کوی جماله به بناهای تاریخی نزدیک است، می افزاید: این عصارخانه حدود 900 مترمربع مساحت دارد و داری 3 طبقه است که سال 1349 شمسی با شماره 905 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

این پژوهشگر معماری ایرانی با بیان اینکه ساختار طراحی عصارخانه ها بر اصول مهمِ «اهمیت به کار و صنعت»، «توجه به پاکیزگی» و «روابط مستقل افراد» استوار است و همین موضوع باعث شده که معماری دوره صفوی از تمدن های همجوار جلوتر باشد، می گوید: عصارخانه جماله دارای 3 طبقه همکف، زیرزمین و اول و دارای دو ورودی اصلی و فرعی است که ورودی اصلی این بنا در قسمت جنوب بنا واقع در کوی حمام شیخ بهایی تعبیه شده و به طبقه همکف راه دارد و عبور و مرور و خریداران روغن از این مسیر بوده است. ورودی دوم و فرعی که در شمال بنا قرار دارد مخصوص شترها، حمال ها و حیوان های بارکش است که به شمال شترخان باز میشده است.

بهزاد ادامه می دهد: در طبقه همکف علاوه بر چند انبار کوچک و بزرگ، تون عصاری نیز وجود دارد که از آن برای بو دادن دانه ها استفاده میشد. طبقه همکف از طریق پلکان شرقی با عرض حدود یک متر به فضای اصلی کارگاه ها که همان روغن کشی و آسیاب ها است راه پیدا می کند. بعد از ورود به زیرزمین، به اولین هشتی داخل می شویم که سقف آن یکی از شاهکارها و بی نظیرترین پوشش سقف در ایران است و از خشت خام و ملات گل نیم کاه ساخته شده که با خیز بسیار کم، پوشش عرقچین نام دارد.

در این هشتی، دو انبار شمالی و جنوبی به ابعاد مختلف ساخته شده است. پس از عبور از این هشتی به تیرخانه و قسمت اصلی روغن کشی می رسیم که دارای 2 پاچال روغن کشی با 2 تیرک بزرگ قطور به قطر حدود یک متر و طول حدود 14 متر است که از چوب درخت چنار ساخته شده اند، در قسمت میانی تیرخانه نیز یکی از آسیاب ها قرار دارد.

این معمار پیرامون نگاهی به وضعیت کنونی عصارخانه کوی جماله اصفهان تصریح می کند: پس از عبور از تیرخانه به فضای دیگری می رسیم که آسیاب نسبتاً بزرگی است و 2 انبار بزرگتر به سمت غرب تیرخانه دارد. در غرب این انبارها 2 انبار کوچک قرار دارد که در انتهای یکی چاه آب و چرخ چی قرار دارد که از آن برای نم دار کردن خمیر دانه ها استفاده میشد و در کنار آن راهرویی برای عبور شتر به تیرخانه و حیاط تعبیه شده، در حیاط نیز یک عدد چاه برای شرب افراد و حیوانات وجود داشته که امروز هر دو چاه خشک شده است.

او با اشاره به شعری که «مهدی کیوان» اصفهان شناس و تاریخ پژوه در کتاب خود با نام «بازرگانی اصناف پیشه ور در عهد صفوی» آورده، یادآوری می کند: تیرخانه، دیوار اسپر، تیرها و جرثغال ها، پاچال و تلو، هشتی آسیاب سنگ، سنگ زیره، سنگ بارمالی یا بزرگ، انبار غلات، فضای فروش، ورودی، انبار روغن، خمره و ظرف های سفالی، تون عصارخانه، شترخان، حیاط، چاه آب و دول و چرخ چی از اصطلاحات رایج در عصارخانه از جمله عصارخانه جماله است.

بهزاد خاطرنشان می کند: حدود 35 سال پیش با مرحوم پدرم به اتفاق مالک وقت عصارخانه یعنی مرحوم حاج محمدحسن ربیعی که از دوستان پدر بودند برای اولین بار از همه قسمتهای عصارخانه جماله دیدن کردم. آن زمان هنوز عصارخانه تعطیل نشده بود و کارها توسط نیروی برق و تعبیه موتور انجام میشد. در آن بازدید مرحوم پدر از شاخص های معماری بی نظیر این عصارخانه که همان پوشش سقف های خشتی بدون خیز بود برای من توضیحاتی دادند که در سالهای بعد نیز آن را برای من را یادآوری می کردند.

این پژوهشگر معماری ایرانی توضیح می دهد: عصارخانه ها تقریباً به غیر از تعدادی از آنها، در بافت قدیم شهر اصفهان متمرکز بودند که از جمله عصارخانه های نزدیک به عصارخانه ها جماله را میتوان به «عصارخانه بزرگ میرزا عباس» واقع در بازار غاز، «عصارخانه بازار عربان»، «عصارخانه سر قبر آخوند» در بازارچه مجلسی، «عصارخانه پاسنگ دردشت»، عصارخانه کوچک جنب کوچه مسجد علی در خیابان هارونیه و «عصارخانه کوی ارابه چی ها» اشاره کرد. «عصارخانه کوی قندیل سازها» یا «عصارخانه درب زنجیر» و نیز «عصارخانه کوچه جودا» که دو عصارخانه تودرتو و دارای دو فضای تیرخانه بود فعلاً به صورت مخروبه باقی مانده و بقیه عصارخانه ها از بین رفته اند؛ حتی تعداد 10 عصارخانه نیز در محله های دیگر شهر اصفهان وجود داشت که اثری از آنها نیست.

اما هادی الهیاری، مدیر گروه امانی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان اصفهان ضمن اینکه از تعیین اعتبار و آغاز مرمت و استحکام بخشی سقف عصارخانه جماله خبر می دهد، درباره ریزش مجدد سقف این بنا که مدتی بعد از بارندگی های اخیر اصفهان رخ داده بود، می گوید: سالهاست که ساختمان عصارخانه جماله با مشکلات جدی روبرو است و ریزش بخش هایی از سقف آن از خیلی سال قبل اتفاق افتاده و چندین بارهم مرمت شده بود، هرچند که سایر بخش های آن هم مشکل دارد، ولی حقیقتاً حفاظت چنین سقف هایی بسیار مشکل است؛ البته متأسفانه مرمت های قبلی در سقف عصارخانه به صورت غیراصولی بود، بطوریکه هر تکه ای از سقف برای خودش به اصطلاح یک ساز می زد.

او ادامه می دهد: در ابتدای سال جدید بخش دیگری از همان مرمت های غیراصولیِ سقف عصارخانه که پیش از این انجام شده بود به علت سست بودن، تخریب شد و به دلیل اینکه سقف با خطر جدی مواجه بود ما سقف را سبک سازی کردیم. خدا می داند نزدیک به 7 ماشین فقط از اینجا خاک مرده و آلوده و بسیار بدبو خارج کردیم تا بتوانیم مرمت را به شکل اصولی انجام دهیم و خطر جانی برای کسی نداشته باشد.

مدیر گروه امانی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان اصفهان یادآوری می کند: فعلاً برای انجام حفاظت اضطراری، 2 هفته است که مشغول سبک سازی سقف هستیم و آن را آزاد کردیم تا ان شاءالله از پایه طاق ها شروع کرده و استحکام بخشی انجام شود. طرح مرمت هم در حال آماده شدن است و برای آن از بچه های کارشناسی ارشد دانشگاه هنر اصفهان و دانشگاه تهران کمک گرفتیم تا کار بهتر پیش رود.

الهیاری اضافه می کند: فعلاً بودجه 300 میلیون تومانی برای مرمت سقف عصارخانه دریافت کردیم، این اعتبار برای کار به صورت پیمانکاری است، البته من تلاش کردم این پول را بازگردانم تا به حالت امانی تبدلی شود ولی نشد و درنهایت پیمانکار گرفته شد. اگر حالت امانی داشت می توانستیم 2 یا 3 برابر کار کنیم، ولی در هر صورت بودجه آن به شکل پیمانی بود و باید با پیمانکار جلو می رفت. اعتبارات امانی از سال 85 کم کم محدود شده است، در حالی که تا قبل از آن نه تنها در سطح استان اصفهان، بلکه کل کشور به صورت امانی کار میشد و نسبت به روش پیمانکاری برتری آشکاری دارد.

او تصریح می کند: اعتبار موجود فقط برای سبک سازی و استحکام بخشی سقف است و فکر نکنم بیشتر از آن بتوان با این بودجه و با این شرایط بازار کاری کرد. هدف ما هم این است که به صورت زیربنایی کار کنیم تا ان شاءالله اعتبار بعدی برسد. امیدواریم که این بودجه بطور پیوسته بیاید و عصارخانه بطور کامل مرمت شود. واقعاً حیف است، این عصارخانه پتانسیل زیادی دارد. از لحاظ مالکیتی هم وضعیت آن به صورت شراکتی است یعنی به صورت مشترک متعلق به اداره کل میراث فرهنگی و ورثه حاج محمدحسن ربیعی است که ایشان سال گذشته فوت کرد. متأسفانه از طرف ورثه برای مرمت این مکان هیچ اقدامی نشده و لااقل اگر تمام آن متعلق به میراث فرهنگی بود می دانستیم چه کنیم.

موضوع مرمت و احیای عصارخانه جماله در دوره پیشین شورای اسلامی شهر اصفهان مطرح شده بود و شیرین طغیانی که آن زمان ریاست کمیسیون عمران و شهرسازی این شورا را به عهده داشت در یکی از جلسه های شورای اسلامی آن زمان اصفهان نسبت به وقوع فاجعه تخریب عصارخانه جماله مشابه آنچه در مورد حمام خسرو آقا رخ داد هشدار داده و بیان کرده بود که در بافت تاریخی منطقه 3، عصارخانه در محله جماله وجود دارد که مربوط به دوره صفوی است و بزرگتر و بکرتر از عصارخانه بازار قیصریه است و اگر به آن رسیدگی نکنیم با فاجعه بزرگ تخریب آن مواجه می شویم.

نباید بگذاریم عصارخانه جماله مانند حمام خسرو آقا تخریب شود و بخواهیم از نو آن را نمونه سازی کنیم.

سال 1400 نیز محمد نورصالحی، رئیس شورای اسلامی شهر اصفهان در یکی از جلسه های کارگروه بافت تاریخی کمیسیون عمران، معماری و شهرسازی شورای اسلامی شهر اصفهان این موضوع را درباره عصارخانه جماله عنوان کرده بود که «دوره ششم مدیریت شهری نگاه ویژه ای به بافت تاریخی شهر اصفهان دارد و این بافت را یک ظرفیت میداند؛ بدین سبب بطور جدی درصدد احیای آن بخصوص در مناطق مرکزی شهر خواهد بود. مدیریت شهری اصفهان در حال حاضر آماده است تا با کارشناسان میراث فرهنگی برای تملک فضاهای تاریخی همچون عصارخانه جماله همکاری کند؛ در این مسیر از بخش خصوصی نیز دعوت و پشتیبانی خواهیم کرد.»

با گذشت 2 سال از صحبت های رئیس فعلی شورای اسلامی شهر اصفهان، یکبار دیگر موضوع مرمت و احیای عصارخانه جماله را از او جویا می شویم.

محمد نورصالحی می گوید: ما از ابتدای این دوره ی شورا به دنبال موضوع عصارخانه جماله بودیم و به دلیل اینکه بخشی از ساختمان عصارخانه متعلق به اداره کل میراث فرهنگی استان است و بخش دیگری از این ساختمان، مالکیت خصوصی دارد سال گذشته جلسه ای نیز در این خصوص با حضور مسئولان اداره میراث فرهنگی استان برگزار شد.

او ادامه می دهد: اداره میراث فرهنگی استان اعلام کرد که آماده است تا این بنا را به شهرداری واگذار کنند، چون نیازمند مرمت است و هزینه های اساسی دارد، اما این موضوع در قالب اعلام آمادگی باقی مانده و کار بیشتری صورت نگرفته است.

نورصالحی تأکید می کند: مدیریت شهری آماده بوده که عصارخانه را از اداره میراث فرهنگی تحویل بگیرد و آن مقدار از بنا را نیز که متعلق به بخش خصوصی است در صورت آمادگی آنها خریداری کند و کلاً ساختمان عصارخانه را مرمت و احیا کند؛ ولی زمینه آن هنوز فراهم نشده و در ابتدا باید تکلیف آن بخش از بنا که متعلق به میراث فرهنگی است روشن شود.

رئیس شورای اسلامی شهر اصفهان اضافه می کند: اداره کل میراث فرهنگی استان اصفهان با واگذاری ساختمان عصارخانه جماله به شهرداری مخالفتی ندارد و مسئولان این اداره در این خصوص آمادگی دارند، ولی این مسئله به سازوکار و مقدمات نیاز دارد که باید در قالب یک تفاهمنامه برای مرمت و بهره برداری به شهرداری منتقل شود.