تاثیر آلاینده ها بر میراث معماری اصفهان

ایسنا/ این خبر پیرامون تاثیر آلاینده ها بر میراث معماری اصفهان برای شما مخاطبان گرامی نگارش شده است.

سید مسعود موسوی زاده کاشی پز، یک پژوهشگر و متخصص در معماری سنتی اظهار کرد: اینکه آلاینده ها چه تأثیراتی روی میراث معماری دارند، مبحث بسیار مهم و گسترده ای است که به مطالعه و پژوهش های بنیادی نیاز دارد و لازم است که در چنین مباحثی که درباره بناهای تاریخی در مناطق مختلف مطرح می شود دانشگاه ها ورود کنند و پایش ها و رصدهای لازم و مرتبط را انجام دهند. کوتاه ترین زمان این پایش ها در یک بازه زمانی 5 تا 10 سال قابل بررسی است و شاید مقایسه بررسی ها در چند دوره 5 ساله بتواند کوتاه ترین قضاوت را به ما ارائه کند.

ضمن اینکه در این خصوص باید از تخصص های مختلفی استفاده شود، چون موضوعی میان رشته ای است؛ بنابراین هر اظهارنظری که درباره تأثیر وضعیت آلودگی هوا در مورد میراث معماری انجام می شود اگر مبتنی به رصدها و پایش های دوره ای نباشد علمی نخواهد بود، مگر اینکه براساس کلیت ها و دسته بندی ها و تجربه های قبلی ارائه شده باشد که البته در ایران حتی در همین اندازه نیز مطالعه بسیار اندکی صورت گرفته است.

او پیرامون تاثیر آلاینده ها بر میراث معماری اصفهان افزود: عوامل مؤثر در تأثیر آلاینده ها روی میراث معماری را میتوان در 5 گروه بررسی کرد؛ اول از همه باید انواع آلاینده ها را شناخت یعنی اولین موردی که روی بناهای تاریخی اثرگذار است آلاینده ها از نظر نوع مواد است که خود به چند گروه تقسیم می شود. اولین گروه، «مواد آلی» است که از سوخت ناقص سوختهای موجود در شهر حاصل می شوند و یکی از آنها کربن گرافیتی است که به آن دوده می گوییم و دیگری چربی های حاصل از سوخت ناقص است که به صورت لایه ای روی آثار نشست می کنند؛ مثلا در مورد کلیساها از قدیم معضل سوزاندن شمع در آنها وجود داشته و دوده حاصل شده از موم یا واکس روی بدنه و نقاشی های کلیسا می نشیند و همیشه مسئله ساز بوده است.

همینطور از سوزاندن بنزین، گاز و گازوئیل چربی بوجود می آورد؛ بنابراین یک مورد از انواع آلاینده ها مواد آلی است که وقتی روی بناهای تاریخی نشست می کنند روی آنها تأثیر میگذارد و تخریب صورت میگیرد.

این پژوهشگر و متخصص در معماری سنتی با اشاره به ترکیبات فلزی بعنوان گروهی خاص از انواع آلاینده ها نیز تصریح کرد: دومین گروه از آلاینده ها «ترکیبات غیرفلزها» مثل So2، No2، O3 است که وقتی در سوختها می سوزد بعنوان نمونه، اکسید گوگرد یا اکسید نیتروژن را ایجاد می کند و در اثر ترکیب با آب یا رطوبت هوا، اسید سولفوریک و اسید نیتریک تولید می شود و می تواند عامل تخریب باشد؛ ضمن اینکه وقتی ما درباره اسید صحبت می کنیم باید ببینیم آن سطح مورد نظر چطور تخریب می شود.

«مواد آلی» به صورت غشای تیره رنگ به غیر از اینکه روی سطح نشست کرده و دوده ایجاد می کنند و ظاهر اصلی اثر را تحت تأثیر قرار می دهد وقتی با اسید ترکیب می شوند می تواند بعنوان یک عامل مخرب برای بنا محسوب شوند، حتی می توانند همچون نوعی خوراک برای آلاینده های گروه چهارم یعنی میکروارگانیسم ها باشند، به این ترتیب قارچ ها که مهمترین گروه میکروارگانیسم ها هستند، بستر مناسب تری برای رشد پیدا می کنند.

موسوی زاده کاشی پز پیرامون تاثیر آلاینده ها بر میراث معماری اصفهان ادامه داد: سومین نوع آلاینده ها «گرد و غبار» است که می تواند شامل کلسیت ها و سیلیسیت ها باشد. اگر آن بنا نزدیک دریا باشد یا بادهایی از سمت دریا بوزد حاوی کلسیت هستند و روی بنا اثرگذار خواهند بود که البته در منطقه اصفهان کلسیت وجود ندارد بنابراین تبلور کمتری وجود دارد اما در مقابل در اصفهان گردوغبار و خاک وجود دارد؛ بنابراین بلورهایی که روی سطح تشکیل می شود ممکن است مواد قبلی را در برگرفته و منجر به ایجاد ترکیب آلاینده دوجزیی شود و در عمل برای آنها مانند بستر عمل می کند که این گروه شامل سیلیسیت ها است که در جریان تبلور، خود را مانند شوره روی سطح نشان می دهد.

او گفت: «گرد و غبار» وقتی به صورت کریستال تشکیل شود می تواند مانند یک بستر دارای حالت اسفنجی برای نفوذ و نگه داشته شدن اسیدها و مواد آلی بکار رود و هم امکان رشد قارچ ها در آن فراهم می شود، بنابراین به غیر از اینکه خودش یک بستر تخریبی ایجاد می کند، ازنظر سطحی که پوشش می دهد مثلاً روی لعاب یا روی سنگ نیز می تواند رنگ اصلی آن را تحت الشعاع قرار دهد که این پدیده روی بندکشی های کاشی ها بسیار دیده می شود.

ضمن اینکه بسیاری از سیلیکات ها مانند کربنات کلسیم که در گچ وجود دارد با نفوذ آب به صورت شوره از بین بندهای کاشی ها بیرون می آید. از سویی دیگر به دلیل حالت اسفنجی آن، مواد آلی و ترکیبات غیر فلزات و میکروارگانیسم ها درون این بافت اسفنجی رسوب می کنند و باعث تخریب می شوند.

این کارشناس ارشد مهندسی معماری پیرامون تاثیر آلاینده ها بر میراث معماری اصفهان توضیح داد: در خصوص میکروارگانیسم ها باید مثالی بزنم؛ یک سطح لعاب دار را تصور کنید؛ اگر این لعاب سالم بوده و اسفنجی نشده باشد یعنی در دمای بالا پخته شده باشد مثل لعاب های قلع و سرب که در بالای دمای هزار درجه پخته می شود انتظار می رود که روی آن سطح سرامیک یا کاشی یک سطح کاملاً شیشه ای داشته باشیم، اما لعاب های امروزی در 850 درجه پخت می شود و خلل و فرج میکروسکوپی زیادی دارند یعنی نفوذپذیری سطح لعاب زیاد است یا ممکن است آن لعاب در اثر فرسایش یا یخ زدگی یا رعد و برق ترک خورده باشد یا دچار شکستگی شده باشد.

در این صورت سطح لعاب دارای خلل و فرجی در مقیاس میکروسکوپی است که مکانی برای رشد قارچ ها خواهد شد و اولین تأثیر آن تولید اسید و دومین اثرش تغییر رنگ است چون پیگمنت یا رنگ دانه نیز تولید می کند و به عنوان مثال رنگ فیروزه ای سفیدک می زند یا سطح چوب به سمت رنگ قرمز یا زرد تغییر رنگ می دهد در صورتی که این رنگ اصلی آن اثر نیست بلکه رنگ قارچ است.

موسوی زاده کاشی پز به روغن بزرک اشاره و بیان کرد: همین جا لازم است از ماده ای به نام روغن بزرگ نیز اسم ببرم که متأسفانه همچنان روی برخی آثار استفاده می شود، در حالی که روغن بزرک از منابع تصفیه نشده تولید می شود و در پروسه تولید آنها قارچ وجود دارد و کم کم فاسد و آلوده می شود، مثلاً وقتی به مکانی بروید که درهای چوبی قدیمی در آنجا وجود داشته باشد بوی تخمیر و تخریب شدن توسط قارچ را میتوان حس کرد چون روغن بزرک فاسد شده و قارچ تولید می کند و با ایجاد اسید، رنگ چوب را هم تغییر می دهد.

او خاطرنشان کرد: این چهار عامل یعنی «مواد آلی»، «ترکیبات غیرفلزها»، «گرد و غبار» و «میکروارگانیسم ها» وقتی باهم یا تک تک یا دوتا دوتا عمل می کنند مواد و اثراتی را بوجود می آورند که به آنها تخریب می گوییم و اولین کاری که می کنند، تولید اسید است و در چنین حالتی برای بنا خطرناکند.

این پژوهشگر میراث معماری با تأکید بر اینکه دومین عامل که در زمان بررسی آلاینده ها و تأثیر آنها روی میراث معماری باید در نظر گرفته شود، «ویژگی سطوح در معرض تأثیر» یعنی جنس آنهاست، گفت: در اینجا بهتر است به تأثیر محیط اسیدی بر لعاب اشاره کنم؛ لعاب ترکیب یک نمک فلزی است که انتظار داریم به ما رنگی را نشان بدهد، چرا که هیچ رنگی در طبیعت وجود ندارد مگر اینکه وابسته به یک فلز باشد. بعضی از نمکهای فلزی این قابلیت را دارند که در دماهای بالا تجزیه نشوند و باقی بمانند مانند نمکهای فلز مس یا کبالت که مس، رنگ فیروزه ای و کبالت، رنگ لاجوردی تولید می کند یا نمک های آهن که طیف های مختلف رنگ قهوه ای از رنگ زرد تا قرمز عنابی را نشان می دهد یا نمک طلا که رنگ قرمز شرابی را تولید می کند.

وقتی نمک فلزی که به آن پیگمنت گفته می شود را با سیلیس ترکیب کنیم لعاب تولید می شود که بعد از ورود به کوره، ذوب شده و آن نمک فلزی به درجه ای می رسد که رنگ خود را منتشر می کند. بعضی از آن رنگها پایدارتر است مانند نمک طلا یا کبالت و بعد مس و بعضی از آنها پایداری کمتری دارد مانند نمکهایی که رنگ سبز را از آنها گرفته که به مرور زمان کم رنگ می شود.

موسوی زاده کاشی پز پیرامون تاثیر آلاینده ها بر میراث معماری اصفهان ادامه داد: وقتی فرآیند تولید اسید در اثر آلاینده ها روی سطوح صورت می گیرد اسید باعث احیا شدن اکسیدهای فلزی داخل لعاب می شود، یعنی فلزی که در این ترکیب مشارکت کرده را بر می گرداند و فلز، روی سطح لعاب احیا می شود و این درست مانند لعاب های زرین فام است، چرا که چنین لعاب هایی در یک محیط اسیدی و بدون وجود اکسیژن در کوره ساخته شده اند. رنگهای زرین فام در واقع لعاب های احیایی هستند که در فرآیند تولیدشان فلز موجود در هریک از لعاب ها احیا شده و روی سطح آمده است.

این اتفاق در معماری و با ظروف سفالی لعاب دار حاوی اسید مثل سرکه قدیمی نیز به مرور زمان رخ می دهد مثلاً وقتی مردم در محلهایی تردد بیشتری داشته باشند و مداوم کاشی های لعاب دار بنایی را لمس کنند اگر دستشان به خوراکی یا ماده شیمیایی آلوده باشد این ماده کم کم به اسید تبدیل شود و چنانچه این سطح، کاشی باشد بعد از دهه ها غشای خیلی نازک با رنگ متالیک را روی سطح لعاب کاشی خواهید دید که نشان می دهد فلز درون لعاب کاشی در حال احیا شدن است.

او با ذکر مثالی در خصوص سطوح بناهای در معرض رعد و برق گفت: مثال دیگر در مورد بعضی سطح هایی است که در معرض رعد و برق قرار دارند و اگر آن سطح، کاشی باشد و اسید در آن محیط وجود داشته باشد در اثر رعد و برق یک رگه زرد رنگ در کاشی فیروزه ای ایجاد می شود، یعنی به دلیل وجود اسید و در اثر حرارت بالایی که به دلیل رعد و برق ایجاد شده فلز درون کاشی احیا شده و رنگ فیروزه ای به رنگ قرمز گرایش پیدا کرده یا لکه های قرمز که رنگ مسی متالیک است در آن دیده می شود؛ بنابراین محیط اسیدی می تواند عاملی برای واکنش احیای فلز درون نمک فلزی باشد.

از سوی دیگر تأثیر مخرب اسید در خصوص خوردگی های سطوح نیز مسئله ساز است یعنی خوردگی سطح را تشدید می کند، این سطح ممکن است سنگ، چوب، فلز، آجر، لعاب یا سطوح دیگر باشد که البته اگر لعاب کاشی سالم باشد اصولاً اسید نباید روی آن تأثیری بگذارد، اما متأسفانه کاشی ها در اثر یخ زدگی یا رعد و برق ترک میخورند و در برابر اسید تأثیرپذیر می شوند. در مورد آجر نیز به گنبد مسجد شیخ لطف الله اشاره می کنم که در مرمت آن از همان آجرهای نره قدیمی استفاده کرده اند که قبلاً مواد آلی و اسید در آن نفوذ کرده بوده است. انواع آلاینده ها و رسوبات طی چندین سال توسط باران شسته شده و هر سال غشا یا لایه روی آنها در داخل بافت اسفنجی آجر بدون لعاب رسوب کرده و مجدداً این آجرها بدون پاکسازی و نوسازی برای تولید معرق استفاده شده است.

این پژوهشگر و متخصص در معماری سنتی سومین عامل مهم در بررسی اثرگذاری آلاینده ها در بناهای تاریخی را «کمیت آلایندگی» و سنجش آن دانست که اصولاً با مقیاس میکرون در سال سنجیده می شود. او تصریح کرد: در این خصوص من فکر نمی کنم که در ایران پایش های 5 ساله، 10 ساله یا 15 ساله صورت گرفته باشد و مثلاً بگویند در 40 سال گذشته تاکنون که ما درگیر آلودگی در شهرهای خود هستیم چه غشایی از آلودگی و از چه نوعی و چند میکرون روی هریک از بناهای تاریخی نشست کرده است.

در این مورد از نظر مقدار رسوبات روی سطوح بین تهران یا اصفهان با شهر رم در ایتالیا مقایسه می کنم؛ با توجه به بررسی ها روی سطوح برنزی در شهر رم، در هرسال حدود 3 تا 3 و نیم میکرون لایه آلودگی روی برنز و بین 5 تا 5 و نیم میکرون روی مرمر رسوب داشته است در صورت مقایسه کلی ازنظر آلودگی هوا برای شهری مانند تهران یا اصفهان این مقدار می تواند دو یا سه برابر باشد یعنی اگر برای ضخامت لایه آلودگی رسوب کرده در تهران یا اصفهان عدد 10 میکرون در هرسال را تخمین بزنیم، این مقدار در مدت 40 سال 400 میکرون خواهد شد یعنی چیزی حدود نیم میلیمتر که با چشم دیده می شود و قابل لمس است و اگر که ما این پایش چهل ساله را انجام دهیم با یک غشای آلاینده ای که سطح را پوشش داده مواجه خواهیم بود.

بنابراین وقتی درباره کمیت آلایندگی با مقیاس میکرون صحبت می کنیم به پایش های دوره ای نیاز است تا بتوان به صورت علمی درباره آن صحبت کرد.

موسوی زاده کاشی پز ادامه داد: مورد چهارم که باید در بررسی آلاینده ها و تأثیر آنها روی میراث معماری موردتوجه قرار گیرد «نقشه مناطق مختلف برحسب آلودگی» است، به عنوان مثال مسجد جامع عباسی در منطقه ای قرا دارد که اتومبیل تردد نمی کند یا مسجد جامع دشتی در بیرون شهر قرار دارد یا اینکه یک بنا در منطقه روستایی قرار دارد که سوزاندن چوب در اطراف آن زیاد انجام می شود و یا بنایی دیگر در منطقه کویری است که فرسایش شن های روان وجود دارد؛ بنابراین نوع آلایندگی و تأثیرپذیری هر یک از این بناها از این آلایندگی برحسب موقعیت قرارگیری آن در نقشه و در مقیاس کلان با دیگری متفاوت است، از این رو باید به محل قرارگیری بنا در یک اقلیم توجه کرد.

او با بیان اینکه وقتی ما درباره اصفهان صحبت می کنیم از یک طرف میتوان در مقیاس اقلیمیِ کلی و از طرف دیگر میتوان درباره خرده اقلیم ها صحبت کرد، گفت: اصفهان می تواند خرده اقلیم نیز محسوب شود که خودش شامل چند خرده اقلیم دیگر خواهد شد، مثلاً منطقه کوه صفه یک خرده اقلیم از اصفهان است و حتماً وضعیت آن با منطقه کاوه یا با منطقه مرکزی شهر که نام آن را منطقه طرح ترافیک گذاشته اند متفاوت است اما هر کدام یک خرده اقلیم بشمار می آید.

خرده اقلیم ها دچار بالا و پایین رفتن های کوتاه مدت وضعیت اقلیمی می شوند و تأثیرات آن را در کوتاه مدت میتوان مشاهده کرد ولی در اقلیم های کلان یا کلی این تأثیرات را فقط میتوان در دوره های طولانی تری مشاهده کرد، مثلاً اکنون که رودخانه زاینده رود جاری نیست تأثیر وضعیت نداشتن رطوبت در خرده اقلیم منطقه دنبال رودخانه در کوتاه مدت احساس می شود و بطور روزمره با آن مواجه هستیم یعنی دقیقاً تغییرات خرده اقلیم اصفهان را در این منطقه می بینم و حتی میتوان آن را در دوره های یک یا دوساله پایش و با یکدیگر مقایسه کرد.

این کارشناس حوزه میراث معماری یادآوری کرد که اگر در مطالعه تأثیر آلاینده ها روی یک بنا در منطقه اقلیمی کلی مانند استان اصفهان فقط مورد نظر قرار بگیرد که دارای اقلیم گرم و خشک است و خرده اقلیم ها در مطالعات در نظر گرفته نشود قطعا آن مطالعه به بیراهه خواهد رفت.

او افزود: بنابراین اگر بنایی مانند مسجد جامع عباسی یا کاخ هشت بهشت یا بنایی که در منطقه کوه صفه قرار گرفته یا کاروانسرای مورچه خورت در جاده شاهین شهر در خصوص آسیب آنها در برابر آلاینده ها در مقیاس یک اقلیم با یکدیگر مقایسه شوند و به شرایط خرده اقلیم ها توجهی نشود این مطالعات ارزش علمی نخواهد داشت؛ بنابراین ما باید برای هر مطالعاتی نقشه منطقه ای تهیه کنیم و محل قرارگیری هریک از بناها در نقشه را با شرایط همان خرده اقلیم منطقه ای بسنجیم.

موسوی زاده کاشی پز موضوع پنجم در بررسی آلاینده ها و تأثیر آنها روی میراث معماری را «نحوه قرارگیری اثر در محل» برشمرد و اضافه کرد: مثلاً در جبهه شرقی کاخ هشت بهشت یک حوض آب قرار دارد و سمت غرب آن با درخت و فضای سبز در تماس است، بنابراین نوع تأثیری که آلاینده ها روی هریک از وجه های این بنا می گذارند متفاوت است و حتماً باید مطالعه و رصد شود. یا اگر آن سمت از گنبد که آفتاب میگیرد و جبهه ای که برف می نشیند یا سردتر است را با یکدیگر مقایسه کنیم رشد قارچ ها داخل ترک هایی که در اثر یخ زدن ایجاد می شود روی این دو جبهه با دیگری متفاوت است.

نمونه ای دیگر این است که با توجه به جاری نبودن زاینده رود احتمالاً در چند سال آینده با فرسایش باد روی بدنه های غربی پلهای تاریخی مواجه خواهیم شد، چرا که به مرور زمان ماسه کف رودخانه ممکن است آجرهای یک طرف هر یک از پلهای تاریخی را که در معرض باد غالب اصفهان قرار دارد تحت تأثیر قرار دهد و پلها از یک طرف در مقایسه با طرف دیگر همان پل که پشت به باد است دچار فرسایش بیشتری خواهند شد؛ بنابراین نحوه قرارگیری بنا در هریک از سایتها باید موردنظر قرار بگیرد.

او گفت: در مجموع، اگر مطالعه ای درباره تأثیرپذیری یک بنای تاریخی از انواع آلاینده ها انجام شود اما هریک از این 5 عامل یعنی «شناسایی انواع آلاینده ها»، «ویژگی سطوح در معرض تأثیر»، «کمیت آلایندگی»، «نقشه مناطق مختلف برحسب آلودگی» و همچنین «نحوه قرارگیری اثر در محل» در نظر گرفته نشود، آن مطالعه ارزش علمی نخواهد داشت.

این پژوهشگر معماری سنتی اضافه کرد: علاوه بر مواردی که گفته شود، باید تأکید کرد که تأثیر چنین عوامل آلاینده در برابر عوامل انسانی بسیار کمتر است. ظرفیت افرادی که در هر دوره از بنا بازدید می کنند و عملکردهایی که اطراف یک بنا شکل می گیرند ازجمله چنین مواردی است که آلایندگی را تشدید می کند، به عنوان نمونه بدنه مدرسه چهار باغ در چهار باغ عباسی شدیدا در معرض خطر رسوب لایه چربی روی سطوح قرار دارد، چرا که ساعتهای زیادی در شبانه روز در این خیابان فست فود تهیه می شود و چربی ها در هوا منتشر می شود و به مرور زمان لایه ای از غشای چربی و دوده روی کاشی های مدرسه چهار باغ نشست خواهد کرد.

بنابراین نوع عملکردهای اطراف هر بنا می تواند مؤثر باشد. ولی با وجود همه موارد ذکر شده تأثیرات مخرب حاصل از عوامل انسانی به مراتب بیشتر از عوامل آلاینده است، هرچند که در بیشتر مطالعات تولید آلاینده ها را از انواع آسیب های انسانی غیر مستقیم بشمار می آورند.