مروری بر تاریخچه تعزیه در ایران

ایسنا/ این خبر پیرامون مروری بر تاریخچه تعزیه در ایران برای شما مخاطبان گرامی نگارش شده است.

تعزیه نامه، به معنای متنی است که تعزیه گردان برای اجرای تعزیه جمع آوری کرده یا می نویسد و پیش از آغاز تعزیه در اختیار شبیه خوان ها قرار می دهد. تعزیه در گذشته معمولا به صورت اشعار عامیانه توسط شاعران گمنام و تعزیه گردانان بوده است و پیشینه سرایش آن را میتوان به سالهای میانی سده دوازدهم هجری نسبت داد. همچنین زمینه پیدایش و تکامل تعزیه ها را نیز باید در مرثیه ها جست و جو کرد.

سرایش مرثیه با موضوع واقعه عاشورا و کربلا از گذشته های دور مرسوم بوده است. اما آغاز مرثیه سرایی با مفهوم مشخص و به شکل گسترده به سده نهم مربوط می شود. از جمله مرثیه سرایان نامدار میتوان به رفیعای قزوین، کمال غیاث شیرازی، ابن حسام قهستانی، باباسودایی ابیوردی، تاج الدین حسن تونی سبزواری، لطف الله نیشابوری و کاتبی ترشیزی اشاره کرد اما محتشم کاشانی با ترکیب بند خود از جایگاه و شهرت ویژه ای در این خصوص برخوردار است، زیرا او با سرودن ترکیب بند مشهور خود سبب شد مرثیه سرایی در ایران رواج بیشتری پیدا کند و در عهد قاجار به اوج خود رسد.

منابع داستانی تعزیه ها غالبا کتاب های مقاتل و حماسه های دینی، احادیث و روایات بوده اند. از جمله شاعرانی که در این زمینه تلاشی ارزشمند کرده اند، میتوان میرزا نصرالله اصفهانی (شهاب) را نام برد که در دوره ناصرالدین شاه و به تشویق امیرکبیر به جمع آوری و تکمیل اشعار تعزیه پیش از خود پرداخت و تعزیه هایی را نیز به نگارش درآورد که تعزیه مسلم از جمله آنها بشمار می رود. از دیگر شاعران میتوان به محمد تقی نوری و سید مصطفی کاشانی (میر عزا) نیز اشاره کرد. کاشانی خود تعزیه گردانی بنام بود و «تعزیه حر» به او نسبت داده شده است.

براساس مقاله مروری بر تاریخچه تعزیه در ایران باید بدانید که «تعزیه دوره» به معنای نمایش چندین دستگاه تعزیه به صورت هم زمان توسط چندین گروه تعزیه خوان در یک محل یا محل های مختلف است، بگونه ای که زمان نمایش ها زمانی با تاریخ وقوع حوادث مطابقت داشته باشد.

شیوه کار بدین گونه است که گروه نخست پس از پایان بخشیدن به کار خود در محل نخست، به محل دوم می رود و در آنجا همان دستگاه را تکرار می کند و دسته دوم جای آن را گرفته و دستگاه دیگری را به نمایش در می آورد. آنگاه گروه نخست پس از به پایان بردن کار در محل دوم به محل سوم می رود و گروه دوم نیز که کار خود را در محل یکم پایان بخشیده جای گروه نخست را در محل دوم میگیرد. اکنون گروه تازه سوم جای گروه دوم را در محل نخست میگیرد و بدین سان چندین دستگاه تعزیه به صورت هم زمان به نمایش در می آید. در مقابل نوع تعزیه ای که معمولا در جایی به صورت ساکن برگزار می شود، برخی «تعزیه زمینی» می نامند.

«تعزیه زنانه» نوع دیگری از تعزیه است که این نوع نمایشی است که زمانی زنان در آن به ایفای نقش می پرداختند و مخاطب آنها نیز زنان بوده اند. به نظر می رسد که این نوع تعزیه با حمایت و همت قمرالسلطنه، دختر فتحعلی شاه و سپس عزت الدوله، خواهر ناصرالدین شاه شکل گرفته و چون جنبه خصوصی و اشرافی داشت، عمومیت و توسعه پیدا نکرد. این تعزیه ها معمولا در فضای حیاط ها یا تالارهای بزرگ خانه ها اجرا میشده است. بازیگران این نوع از تعزیه خوانی، شبیه خوان های زنی بودند که «ملا» نامیده میشدند و پیش از آن در مجلس های زنانه روضه می خواندند یا پای چنین مجالسی راه و رسم بازیگری را آموخته بودند.

این زنان نقش مردان مجالس مختلف را نیز بازی میکردند. درون مایه های این تعزیه ها نیز مانند مضامین تعزیه معمولی بود، با این تفاوت که قهرمان های اصلی این نوع از تعزیه ها بیشتر شامل خانم ها میشده است. تعزیه زنانه تا میان عهد قاجار گاه در خانه های اشرافیان اجرا میشد و به مرور زمان تا اواخر این دوره از میان رفت.

«تعزیه مضحک» نیز تعزیه ای شاد با محتوایی سرشار از طنز، کنایه، لعن و نفرین است. در این تعزیه «غلو» نقش مهمی دارد و در تمام جنبه های آن دیده می شود. اگر اولیاخوانی در این تعزیه ها نقش داشته باشد، حضورش در گفتار و رفتار همراه با متانت است، در حالی که دیگران به شکل مضحک نقش ایفا می کنند و شادی می آفرینند. قنبر یا غلام حبشی در هیأت «سیاه» در این تعزیه ها بازی جالب و پرطنزی داشته است. این مجالس اغلب به شکلی تجملاتی برگزار میشده و از جمله تعزیه های مضحک میتوان از مجلس شهادت یحیی بن زکریا نام برد. این نوع تعزیه ها معمولا در جمعه ها، عیدهای مذهبی و جز پنج روز دوم از دهه محرم به صورت درآمدی بر یک واقعه اصلی اجرا میشده است.