تاریخچه قهوه خانه ها در ایران؛ تاریخی پر فراز و نشیب اما خواندنی

قهوه خانه، یکی از پاتوقهای سنتی ایرانیان است که از زمانهای گذشته در گوشه کنار شهر و روستاها برپا شده و تعداد محدودی از آنها تا به امروز باقی مانده اند. اولین قهوه خانه های ایران علاوه بر شهر و روستاها در جاده و اقامتگاه های میان شهری نیز دایر بودند و بسیار مورد استقبال افراد قرار داشتند. مردم در اینجا در کنار هم جمع می شدند و در حین خوردن چای و کشیدن قلیان، در مورد موضوعات مختلف با هم به بحث و گفتگو می نشستند. در واقع قهوه خانه جایی بود که افراد اوقات فراغت خود را در آن می گذراندند و از سرگرمی هایی چون نقالی، شاهنامه خوانی و تماشای هنرهای نمایشی لذت می بردند. در مقاله تاریخچه قهوه خانه ها در ایران قصد داریم تا شما را با پیشینه قهوه خانه در ایران آشنا کنیم. پس، با ما همراه بمانید.

تاریخچه قهوه خانه در ایران

قبل از اینکه قهوه خانه سنتی راه اندازی شوند، شغل قهوه چی گری پدید آمد. این شغل مختص دربار بود و یکی از مهمترین مناصب در آن زمان بشمار می رفت. پادشاهان صفوی در دربار آبدارخانه هایی داشتند که افرادی در آنها مشغول به کار بودند. این افراد قهوه پزی را با شیوه خاصی انجام داده و با قهوه از درباریان و میهمانان پذیرایی می کردند. اولین قهوه خانه های ایران در دوره صفویان راه اندازی شدند. گفته می شود در آن زمان، شاه طهماسب حکومت ایران را برعهده داشت. شهرهای قزوین و اصفهان پیشرو در این زمینه بودند. قهوه خانه در اصفهان خیلی زود جای خود را باز کرد و در نقاط دیگر ایران نیز گسترش یافت. در زمان آقامحمدخان، پایتخت ایران از اصفهان به تهران انتقال یافت و این انتقال باعث افزایش تعداد قهوه خانه ها و رونق آنها در بین مردم گردید.

طبق آمار داده شده، در آن دوران جمعیت تهران حدود 250 هزار نفر و تعداد قهوه خانه های سنتی 4300 تا 4500 باب بود. پس از وارد شدن چای به ایران و کاشت این گیاه در شمال، کم کم ذائقه مردم تغییر کرد و دم کرده چای در میان آنها رواج یافت. پس از آن، از نیمه دوم قرن سیزدهم چای جای قهوه را در قهوه خانه ها گرفت اما، نام قهوه خانه به همان صورت باقی ماند. با به حکومت رسیدن ناصرالدین شاه قاجار، تعداد قهوه خانه ها به سرعت افزایش یافت و به تمام محله و کوچه های شهر رسید. در این دوران، در نقاط مختلف شهر از جمله بازارچه ها، خیابانها، مسافرخانه ها، مراکز حمل و نقل، ورودی شهرها، دروازه ها یکی از آن وجود داشت. در این زمان، قهوه خانه به شدت گسترش یافته و به عنوان یک واحد صنفی فعال جای خود را در بین مردم باز کرد.

قهوه چی ها و دسته بندی آنها

براساس مقاله پیشینه قهوه خانه در ایران باید بدانید که قهوه خانه سنتی به 4 دسته قهوه خانه های شهری، خصوصی، موقت و قهوه خانه های دورگرد تقسیم می شدند. بر همین اساس، قهوه چی ها نیز با توجه به نوع وظایفشان و نحوه اداره قهوه خانه ها به چهار دسته طبقه بندی می شوند.

قهوه چی های شهرها

قهوه خانه شهری یکی از اولین قهوه خانه های ایران بود که در محله ها، کوچه ها، بازارها و بازارچه ها دیده می شد. در این قهوه خانه معمولا صاحبان اصناف مختلف و پیشه ها جمع می شدند. در قهوه خانه های شهری کارگرهایی در کنار قهوه چی حضور داشته و به او در کارها کمک می کردند. کارگرهای پای بساط، جارچی، قندگیر، استکان شوی، قلیان چاقکن یا سرچاقکن، آتش بیار و دیزی پز افرادی بوده که در این قهوه خانه ها مشغول کار بودند. در آن زمان، حتی حمام عمومی های معتبر شهرها نیز دارای قهوه خانه یا آبدارخانه بودند و یک قهوه چی در آنجا مشغول کار بود. براساس مقاله تاریخچه قهوه خانه ها در ایران باید بدانید که در این آبدارخانه ها با چای، قلیان و چپق از مشتریان پذیرایی می شد.

قهوه چی های خصوصی

همانطور که در بالا اشاره کردیم، شغل قهوه چی یکی از مناصبی بود که به افرادی که در قهوه خانه یا آبدارخانه دربار کار می کردند، داده شد. در زمان ناصرالدین شاه علاوه بر دربار، قهوه خانه یا آبدارخانه ها به خانه های اعیان، رجال و روحانیان نیز راه پیدا کردند. براساس مقاله پیشینه قهوه خانه در ایران باید بدانید که در این قهوه های خصوصی افرادی با منصب های قهوه چی، غلام قهوه چی، قلیاندار و قهوه چی باشی یا آبدارباشی مشغول به کار بودند.

قهوه چی های موقت

قهوه خانه های موقت، در ماه محرم و صفر برای مراسم روضه خوانی و عزاداری امام حسین (ع) یا در مراسمهای بزرگ مانند مجالس ختم و عزاداری، عروسی، جشن ختنه سوران، ولیمه حج یا همایش های صنفی و سیاسی برقرار می شدند. قدیمی ترین قهوه خانه در مساجد، تکیه ها و خانه ها برپا شده و زمان آنان نیز محدود بود.

قهوه چی های دوره گرد

براساس مقاله تاریخچه قهوه خانه ها در ایران باید بدانید که قهوه چی های دوره گرد افرادی بودند که یک بساط ساده و جمع و جوری داشتند و به صورت سیار به کوچه ها، محله ها و بازارها می رفتند و معمولا در جاهای شلوغ بساط خود را باز می کردند. درآمد این افراد از راه فروش همین چای و قهوه بدست می آمد.

قهوه خانه ها و کارکردهای سیاسی، فرهنگی و اجتماعی

اولین قهوه خانه های ایران علاوه بر مکانی برای نوشیدن چای یا قهوه، خوردن ناهار، کشیدن قلیان یا چپق، محلی برای اجتماعات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی نیز بودند. در اینجا افراد مختلف از هر قشر و صنفی رفت و آمد داشتند. این افراد ضمن گذراندن اوقات فراغت خود، در مورد مسائل مختلف سیاسی، اجتماعی و فرهنگی با یکدیگر تبادل نظر می کردند. در واقع، این اجتماعات و تبادل افکار، اندیشه و عقاید سیاسی و اقتصادی یکی از مهمترین عواملی بود که باعث رونق قهوه خانه ها شد.

از کارکردهای فرهنگی قهوه خانه می توان به سرگرمی و بازی های قهوه خانه ای، رفع اختلافات و برگزاری محافل ادبی اشاره کرد. مجالس ادبی قهوه خانه ها معمولا شامل شاهنامه خوانی، نقالی، سخنوری، مرثیه سرایی و بوده که معمولا به صورت شبانه، خصوصا در شبهای ماه مبارک رمضان برگزار می شدند. افراد زیادی از اهل محل در این مراسمها شرکت داشته و شبهای خود را در یک فضای فرهنگی و ادبی در کنار هم می گذراندند. در آیین شاهنامه خوانی نقالان داستانهای زیبای شاهنامه را با لحنی حماسی و صدایی رسا خوانده و آن را با زبان عامیانه و با کمک حرکات نمایشی جذاب برای مشتریان بیان می کردند. همین محافل باعث شده بودند تا فرهنگ سنتی ایرانیان و آثار ادبی و هنری گذشتگان در بین مردم رواج یافته و این دستاوردهای گرانبها در ذهن عامه مردم زنده بمانند.

نقاشی های قهوه خانه ای

علاوه بر هنرهای کلامی و محافل ادبی، هنرهای تجسمی نیز در قهوه خانه سنتی راه یافته و جای خود را در بین مردم باز کردند. نقاشی های قهوه خانه ای سبک و سیاق مخصوص به خود را داشته و خاص این مکانها بودند؛ نقاشی هایی خیالی که متناسب با داستانهای نقالان کشیده شده و وقایع معروف مذهبی و حماسی را به تصویر می کشیدند. این نقاشی ها معمولا در اندازه های بزرگ بر روی دیوارهای قهوه خانه کشیده شده یا بر روی پارچه های بزرگی طراحی شده و در قهوه خانه ها نصب می گردیدند. قوللر آقاسی و محمد مدبر دو نفر از کسانی بودند که سبک نقاشی قهوه خانه ای را بنیان گذاری کردند. براساس مقاله پیشینه قهوه خانه در ایران باید بدانید که نمونه های زیبایی از این گونه نقاشی ها اکنون در موزه رضا عباسی نگهداری می شوند.

نمایش در قهوه خانه ها

علاوه بر مواردی که در بالا گفته شدند، قهوه خانه سنتی محلی برای اجرای نمایش نیز بودند. در برخی قهوه خانه ها یک سن نمایش بزرگ وجود داشت که نمایشها بر روی آن اجرا می شدند. در غیر این صورت، دو تخته چوبی بزرگ را در وسط قهوه خانه قرار می دادند و نمایش را بر روی آن اجرا می کردند. موضوع نمایش ها بیشتر تاریخی و حماسی بوده و داستانهای آن از کتابهای ادبی مشهوری چون شاهنامه فردوسی یا خمسه نظامی اقتباس می شدند؛ داستانهایی معروفی مانند بیژن و منیژه، رستم و سهراب، یوسف و زلیخا، شیرین و فرهاد.

این روال ادامه داشت تا زمانیکه ایران وارد تجارتهای صنعتی و فرهنگی با دیگر نقاط جهان گردید. با ورود رادیو و تلویزیون به ایران، قهوه خانه ها کم کم رونق سابق خود را از دست دادند و به مکانهایی خلوت تبدیل شدند. در این زمان از قهوه خانه ها فقط به عنوان مکانی برای استراحت و رفع خستگی، نوشیدن چای و خوردن صبحانه و ناهار استفاده می شد. امروزه دیگر از آن قهوه خانه های سنتی خبری نیست و به جای آن کافی شاپ ها، ساندویچی ها، فست فودها پاتوقی برای دورهمی ها، نوشیدن چای و خوردن صبحانه و ناهار هستند. تنها تعداد محدودی از قدیمی ترین قهوه خانه در شهر و روستاهای کوچک باقی مانده اند که همچنان بافت قدیمی خود را حفظ کرده و با همان سبک از میهمانان پذیرایی می کنند.

بازسازی قهوه خانه های قدیمی با بافت های سنتی

در سالهای اخیر برخی از قهوه خانه های سنتی با توجه به اطلاعات تاریخی و اسناد باقی مانده از زمانهای قدیم و با همان سبک و سیاق بازسازی شده اند. برای مرمت این آثار تا جایی که امکان داشت از آجر، کاشی، سنگ، چوب، گچ و کاهگل استفاده شد تا ترکیب بندی فضا و نماها به همان صورت باقی بماند. از جمله این قهوه خانه ها می توان به قهوه خانه سنتی آذری تهران اشاره کرد. هدف از این کار آشنایی جوانان با فرهنگ اصیل و سنتی ایران و ایجاد جاذبه ای گردشگری برای جهانگردان هست.