سفر به شهر کرمان؛ شهر گنجینه های تاریخی و دیدنی

شهر کرمان یکی از کلانشهرهای ایران و مرکز استان کرمان است. جمعیت این شهر طبق سرشماری سال 95، معادل 634132 نفر بود. کرمان یکی از پنج شهر تاریخی ایران بوده که آثار باستانی اش زبانزد عام و خاص هستند. وسعت شهر کرمان حدود 13000 هکتار است. با ما در راهنمای سفر به شهر کرمان همراه شده تا شما را با شماری از معروف ترین جاذبه های دیدنی شهر کرمان آشنا نماییم.

آب و هوای کرمان

بیشتر نقاط شهر کرمان با کوه احاطه شده و متوسط ارتفاع شهر کرمان از سطح دریا 1755 متر است. کرمان شبهای زمستانی بسیار سردی داشته و کوههای جوپار و پلوار و جفتان در جنوب و جنوب شرق کرمان در تمام طول سال برف دارند. متوسط مقدار باران در طول سال در کرمان معادل 122/7 میلیمتر است. بطور کلی آب و هوای این شهر به دلیل ارتفاع زیاد از سطح دریا، به نسبت خنک و معتدل هست. کرمان سومین مرکز استان مرتفع ایران بعد از شهرکرد و یاسوج است. تابستان های کرمان نسبتا خنک و زمستان های آن بسیار سرد هست. بیشترین میزان بارش برف در شهر کرمان مربوط به سال 1351 بوده که با 4 روز بارش برف در این شهر، ارتفاع برف به 70 سانتیمتر رسید.

دین مردم کرمان

دین اکثر مردم شهر کرمان اسلام و مذهب مردم شیعه بوده و مرکز فعالیت و تجمع شیخیه است. جمعیت چند هزار نفری از زرتشتیان و اقلیتی از کلیمیان (یهودیان) نیز در شهر کرمان زندگی می کنند. در این شهر اقلیت های دینی مراسم و جشن های آیینی خود را آزادانه برگزار می نمایند. جشن سده که در نوع خود بزرگترین جشن زرتشتیان بوده، همه ساله در بهمن در کرمان برگزار می شود. جشن سده کرمان در سال 1390 در فهرست آثار فرهنگی ملی ایران ثبت شد.

پیشینه تاریخی شهر کرمان

قلعه دختر و قلعه اردشیر از آثار باستانی کرمان گواه بر این است که لااقل در زمان اردشیر بابکان در همین محل شهری آباد یا قلعه ای مهم وجود داشته است. مولف جغرافیای کرمان معتقد هست که حدود 220 پس از میلاد و به هنگام فتح شهر کرمان به دست اردشیر، این محل گواشیر نام داشته و مرکز ولایت کرمان بوده است. بنا به گفته هرودت، کرمانیا از قبایل دوازده گانه ایران بوده و ساتراپی چهاردهم مشتمل بر ایالت کرمان است.

پایتخت بودن کرمان در دوره های مختلف تاریخی

شهر کرمان به دلیل اهمیتی که داشته، در برهه هایی از زمان به عنوان پایتخت ایران مطرح بوده است. دوره هایی که کرمان در کنار برخی شهرهای دیگر پایتخت بود، به شرح زیرند:

• قراختائیان: حدود 70 سال، تنها کرمان پایتخت بوده است.
• آل بویه: به همراه چند شهر دیگر و در دوره های مختلف
• آل مظفر: کرمان به همراه چند شهر دیگر

دیدنی های شهر کرمان

قلعه دختر و قلعه اردشیر

قلعه دختر که در بیشتر تواریخ به نام قلعه کوه آمده، در ارتفاعات شمال شرقی کرمان بر فراز صخره هایی از سنگ قرار گرفته و بقایای این مورد از معروف ترین جاذبه های دیدنی شهر کرمان مایه شگفتی بینندگان هست. قدمت این قلعه به دوران ساسانی می رسد و بازمانده معبد آناهیتا است. ساختمانهای این قلعه روی هم به دو قسمت مجزا تقسیم می شوند و قسمت دوم بر تپه کوتاه تری قرار دارد. در زمان سلجوقیان، قلعه دختر پناهگاه کرمانی ها محسوب میشده است.

قلعه اردشیر نیز در مشرق شهر و در مجاورت قلعه دختر قرار دارد. این قلعه در بالای تپه مرتفعی واقع شده که با سطح جلگه قریب 150 متر ارتفاع دارد. دیوارهای قلعه از خشت های بسیار ضخیم ساخته شده اند. در فاصله بین دو قلعه، ساختمانهایی مثل قصر و عبادتگاه و... دیده می شوند. از قطعات کاشی که میجرسایکس در محوطه قلعه دیده، بر می آید که بعضی از ساختمانهای آن علاوه بر جنبه نظامی، جنبه بزمی داشته و هنرهای ظریف در تزیین آن دخالت کرده اند. افسانه ها ساختمان قلعه را به اردشیر بابکان نسبت می دهند.

مسجد ملک

مسجد ملک از نوع مساجد چهار ایوانی و یکی از بزرگترین مسجدهای کرمان هست. سابقه تاریخی این بنا به قرن پنجم هجری می رسد. بنای این مسجد را به ملک توران شاه منصوب داشته اند. قسمتهای مختلف این مسجد به مرور زمان و به کرات تعمیر گردید مخصوصا صفه اصلی در زمان وکیل الملک بازسازی شده است. آنچه از قسمتهای اصلی دوره سلجوقیان بر جای مانده، برج آجری ضلع شمال شرقی و سه محراب گچ بری شده هست که یکی از این محراب ها بر اثر تغییراتی که در بنا صورت گرفته، در حال حاضر در پشت بام شبستان امام حسن قرار دارد. مسجد امام بیش از 107 متر عرض دارد و در چهار طرف آن شبستان هایی ساخته شده اند. معروف ترین شبستان آن، شبستان امام حسن است و در قسمت غربی آن هم ایوان بزرگی با روکش کاشی خوش رنگ معقلی برجای ماند.

مقبره خواجه اتابک

مقبره خواجه اتابک در محله ای مشهور به پامنار بنا شده و از آثار اواخر قرن ششم هجری هست. این بنا محل دفن خواجه محمد اتابک، از رجال دوران سلجوقیان است. پلان بنا هشت ضلعی بوده و در داخل فضایی مربع شکل دارد. عنصر تزیینی غالب در این بنا هم گچ بری است. بنا دارای کتیبه هایی زیبا با خط کوفی بوده و تزیینات تمامی بنا با کاشی های فیروزه ای مزین شده است.

ضرابخانه گنجعلی خان

نمای داخلی ضرابخانه گنجعلی خان با گنبدی بزرگ و هشت ضلعی شامل چهار ایوان و چهار اتاق در گوشه هاست. این مکان در گذشته محل ضرب سکه های رایج بوده و اکنون به گنجینه سکه تبدیل شده است.

آب انبار گنجعلی خان (علیمردان خان)

آب انبار علیمردان (گنجعلی خان) از طریق پلکانی سنگی به پایین راه دارد. طول مخزن 19/5، عرض آن 10 و ارتفاع آن 9 متر بوده و با حجم 2000 متر مکعب، قادر به تامین آب مصرفی بخشی از شهر هست. آب قنات این مورد از معروف ترین جاذبه های دیدنی شهر کرمان را پر می کرده است. سردر این بنا دارای مقرنس کاری های زیبای منقوش و کتیبه های سنگی حکاکی شده به خط نستعلیق هست.

مجموعه وکیل

محمد اسماعیل خان نوری اسفندیاری ملقب به وکیل الملک از سال 1275 هجری قمری بر کرمان شروع به حکومت کرد و در زمان فرمانروایی خویش، بناهای زیادی در کرمان را تعمیر و بنیاد نهاد که از آن جمله مجموعه وکیل بود. مجموعه وکیل شامل بازار وکیل، حمام وکیل، مسجد وکیل و کاروانسرای وکیل هست. در انتهای بازار اختیاری، بازار و مجموعه وکیل بچشم میخورد. این بازار از جمله زیباترین بازارها بوده و بخش اصلی آن که حدود 600 متر طول دارد، شامل مغازه های مسقف و کاروانسراها و گذرهایی بوده که قسمت اعظم خرید و فروش شهر در آنجا صورت میگرفت. براساس راهنمای سفر به شهر کرمان باید بدانید که بازار وکیل مطابق الگوی بازارهای ایرانی دراز و کشیده است و هر صنفی در بخش خاصی از آن قرار داشت.

حمام وکیل کرمان در سال 1280 هجری قمری به شکل بسیار جالب و باشکوه و با اسلوب مهندسی معماری عصر قاجاریه بنا شد. در سالهای اخیر، این حمام به چایخانه سنتی تبدیل شده است. در سال 1369 نیز سردر این حمام به سبک معماری سنتی بازسازی و مستقیما با بازار ارتباط برقرار کرد. کاروانسرای وکیل بزرگترین کاروانسرای کرمان است. این بنا به فرمان محمد اسماعیل خان وکیل الملک احداث شد و در زمان مرتضی قلی خان (وکیل الملک ثانی) در سال 1278 خورشیدی به اتمام رسید. این کاروانسرا جمعا 120 حجره دارد. سردر ورودی کاروانسرا در بازار هم با کاشی کاری و گچ بری تزیین شده است.

بازار ابراهیم خان کرمان

از ویژگی های بازار ابراهیم خان کرمان فضاهای بسیار باز و ارتفاع مناسب آن است. در اواسط بازار، جلوخان مدرسه تا سردر آن قرار دارد و در طرفین سردر ورودی مدرسه، حمام و آب انبار واقع شده که کاشی کاری سردر آن در نوع خود بی نظیر است.

مدرسه ابراهیم خان کرمان

بانی این مدرسه مرحوم ابراهیم خان ظهیرالدوله، جد خاندان ابراهیمی است. این مدرسه سالها محل بحث و فحص و تدریس طلاب قدیمه بوده و حجره های آن در اطراف و چهار ضلع آن واقع است. در کل، ساختمان این مدرسه را شاه نشین، محراب، ایوانچه و غرفه های اطراف تشکیل می دهد. تزیینات نمای داخلی مدرسه کاشی هفت رنگ با نقش گل و بوته، گلدان و باغ و نیز مقرنس کاری و گچ بری است. در این مدرسه همچنین می توانیم یکی از رفیع ترین بادگیرهای شهر کرمان را ببینیم.

ایوان شرقی و برج ساعت این مدرسه کاشی کاری و چشم اندازی زیبا دارد. جلوی حجره های آن از سنگ ساخته شده و حوض بزرگی وسط حیاط قرار دارد. طاق نماهای بنا نمونه های زیبایی را از کاشی کاری پیش روی بیننده قرار می دهند. بر روی کاشی کاری خشتی داخل این مورد از معروف ترین جاذبه های دیدنی شهر کرمان، تاریخ های مختلفی بچشم میخورد که قدیمی ترین آنها سال 1132 هجری قمری است.

حمام ابراهیم خان

این حمام در کنار مدرسه و وسط بازار واقع شده است. با تغییرات جزیی، خزینه آن بسته شد و با لوله کشی مناسب، از محیط بهداشتی برخوردار گردیده و هم اکنون نیز مورد استفاده هست. این حمام به دو بخش رختکن و گرمخانه تقسیم می شود و از سال 1321 هجری قمری تاکنون دایر است.

بازار حاج آقا علی

این بازار از انتهای بازار کفاش ها آغاز می شود، در خیابان شریعتی و روبروی بازار عزیز خاتمه می یابد. از جاهای دیدنی در طول این بازار میتوان به مدرسه معصومیه اشاره کرد.

باغ موزه هرندی

باغ موزه هرندی توسط مرحوم عدل السلطان بنا گردید و در سال 1313 شمسی به مرحوم ابوالقاسم هرندی فروخته شد. یکی از نکات مورد توجه تاریخی براساس راهنمای سفر به شهر کرمان، توقف رضا خان در مسیر آخرین سفر تبعیدش در این منزل بوده و به همین مناسبت، قسمتی از باغ توسط مالک به وزارت فرهنگ و هنر وقت اهدا گردید و در نهایت، سایر بخشهای آن خریداری شد. مجموعه باغ هرندی که در زمان احداث خارج از شهر کرمان قرار داشت، کلیه ویژگی های یک باغ عمارت ایرانی را دارا بوده است. از جمله قسمتهای باغ میتوان ساختمان اندرونی، بیرونی، بهار خواب، حمام، آشپزخانه، اتاق های مستخدمین، گاوگرد (گاو چاه)، حوض و آب نما، اصطبل و درختان میوه را نام برد.

براساس راهنمای سفر به شهر کرمان باید بدانید که آب درختان میوه این باغ از چاه و گاوگرد باغ تامین میشده و گاوگرد و تجهیزات آن در ضلع جنوبی باغ قرار دارد. ساختمان موجود در این باغ اکنون به عنوان موزه منطقه ای استان کرمان مورد بهره برداری قرار گرفته است. در حال حاضر، در طبقه همکف این ساختمان موزه سازهای سنتی استاد مسعود و در طبقه فوقانی آن موزه باستان شناسی قرار دارد.

حمام گنجعلی خان

حمام گنجعلی خان تا نیم قرن پیش دایر بوده و برای مدتی متروک مانده است. در اوایل قرن یازدهم هجری قمری به فرمان گنجعلی خان ساخته شده و با نام موزه مردم شناسی، پرجاذبه ترین اثر باستانی کرمان محسوب می شود. مرمت این حمام از سال 1347 خورشیدی آغاز گردید و پس از تعمیرات لازم و تغییراتی که در آن داده شد، به گنجینه مردم شناسی گنجعلی خان تبدیل گردید و در حال حاضر با حدود 1000 مترمربع، فضایی بی نظیر را به معرض نمایش میگذارد.

در این موزه دیدنی به کمک مجسمه های مومی بسیار زیبا و اشیا و وسایل گوناگون، چگونگی استحمام و آداب و سنن اصیل و گاه فراموش شده مربوط به این امر پسندیده به نمایش گذاشته شده است. برای دیدار از گنجینه به یاد ماندنی مردم شناسی گنجعلی خان باید از سردر زیبای آن شروع کرد؛ جایی که آجرهای ساده و نیلی، حاشیه ای از سنگ مرمر، نقاشی های زیبای سردر و مقرنس بندی زیبا نمای بیرونی سردر حمام را در جلوه ای زیبا و باشکوه به نمایش میگذارد و هر رهگذری را به سمت خود فرا میخواند. بر سردر حمام که بخشی از نقاشی های عهد صفوی آن بتازگی مرمت شده، کتیبه شعری به خط نستعلیق بر سنگ مرمر حک شده که مصرع آخر آن سال اتمام بنا را به حروف ابجد نشان می دهد. این بنا از چند بخش کلی شامل سردر ورودی، رختکن، گرمخانه، حاکم نشین و نظافت خانه تشکیل گردید.

بازار گنجعلی خان

بازار گنجعلی خان از میراث اقتصادی اجداد چهار صد سال قبل بوده که جایگاه پیوند مشتری و مغازه دار شهری و روستایی، بالا شهری و پایین شهری هست و از دیرباز قدرتی شکست ناپذیر علیه سلاطین جبار بوده است. صدای پای رهگذران، گفتگوی مشتریان با فروشندگان و صدای چکش مسگران همچون نوای دلنشین موسیقی، نوازشگر گوش هر شنونده مشتاقی است که آرزوی سفر به عصر شکوفای صفوی را دارد، زیرا هنوز هم ادویه و سوغاتی های عصر صفوی نظیر پسته، حنا، زیره، کتیرا، قاووت، قالی و...در آن یافت می شود. این بازار هم از نظر کالبد و هم از نظر کارکرد سرآمد همه بازارهای کرمان بوده است.

کاروانسرای گنجعلی خان

کاروانسرای گنجعلی خان در سال 1007 هجری قمری و در شرق میدان در دو طبقه ساخته شده است. کاشی کاری نمای داخلی و بیرونی آن از نوع معرق و معقلی بوده و کاربندی های زیبا، مقرنس بندی های منقوش، گچ بری ها و نقاشی های دیدنی، مکمل تزیینات آن هستند. وجود حجره هایی به سبک مدارس مذهبی، سبک معماری، کتیبه سنگی وقف نامه و وجود یک قاب کاشی کاری در ضلع شرقی مدرسه که بر روی آن حدیث شریف "انا مدینه العلم و علی باب ها" نقش بسته، حکایت از مدرسه بودن آن در گذشته دارد.

مسجد گنجعلی خان

مسجد گنجعلی خان در شمال شرقی میدان و همجوار با مدرسه قرار گرفته و از زیباترین آثار باستانی کرمان است. مساحت آن 5/127 متر مربع بوده و گنجینه ای از تزیینات معماری اسلامی دوره صفوی نظیر گچ بری، کاشی کاری، خطاطی، مقرنس کاری، کاربندی، حجاری و نقاشی های زیبا هست. کتیبه پاکار سقف به خط شهاب الدین کرمان، خطاط عصر صفوی بوده که سوره مبارکه جمعه را با یک رنگ نگاشته است.

گنبد جبلیه

پلان گنبد جبلیه هشت ضلعی و روی اضلاع آن طاق نماهای متعددی بچشم میخورند. پلان هشت ضلعی به ترتیب به 16 و 32 ضلع و سقف مدور تبدیل می شود. در 8 طرف آن 8 در به عرض 2 متر قرار گرفته که در سالهای اخیر برای استحکام بخشی به بنا و جلوگیری از خرابی آن، درگاه ها را با سنگ مسدود ساخته و فقط یکی از آنها را باز گذاشته اند. مصالح بکار رفته شده در بنا، گچ و سنگ و لاشه است. قسمت بالای گنبد که الحاقی هست، از آجر ساخته شد.

در داخل گنبد ظاهرا گچ بری ها و تزییناتی وجود داشته و قسمت بالا ریخته و بخش پایین را از بین برده است. آنچه که از سبک معماری گنبد جبلیه استنباط می شود، این است که بنای مذکور احتمالا مربوط به اواخر دوره ساسانی بوده و در اوایل اسلام مرمت شده است. برخی تاریخ بنای آن را به دوران سلجوقیان نسبت می دهند و امروزه، به عنوان موزه سنگ نوشته های تاریخی مورد استفاده است.

مسجد جامع کرمان

مسجد جامع کرمان یکی از زیباترین مساجد ایران هست. براساس کتیبه سردر اصلی، روز چهارشنبه هفتم شوال سال 705 هجری قمری به دستور امیر مبارزالدین محمد مظفر (سر سلسله آل مظفر) و استاد حاج محمد یزدی ساخت آن آغاز گردید و در اواخر سال 755 هجری به پایان رسیده است. در قسمت غربی مسجد، ایوانی قرار گرفته که بنای اصلی آن متعلق به دوره آل مظفر هست. از جمله تعمیرات و الحاقاتی که در دوره صفوی (شاه عباس دوم) انجام یافته، بخش از بدنه محراب مسجد است. مسجد با نقشه چهار ایوانی ساخته شده و دارای سردری رفیع و باشکوه، ایوان، شبستان و صحنی بسیار زیبا هست.

سردر بزرگ و بلند با کاشی کاری جالب آن شباهت زیادی به مسجد جامع یزد دارد. دری که از خیابان مظفری (بازار مظفری) به مسجد راه دارد، سنگی بسیار عالی و شفاف به دیوار نصب است که به سنگ آیینه شهرت دارد. این مسجد از یک صحن به ابعاد 84 * 47 * 66/56 متر و چهار ایوان تشکیل شده که امروز صحن آن وسیع تر شده است. در ایوان ضلع غربی، محراب بسیار عالی و زیبایی وجود دارد که حاشیه بالای آن از سنگ مرمر سبز با خطوط بسیار شیوا و دلنشین منقوش و حجاری شد.

گنبد سبز

گنبد سبز که در محله شهر واقع گردیده، به بنای مدرسه و آرامگاه قراختائیان نیز شهرت دارد. گنبد سبز از آثار منحصر بفرد قرن هفتم هجری در کرمان هست. این در حالی است که تاریخ ساختمان اصلی گنبد را به اواسط قرن نهم هجری نسبت می دهند. در زلزله سال 1314 هجری قمری قسمت اعظم این گنبد از بین رفته و امروز تنا سردر بزرگی از آن باقی مانده که مربوط به سردر ورودی مدرسه است. براساس راهنمای سفر به شهر کرمان باید بدانید که سردر بنا با کاشی های معرق بسیار زیبایی مزین شده و دو ستون پیچکی شکال که در دو طرف ایوان نصب شده، جلوه خاصی را به این بنا داد.

مسجد پامنار

مسجد پامنار از آثار دوره حکومت آل مظفر است. این بنا در سال 793 هجری قمری به فرمان عماد الدین سلطان محمود، برادر شاه شجاع (از خاندان آل مظفر) ساخته شده و شامل سردر ورودی، مناره و صحن کوچکی هست. نمای سردر این مسجد با کاشی کاری تزیین شده است.

یخدان مویدی

یخدان مویدی در گذشته در خارج شهر کرمان قرار داشته ولی امروز به علت توسعه و گسترش شهر، در مرکز شهر واقع شده است. عناصر تشکیل دهنده یخدان عبارتند از مخزن، حصار، استخر و چاله یخ. پلان مخزن دایره شکل است که گنبدی از نوع بستو را بر روی آن احداث کرده اند. حصار آن نسبتا بلند بوده و 12 متر ارتفاع دارد. براساس راهنمای سفر به شهر کرمان باید بدانید که مصالح بنا خشت خام و ملات گل است. کاربری یخدان در گذشته نگهداری یخ در ایام تابستان برای مردم شهر بود. این بنا در اواخر دوره صفویه بنا شده است.

گنبد مشتاقیه

گنبد مشتاقیه مزار یکی از پیشوایان صوفیه موسوم به مشتاق علیشاه است که از دوره قاجاریه به یادگار ماند. این محوطه ابتدا مزار میرزا حسین خان، جد اعلای سادات معروف به میرحسینی کرمانی بوده است. میرزا حسین خان در زمان زندیه، چندی فرماندار کرمان بود. پس از قتل مشتاق در قرن سیزدهم هجری، نعش او را نیز در مقبره میرزا حسین خان دفن کردند که اینک معروف به مشتاقیه است. براساس راهنمای سفر به شهر کرمان باید بدانید که این بنا به سه گنبد نیز شهرت دارد. سه گنبد مزبور بر روی سه مقبره به نام مشتاق علیشاه، شیخ اسماعیل و کوثر علیشاه بنا گردید. بر فراز دو مقبره مشتاق و کوثر علیشاه، دو گنبد کاشی کاری وجود دارد که در قرن اخیر ساخته شده است.

بیمارستان نوریه

بیمارستان نوریه بعد از بیمارستان مرسلین و به دستور خان ملقب به ظهیرالممالک در سال 1296 شمسی بنا شده است. بیمارستان با توجه به اسناد و مدارک در سال 1299 شمسی آغاز بکار نموده و تاریخ ثبت شده بر پیشانی سردر آن سال 1338 شمسی هست. براساس راهنمای سفر به شهر کرمان باید بدانید که این بیمارستان اکنون در حال فعالیت است. معماری سردر تلفیقی از الگوهای فرنگی بوده و تزیینات آن آجرکاری با طرح های مختلف هست.

مدرسه حیاتی کرمان

مدرسه حیاتی مربوط به اواخر دوره قاجار است. براساس راهنمای سفر به شهر کرمان باید بدانید که این بنای تاریخی در سال 1267 هجری شمسی به عنوان بانک شاهنشاهی ایران و انگلیس ساخته شد. پس از تعطیلی بانک و انتقال آن به محل کنسولگری انگلیس، ساختمان حیاتی در سال 1312 برای استفاده دانش آموزان بازسازی و سال 1320 به احترام بانو بی بی حیاتی به نام او نامگذاری شد. این مورد از معروف ترین جاذبه های دیدنی شهر کرمان تا سال 1356 به همین منظور استفاده میشد. پس از آن و به مدت 37 سال متروک و بلا استفاده بود. تا اینکه در پاییز سال 85 به شماره 4180 به ثبت رسید. در سال 93 و با دستور استاندارد وقت و با هدف تغییر کاربری به موزه، مرمت شد. هر اتاق این موزه به یک هنر و یک صنعت اختصاص دارد.