آشنایی با معماری کهن ایرانی در حرم رضوی

ایسنا/ این خبر به جهت آشنایی با معماری کهن ایرانی در حرم رضوی برای شما نگارش شده است.

حرم مطهر رضوی نه تنها گنجینه واقعی فرهنگی و هنری است؛ بلکه در زمینه های مردم شناسی، جامعه شناسی، روان شناسی و اجتماعی بسیار مفید است. بسیاری از هنرها مانند معماری، نگارگری و... در آن دیده می شود، اما متأسفانه این آثار هنری، فرهنگی، کتیبه های حرم و بسیاری از زیبایی های حرم از دید بیشتر زائران آن پنهان مانده است.

رجبعلی لباف خانیکی، پژوهشگر و باستان شناس خراسانی در خصوص تاریخچه و معماری حرم رضوی اظهار کرد: افرادی که بنای حرم را ساخته و شکل داده اند، حکیمان، دانشمندان و روان شناسان بزرگی بوده اند که سعی داشته اند هنر ایرانی اسلامی را در این بنا تجلی دهند.

وی پیرامون آشنایی با معماری کهن ایرانی در حرم رضوی خاطرنشان کرد: با اینکه صفویان از مریدان و شیفتگان ائمه اطهار (ع) بودند اما حمله، هجوم و مزاحمت های مداوم ازبک ها در خراسان موجب ناامنی شده بود و به آنها مجال نمیداد، چنانکه باید به حرم رضوی بپردازند تا جایی که به استناد «تاریخ شهر مشهد» بین سالهای 913 تا 916 ه.ق ازبک ها بر خراسان مسلط شدند و طی آن 3 سال حاکمی بر مشهد گماشتند به نام «سید هادی خواجه».

لباف خانیکی اضافه کرد: پس از این انتصاب، اغلب امرای تیموری مقیم مشهد تسلیم ازبک ها شدند و به ماوراءالنهر انتقال یافتند و خراسان به تصرف ازبک ها درآمد، تا اینکه یکی از پسران سلطان حسین بایقرا به نام «محمد قاسم میرزا» به مشهد وارد شد و حاکم ازبک را آواره کرد. سیدهادی خواجه در مرو به شیبک خان ازبک پیوست و او «عبیدالله سلطان» را مامور حمایت از سید هادی کرد. آن دو به مشهد یورش آوردند و در مشهد دست به تعدی دراز کردند و انبوه جمعیت مجاور را آزردند و حرم مطهر را غارت و تاراج کردند.

این باستان شناس خراسانی ادامه داد: در مشهد به خصوص اوایل آن دوران را با مشکل مواجه میکردند، در نتیجه مجموعه حرم رضوی از سویی از عنایات شاه اسماعیل، پادشاه شیعی متعصب بی نصیب ماند و از سوی دیگر آنچه در طول زمان به حرم مطهر وقف یا هدیه شده بود به یغما رفت بگونه ای که هیچ اثری از دوران شاه اسماعیل صفوی در حرم موجود نیست.

وی گفت: شاه اسماعیل صفوی در اوایل ماه شعبان سال916 ه.ق در تعقیب شیبک خان ازبک به مشهد وارد شد. شیبک خان از مشهد گریخت. شاه اسماعیل پس از زیارت حرم غارت شده رضوی توسط ازبکان، در تعقیب شیبک خان، از راه سرخس عازم مرو شد. جنگ سرنوشت ساز او و شیبک خان ازبک در نزدیکی شهر مرو اتفاق افتاد و منجر به شکست شیبک خان شد.

لباف خانیکی عنوان کرد: شاه اسماعیل سر شیبک خان را از تن جدا کرد. از کاسه سر او جام ساخت. پوست سرش را از کاه پر کرد و نزد مزاحم دیگر غربی، پادشاه عثمانی فرستاد. پس از آن پیروزی، خراسان به تصرف صفویه درآمد و به یمن وجود حرم رضوی شهر مشهد یکی از مراکز مهم زیارتی و تجاری در دولت صفوی شد.

این باستان شناس خراسانی ادامه داد: اما 2 سال بعد باز ازبک ها سر بر آوردند و در اوایل سال919 ه.ق «تیمور سلطان» و «عبیدالله خان» ازبک شهر مشهد را تصرف کردند، تا اینکه مجدد شاه اسماعیل به مشهد آمد و این شهر را آزاد کرد. البته ایران از سوی غرب نیز در معرض تهاجم عثمانی ها بود تا جایی که در سال 920 ه.ق شاه اسماعیل رسما درگیر جنگ مهم و سرنوشت ساز «چالدران» شد و تا پایان عمرش مجال پرداختن به خراسان را نیافت.

وی اضافه کرد:پس از پایان عمر شاه اسماعیل فرزند 11 ساله اش «طهماسب میرزا» به سلطنت رسید، امرای قزلباش در دوران او به جان هم افتادند و سادات رضوی بویژه نقیبیان صاحب اختیار واقعی شهر مشهد و حرم رضوی بودند. البته گفته می شود که تا سال 946 ه.ق با فتح قندهار توسط سپاه قزلباش، خان های ازبک مرعوب شدند و عبیدالله ازبک درگذشت؛ مشهد بارها لگدمال ازبک ها شد و خسارت ها دید و پس از آن به مدت نیم قرن نسبتا آرام بود، اما در اواخر قرن دهم و در دوران کودکی شاه و پریشانی خراسان دوباره ازبک ها به مشهد ریختند و فجایعی وحشتناک به بار آوردند.

لباف خانیکی گفت: جای شگفت است که در دوران پر آشوب اوایل سلطنت «شاه طهماسب» حرم رضوی همچنان مورد توجه خاص و عام بود و از یک سو توسط شیفتگان و مریدان مورد تکریم و ترمیم قرار میگرفت و از سوی دیگر به وسیله مهاجمان ازبک مورد هجوم و غارت واقع می شد. پس میتوان همان دوران را آغاز فعالیت های معماری عصر صفوی در مجموعه حرم رضوی دانست که احتمالا بانی این اقدامات همان سادات یا نقیبان بوده اند.

این پژوهشگر خراسانی ادامه داد: برای مثال در همان اوایل سلطنت شاه طهماسب تنها مناره نزدیک گنبد مرمت و طلاکاری شد و در سال932 ه.ق نیز سطح گنبد حرم مطهر که پیشتر (عصر شاهرخ) با کاشی های نفیس تزئین شده بود به خشت های طلا آراسته شد و حدود 70 سال پس از آن و در هنگام حمله مجدد ازبکان به رهبری «عبدالمؤمن خان» خزانه حرم به تاراج رفت و طلاهای روکش گنبد و مناره برای ضرب سکه و مصرف هزینه ها برچیده شد تا اینکه شاه عباس صفوی که در سال 1010 ه.ق پیاده از اصفهان به مشهد آمد، دستور داد مناره و گنبد دوباره به طلا آراسته شود.

وی خاطرنشان کرد: شاه طهماسب خود نیز از حرم مطهر رضوی غافل نبود و در سال957 ه.ق که با اقتدار سلطنت میکرد، اوراق مشبک طلایی و پیوسته به هم بر صندوق مقبره امام رضا (ع) وقف کرد که خوشبختانه از دستبرد ازبک ها مصون مانده است؛ البته بعدها بر اثر فرسایش، صندوق از آن جدا شده و اکنون با 166 قطعه در موزه آستان قدس رضوی نگهداری میشود.

لباف خانیکی بیان کرد: از اوایل قرن یازدهم ه.ق اقدامات اساسی و گسترده ای چه به لحاظ ساختاری و چه به جهت کاربرد شیوه های معماری و نگارگری در مجموعه معماری حرم رضوی اعمال شد و علاوه بر شیوه های بومی، از شیوه معماری رایج در اصفهان نیز در برخی فضاهای معماری حرم مطهر استفاده شد.