حرم مطهر رضوی نمودی از معماری ایرانی در دوره های مختلف است

میراث آریا/ براساس آخرین اخبار بدست رسیده و گزارشات منتشر شده، حرم مطهر رضوی نمودی از معماری ایرانی در دوره های مختلف است.

با توجه به قرارگیری ضریح فراز آرامگاه امام و اظهار نظر برخی مانند شادروانان مغانی، پیرنیا، مولوی و صنیع الدوله میتوان حدس زد که مدفن یا مکان اولیه خاکسپاری امام یا همان هارونیه فضایی مربع شکل و از نوع همان چهار طاقی هایی بوده که بنا به اعتقاد آندره گدار، با ایوان از معماری کهن خراسان الهام گرفته و حدود 2هزار سال پیش در دوران اشکانیان در نیسا واقع در جنوب ترکمنستان، کاخ آشور در بین النهرین و کوه خواجه در سیستان که جز قلمرو امپراطوری اشکانیان محسوب می شدند، کاربرد یافته و در دوران ساسانیان نیز در کاخ ها و معابد به فراوانی، گاه همراه با ایوان مورد استفاده قرار گرفته است.

حرم مطهر در طول تاریخ گاه از سوی بیگانگان مهاجم مورد تعرض و جسارت قرار گرفته ولی ظاهرا هیچگاه کاملا منهدم نشده است.

از جمله بنا به روایت ابن اثیر بین سالهای 366 تا 387 ه.ق که ناصر الدین سبکتکین حکومت داشته، حرم مطهر را که به مشهد معروف بوده، تخریب کرده و اندکی بیش از دو متر از ارتفاع دیوارهایش برجای نمانده است.

اما بنا به گزارش ابوالفضل بیهقی بعد از او جبران خسارت شده است.

براساس آن گزارش یک بار در پایان عصر سامانیان و بار دیگر در زمان سلطنت مسعود غزنوی (421-432ه.ق) حرم امام رضا (ع) به دست بوبکر شهمرد و سوری ابن معتز بازسازی و آباد شده است. در مرحله بازسازی شالوده بنا که به شیوه چهارطاقی های ساسانی ساخته شده بود، باقی بود ولی پوشش آنچه در زمان سامانی و چه در زمان غزنوی اجرا شده، به ناچار تحت تأثیر شیوه معماری آن دوران و همانند دو بنای آرامگاه امیر اسماعیل سامانی در بخارا و آرامگاه ارسلان جاذب در سنگ بست بوده و با توجه به شواهد احتمالا به شیوه آرامگاه ارسلان جاذب ساخته شده است.

حرم مطهر امام رضا (ع) تا سال 821 ه.ق همان چهارطاقی و مسجد کوچک بالاسر در کنار آن بود. در آن سال به همت گوهرشاد خاتون همسر شاهرخ تیموری و با دست توانای استاد قوام الدین شیرازی مسجد گوهرشاد در جوار حرم مطهر ساخته شد و ایوان یکی دیگر از فضاهای کهن و از عناصر اصلی معماری ساسانیان با اندک تغییر در شکل گیری طاق و پوشش، در مجموعه معماری حرم مطهر کاربرد پیدا کرده است.

در اواخر قرن نهم ه.ق و به همت امیر علیشیر نوایی وزیر اندیشمند سلطان حسین بایقرا آخرین پادشاه تیموری نخستین ایوان در سمت شمال و پیوسته به حرم مطهر ساخته شد و در جلو آن ایوان نیز نخستین صحن شکل گرفت، آن صحن از وسعت زیادی برخوردار نبود ولی پیشتاز صحن های بزرگ عتیق (انقلاب) و صحن نو (آزادی) شد که در پرداخت و آرایش آنها از باغ های ایرانی الهام گرفته بودند و از طرف دیگر با تعبیه جوی آب روان در میانه صحن عتیق، فواره ها و آبنماها و باغچه های سرسبز و پرگل در هر دو صحن و دیوارهای آکنده از اسلیمی و گل و برگ مصداق بهشت در زمین محسوب میشدند و تجسم عینی باغ های ایرانی یا پردیس هایی بودند که نخستین بار در پاسارگاد در اواسط قرن ششم پیش از میلاد بر گرد کاخهای هخامنشی ساخته شده بودند و پس از آن در همه دوره ها در دل شهرها و اطراف کاخ ها، کوشک ها و مجاورت معابد و اماکن مذهبی تداوم یافتند.

گنبدها، تالارها، رواق ها و مناره ها نیز که هرکدام بدیل هایی در معماری کهن ایران داشتند، زنده کننده خاطره تاریخی ایرانیان در قلمرو معماری هستند که مجموعه حرم مطهر رضوی را شکل داده اند و معماران و هنرمندان ایرانی همواره در ساخت و پرداخت آن مجموعه عظیم قدسی به رعایت اصول معماری ایرانی وفادار بوده اند.

فرهنگ ایرانی همچنین در قالب نگارگری در جای جای حرم مطهر تجلی یافته است. گره های تزیینی آجری، چوبی، گچی، آینه، معرق های کاشی، چوب، سنگ، شمسه های کاشی، گچی، آینه و طلا، نمادهای اسطوره ای و کتیبه های فارسی از جمله تجلیات فرهنگ ایرانی بر قامت وزین آستان قدس رضوی است و در مجموع موجب شده اند که حرم مطهر امام رضا (ع) نه تنها محفل عاشقان و شیفتگان امام، بلکه تجلی گاه فرهنگ و هنر ایرانی نیز باشد.