حرم مطهر رضوی زیارتگاه و گنجینه ای گرانبها است

میراث آریا/ براساس آخرین خبرهای بدست رسیده و گزارشات منتشر شده، حرم مطهر رضوی زیارتگاه و گنجینه ای گرانبها است.

در طول صدها سال استادان و هنرمندان حکیم و فرهیخته به پشتوانه مهارت و حکمت و بهره گیری از همه علوم از جمله معماری، اسطوره شناسی، روانشناسی، تاریخ هنر و نگارگری تمامی فضاها و حجم ها از قبیل صحن ها، رواق ها، گنبدها، مناره ها و ایوان ها را نمادین و مفهومی برآورده و آراسته اند تا آن مجموعه را چون جهان آفرینش و بهشت برین جلوه گر سازند و ریشه ها و بنیادهای فرهنگ و اسطوره های اسلامی ایرانی را به یاد آورند و پاس دارند اما به دلیل عدم معرفی یا معرفی ناقص این گنجینه عظیم، گویی صرفا یک زیارتگاه تلقی شده و زائران کمتر رمز و رازهای نهفته در آن را جستجو می کنند.

مسلما معرفی عالمانه حرم رضوی ضمن آشنا ساختن بیشتر مشتاقان با تاریخچه و ساختار آن، ارزشهای فرهنگی، معماری و هنری آن مجموعه را نیز آشکار خواهد کرد، با این هدف سعی می کنیم نگاهی همه جانبه به حرم رضوی داشته باشیم.

در طرح و بیان مباحث حرم شناسی در حد مکان سعی خواهد شد با مراجعه به منابع معتبر به تاریخ حرم مطهر، تغییر و تحولات، ارزش های معماری، فضاها، المان ها، تزئینات معماری، برخی سازه های نفیس منقول و نمادشناسی پرداخته شود.

در سال 193 ه. ق هارون الرشید برای سرکوب رافع بن نصر سیار به خراسان آمد و در پی بیماری سختی در سناباد درگذشت و در همان مکانی که اقامت داشت، به خاک سپرده شد. بسیاری از مورخان محل اقامت هارون را کاخ حمیدبن قحطبه ذکر کرده اند.

حضرت امام رضا (ع) نیز در آخر ماه صفر سال 203 ه. ق در نوقان به شهادت رسیدند و به دستور مامون در هارونیه مجاور هارون الرشید به خاک سپرده شدند.

در اینکه مدفن امام رضا (ع) در درون یا خارج از کاخ حمید بن قحطبه قرار داشته، اختلاف نظر است اما از حدیث اباصلت هروی که شیخ صدوق آن را در کتاب عیون اخبارالرضا آورده، میتوان نتیجه گرفت که گور هارون در فضای باز و محلی بوده که مامون برای آن قبه ای ساخته به نام هارونیه و ده سال بعد از درگذشت هارون پیکر پاک امام (ع) را هم در همان قبه به خاک سپرده اند.

بنا به نوشته متون در اوایل سده چهارم ه. ق حرم حضرت، محل و مامن زائران و مجاوران بوده و حصاری مستحکم داشته است.

از کم و کیف دقیق بنای اولیه هارونیه اطلاعی در دست نیست اما با توجه به نحوه قرارگیری مدفن مطهر امام میتوان فرض کرد که محدوده بنای اولیه، صرف نظر از دخل و تصرف های اخیر همان محدوده کنونی روضه منوره بوده است.

به استناد برخی متون تاریخی از جمله «کامل ابن اثی»، «سبکتکین غزنوی» در اواخر قرن چهارم ه. ق حرم امام را که به مشهد معروف بود تخریب کرد و از آن شالوده ای به ارتفاع حدود 2متر باقی ماند تا اینکه در زمان سلطان مسعود غزنوی (432_421ه. ق) حرم رضوی به همت بوبکر شهمرد و سوری بن معتز تجدید بنا و آباد شد.

براساس مقاله حرم مطهر رضوی زیارتگاه و گنجینه ای گرانبها است باید بدانید که بدیهی است که بنای بازسازی شده سبک و سیاق بناهای آن دوره داشته که برجسته ترین آنها آرامگاه ارسلان جاذب در سنگ بست و 30 کیلومتری جنوب مشهد است.

ظاهرا حرم مطهر با همان هیئت و ساختار دوران غزنوی به همراه مسجد بالاسر یا مقبره ابوالحسن عراقی در دوره سلجوقیان نیز وجود داشته، توسط غزها آسیب دیده و با همت شرف الدین علی قمی مرمت شده است.

از اواخر قرن ششم و اوایل قرن هفتم ه. ق تزئیناتی در ازاره های درون روضه و حاشیه ورودی پیش روی مبارک نصب شده و عمده آنها کاشی های زرین فام برجسته کتیبه دار معروف به سنجری بوده که برخی آنها را به سلطان سنجر سلجوقی نسبت می دهند حال اینکه آن کاشی ها به استناد تاریخ، متعلق به دوران خوارزمشاهی هستند و انتسابشان به سنجر احتمالا سلطان محمد خوارزمشاه است که او نیز لقب سنجر داشته است.

برخی مانند ابن اثیر نوشته اند که در یورش مغولان حرم مطهر ویران شده و نیز بنا به نوشته اعتماد السلطنه در سال 700 ه. ق غازان خان یا بعد از او سلطان محمد الجایتو گنبد بلندی بر فراز آن بر آورده اند درصورتیکه متون تاریخی معتبر و شواهد معماری موجود اظهار نظرهای فوق را تایید نمی کنند، زیرا نه تنها مغولان به مشهد یورش نیاورد بلکه به دلیل وجود حرم مطهر، به دستور چنگیز خان مغول مشهد دارالامان اعلام شده و مشهد نه تنها آسیب ندیده که پناهگاه آوارگان و فراریان دیگر ولایات شده و عوامل توسعه شهر مشهد از آن به بعد فراهم آمده است.

فضل الله بن روزبهان خنجی که در سال 915ه. ق در التزام محمد خان شیبانی به قصد زیارت حرم مطهر رضوی به مشهد آمده، در کتاب مهمان نامه بخارا ضمن بیان ویرانی طوس و اراده شیبک خان بر عمارت آن شهر چگونگی در امان ماندن مشهد از یورش مغول ها سروده است:

شهر طوس از ظهور چنگیزخان

گشت چون مرو با زمین یکسان
در خراسان چولشکرش زدکوس
قتل عامی نمود اندر طوس
لشکرش کرد همدمی آن جا
زنده نگذاشت آدمی آن جا…
رای عالی خان چنگیزی
چون در آمد بعزم خونریزی
آنکه را بهر قتل تعیین کرد
وقت رفتن چنینش تلقین کرد
که ز نسل محمد آقا
هست آسوده سیدی آنجا
حرمت قبر او نکو دارید
اهل آن مقبره میازارید
تو نگه کن بزرگ چنگیز خان
مشهد شاه ساخت دار امان…

و به این ترتیب مشهد نجات یافت و آنگاه که شهرهای هرات، نیشابور و طوس ویران و مردمشان قتل عام یا آواره شده بودند. تنها شهر قابل سکونت در خراسان مشهد بود و حرم رضوی که موجب نجات مشهد شده بود، بعد از غائلۀ مغول ملجاء و پناه بینوایان و آوارگان شد و البته مشهد از قبل آن وقایع توسعه و رونق هم یافت و حرم مطهر نیز از آن عنایات بی نصیب نماند.

نخستین حاکم مسلمان شده مغول «محمود» یا «غازان خان» دستور ترمیم و ساماندهی حرم را صادر کرد و «سلطان محمد الجایتو» ملقب به «خدابنده» که شیعه شده بود نیز اقدامات عمرانی غازان خان را در حرم مطهر دنبال کرد.

در آن زمان مجموعه حرم مشتمل بر چند بنای کوچک در شمال بقعه و مسجد بالاسر بود که به مقتضای زمان به شیوه رازی ساخته شده بودند.

بنا به گزارش «ابن بطوطه» در سال 734ه. ق حرم رضوی مشتمل بر گنبدی بزرگ، مسجد و مدرسه ای در کنار آن بوده و دیوارهای آن با کاشی زینت یافته بودند، بر روی قبر امام (ع) ضریح چوبی قرار داشت که سطح آن با صفحه های نقره پوشیده شده بود و از سقف مقبره قندیل های نقره آویخته شده بود. بر ورودی بقعه درب نقره کوب استقرار داشت و بر روی در، پرده ابریشم زردوزی شده آویخته بود و کف حرم با فرش های گوناگون مفروش بود.

اما تغییر و تحولات و دگرگونی های بزرگ از دوران تیموریان و مشخصا از عصر شاهرخ تیموری در مجموعه حرم رضوی رخ داد و آن دگرگونی به حدی بود که شیوه معماری حرم رضوی را که «رازی» بود، به «آذری» تغییر داد، گوهرشاد همسر شاهرخ تیموری بانی مسجدی عظیم در جنوب حرم مطهر و به فاصله 31متری آن شد.

گوهرشاد آن مهم را به معمار بزرگ و مشهور شیرازی معروف به مولانا قوام الدین شیرازی سپرد و او در عرصه ای به وسعت بیش از 9 هزارمترمربع آن را به شیوه مسجد مدرسه های عصر تیموری مشتمل بر یک میانسرای وسیع، چهار ایوان، گنبد، مناره ها، غرفه ها، حجره ها و شبستان ها در سال 821 ه. ق برآورد و معماران، هنرمندان، نگارگران و خوشنویسان چیره دستی چون بایسنقر میرزا، پسر گوهرشاد خاتون آن را آراستند.

علاوه بر مسجد گوهرشاد دو رواق «دارالحفاظ» و «دارالسیاده» نیز ساخته شدند تا حرم مطهر را به مسجد گوهرشاد ارتباط دهند. آن ابنیه را قوام الدین شیرازی به شیوه آذری ساخت، زیرا به تبعیت از اصول حاکم بر آن شیوه در نظر داشت فضاهای لازم را در آن بگنجاند، بر فراز ایوان قبله گنبد و گلدسته های بلند بر افراد و رویه دیوارها را با کاشی معرق رنگارنگ و کتیبه های کاشی ثلث و معقلی بیاراید اما در ارتفاع دادن به گنبد و مناره ها ناکام ماند زیرا اگر به شیوه آذری گنبد را با ساقۀ بلند می ساخت و گلدسته ها را نیز بلند بر می آورد، ارتفاع آنها از 50 متر بیشتر میشد و بر گنبد اولیه حرم مطهر که حدود 17 متر بلندا داشت پیشی می گرفت.

بنابراین از ایجاد ساقه ای بلند برای گنبد و گلدسته های ایوان قبله صرف نظر کرد و به احداث گلدسته های کوتاه و گنبدی به ارتفاع 37 متر اکتفا کرد اما به آن هم قانع نشد، زیرا ایوان و گنبد مسجد گوهرشاد که به یمن حرم مطهر در جوار آن ساخته شده بود همچنان بیش از گنبد حرم مطهر خود را به رخ می کشید.

تنها راهی که به نظر استاد قوام الدین رسید تا میان گنبد حرم و گنبد ایوان مقصوره مسجد گوهرشاد تعادل بر قرار کند آن بود که شیوه معماری رازی حرم مطهر را به شیوه آذری تغییر دهد تا بتواند بر ارتفاع و شکوه آن بیفزاید. برای نیل به آن هدف نخست بدنه های حرم تقویت شدند و آنگاه بدون این که گنبد اولیه برداشته شود، بر فراز بازوهای تقویت شده و پیرامون گنبد اولیه شالوده ساقه استوانه ای ریخته شد و متکی به دیوارک های عمود بر گنبد اولیه معروف به خاشخاشی ساقه استوانه ای به بلندای 12 متر ساخته و بر فراز ساقه گنبد پیازی موزونی استقرار یافت و مثل هر بنای دیگر سبک آذری زمینه نصب هر نوع تزیین اعم از کاشی، سنگ و طلا فراهم شد.