زیبایی های نگارگری در حرم مطهر رضوی پیچیده و مفهومی هستند

ایسنا/ براساس سخنان یک پژوهشگر و باستان شناس، زیبایی های نگارگری در حرم مطهر رضوی پیچیده و مفهومی هستند.

قضیه چیست؟

رجبعلی لباف خانیکی پیرامون اینکه زیبایی های نگارگری در حرم مطهر رضوی پیچیده و مفهومی هستند، اظهار کرد: نگارگری حرم مطهر به دو گروه عمده خالق و مخلوق تقسیم می شود؛ اولی نقش ها و نگاره هایی است که با خداوند متعال ارتباط می یابد و دیگری موضوعات و نگاره هایی که با مخلوق ارتباط پیدا می کند. آنچه را که در این زیرمجموعه مربوط به خالق می شود و می توان نام از آن برد، عبارت است از نور، آیات قرآنی و اسامی الله (جل جلاله) اما آنچه که با مخلوق ارتباط پیدا می کند عبارتند از نگاره های انسانی، حیوانی و گیاهی.

وی خاطرنشان کرد: در ابتدا موضوع اول، یعنی آنچه که به خالق مربوط می شود را مورد بحث قرار می دهیم. نخستین مساله نور است. مقوله نور را از این جهت در حرم مطهر عمده دیده اند و همچنین در بسیاری از بناهای اسلامی که مبداش بازمی گردد به تعریفی که از خداوند وجود دارد. یعنی همان تعریف جامع «اللَّهُ نُورُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ». بنابراین خدای متعال را در حالت تجسمی نور تعریف کرده اند و می دانیم که نماد، سنبل، عصاره و تجسم عینی نور، خورشید است و خورشید سرچشمه نور است. بعد از آن ماه و ستارگان را نیز داریم.

او ادامه داد: خورشید به شکلهای مختلفی در حرم مطهر، تجلی پیدا کرده و شاید مهمترین تجلی خورشید شمسه هایی هستند که بر فرار گنبدها (در داخل گنبدها) به صورتهای مختلف آجرچینی، کاشی کاری، نقاشی یا به هر شکل دیگری وجود دارد و حتی در غرفه ها و ایوان ها هم که به صورت نیم گنبد پوشش داده شده اند، هستند. بنابراین تقریبا در تمام فضاهای مسقف حرم مطهر و در فضای داخلی همه فضاها این شمسه یا خورشید است که پرتوافکن شده و در واقع اشراف حضور حق تعالی بر آن فضاها را نشان می دهد؛ فضاهایی که قدسی هستند و به ذات اقدس امام رضا (ع) تعلق دارد.

لباف خانیکی بیان کرد: ناگفته نماند که خورشید را علاوه بر شمسه ها به صورت عینی در صحن ها و در میان تزئینات روی کاشی های حرم مطهر نیز مشاهده می کنیم. حتی در بعضی موارد خورشید را به صورتی می بینیم که چشم و دهان دارد (اعضای انسانی) و در واقع در میان دایره تجسم پیدا کرده و پرتوهای نور هم از اطرافش تلالو دارد که بدون شک تجسم عینی خورشید است.

این پژوهشگر و باستان شناس گفت: علاوه بر خورشید، ما تجسم ستارگان را نیز داریم که در بیشتر فضاها به خصوص در پایه قندیل هایی که در مقرنس ها هست و به ستاره منتهی شده ، دیده می شود که مجموع این ستارگان با خورشید تجسم آسمان جهان خصوصی است.

وی اظهار کرد: موضوع دیگر آیات قرآنی است. در مجموع کتیبه ها و آیات قرآنی را کلام خدا می دانند. بنابراین همه آیات و کتیبه هایی که احادیث، روایات یا آیات است، همه متعلق به خداوند و در ارتباط با خداوند بوده و یا به صورت توصیفی یا روایی هستند که نماد الهی و قدسی دارد. کتیبه ها نیز معمولا با بسم الله شروع می شود که اینها همه تجلیات خالق است. دیگر اسامی جل جلاله نیز به کرات تکرار شده و در بسیاری از مکانها مشاهده می کنیم که این موضوع حضور حضرت حق را در حرم مطهر نشان می دهد.

او گفت: مواردی نیز به مخلوق و آفریدگان خدای متعال ارتباط می یابد. اولین نقش هایی که مربوط به مخلوق است، نقش هایی است که موضوعش انسان است. در حرم مطهر تجسم نقش انسان را به صورت فرشته داریم که این فرشته ها در دو طرف ایوان شمالی صحن آزادی وجود دارد و به صورت انسانهای بالدار است که در حال پروازند و به صورت فرشته نشان داده می شوند.

وی ادامه داد: البته اگر به صورت کلیت وسیع تری سهم انسان را در نقش نگارگری حرم مطهر در نظر بگیریم، می توانیم بگوییم تمام مواردی که در حرم مطهر وجود دارد، اعم از سازه ها، نقش ها و نگاره ها، حضور انسان را تجلی داده و بر آن دلالت می کند.

این پژوهشگر و باستان شناس گفت: علاوه بر فرشته ها در ایوان ساعت صحن انقلاب، نقش دو عدد شیر را داریم که چیزی را که به صورت دیو مانند تجسم پیدا کرده در آنجا از هم می درند که این خود افسانه و داستانی را به همراه دارد. علاوه بر این، نقش انسانی نیز به صورت خورشید تجسم پیدا کرده است.

وی اظهار کرد: اما نقوش حیوانی بسیار زیاد بوده و در بین جانداران، بیشترین نقش ها را به خود اختصاص داده است. این نقش ها به شکل های مختلف و نمادهای گوناگونی است و پرندگان، خزندگان و حیوانات دیگر را شامل می شود که اگر بخواهیم اشاره ای به اینها داشته باشیم، دو مورد از این نقش ها عبارت از نقش اژدها و مار است.

او عنوان کرد: قدیمی ترین نقش اژدها را در ایوان غربی صحن انقلاب مشاهده می کنیم؛ بعد از ورود به صحن در انتهای دو رواق طرفین، یعنی شمالی و جنوبی، مشاهده می کنیم که این دو اژدها مقابل یکدیگر ایستاده اند و علاوه بر این ها نیز تعداد زیادی نقش اژدها در صحن آزادی به چشم می خورد که به صورت نیم تنه اژدها وجود دارد.

لباف خانیکی ادامه داد: بر سر در شمالی صحن آزادی نیز نقش اژدها یا مار بالدار را داریم که آن هم چند بار تکرار شده است. بر وجود نقش اژدها از این جهت تکیه کرده اند که این نقش به منزله نگهبان گنج های پنهان است و موجودی است که در اینجا نقش مثبت ایفا کرده و از حرم مطهر رضوی نگهداری و محافظت می کند.

وی اظهار کرد: نقش مار نیز به شکل های مختلفی در حرم مطهر رضوی وجود دارد؛ از جمله بر بالای ورودی شمالی صحن آزادی که نقش مار را در آنجا به صورت قرینه ملاحظه می کنیم. علاوه بر این در اسلیمی ها نیز انتهای هر شاخه اسلیمی که به دهان اژدها یا خرطوم فیل معروف است، به نوعی به اژدها مربوط شد. برخی گفته اند اژدها، خود تکامل یافته مار است و مارهای مهیب را تکامل و بزرگ شده اژدها می دانند.

این پژوهشگر و باستان شناس ادامه داد: البته اژدها یک موجود اسطوره ای و افسانه ای است و وجود خارجی ندارد. منتها همین مار را به گونه ای تجسم داده اند که دارای توانایی و قدرت است. از جمله حیوانات دیگر نقش گاو است که در سمت غربی صحن انقلاب پس از اینکه وارد صحن شدیم، روی لچکی غرفه ها نقش گاو با شیر را در حال جدال مشاهده می کنیم. گاو هم در اسطوره های ایرانی دارای پیشینه مینوی و نماد باران، شب و زمستان و از قداست خاصی برخوردار بوده است.

وی گفت: اما در طول تاریخ نقش گاو را مغلوب در برابر شیر می بینیم؛ شیر نماد آفتاب، حرارت، روز و تابستان است و غلبه شیر بر گاو را به نشانه حلول سال جدید یا فصل بهار و نوروز مشاهده می کنیم که این موضوع در تخت جمشید چندین بار تکرار شده است.

لباف خانیکی خاطرنشان کرد: نقش دیگر نماد شیر است که علاوه بر صحن انقلاب، نقش شیر را به صورت دو شیر مقابل هم در ایوان شرقی صحن انقلاب داریم که در آنجا آنچه را که به صورت دیو تجسم پیدا کرده، از هم می درند.

او افزود: از نقش های دیگر نیز می توان به نقش آهو اشاره کرد که در یکی از صحن ها در حرم مطهر تجسم پیدا کرده است. علاوه بر این ها نقش پرندگان را نیز مشاهده می کنیم که سهم زیادی در تزئینات و نگارگری حرم مطهر دارند. پرندگان را به شکل های مختلفی مثل قرقاول، سیمرغ یا شترمرغ نیز شاهد هستیم که اینها در قسمت های مختلفی از جمله در صحن آزادی به شکل متقارن مشاهده می شود.

این پژوهشگر و باستان شناس گفت: به خصوص در صحن آزادی، صحنه نمایش یک باغ پرگل را داریم که اینها علاوه بر اینکه دارای گل، برگ و شاخه هستند، پرندگانی را در حال پرواز بر روی درختان و شاخسارهای درختان نیز می بینیم.

لباف خانیکی اظهار کرد: نقش سیمرغ را نیز در صحن قدس و در دیگر مکان ها داریم که البته در صحن قدس نقش سیمرغ به خوبی تجلی یافته است. سیمرغ مانند اژدها، افسانه ای و اسطوره ای بوده و همیشه نماد حکمت، دورپردازی و بلندپروازی بوده است.

وی ادامه داد: نقوش دیگر نگاره ها که بسیار زیاد تکرار شده ، نقوش گیاهی است. مادر نقوش گیاهی نیز اسلیمی هاست و تقریبا در همه جا وجود دارد. منتها اسلیمی ها داستانی طولانی دارد.

این پژوهشگر و باستان شناس خاطرنشان کرد: اگرچه نقوش اسلیمی که شاید نوعی برداشت از اسلامی باشد بنیادش مشخصه هنر اسلامی قلمداد شده، اما این را باید بدانیم که ریشه این نقش ها به دوره اشکانی بازمی گردد و در آن زمان است که برای اولین بار نقش های اسلیمی در قامت یک شاخه مو یا انگور تجسم پیدا کرده و به صورت برجسته بر روی تابوت ها نمود پیدا کرده است.

لباف خانیکی ادامه داد: نقش های اسلیمی به تدریج پیش رفته و به رم و یونان رسیده و در نگارگری آنجا مورد استفاده قرار گرفته است. نقش های اسلیمی در دوره ساسانی هم نقش غالب بوده اند که در طاق بستان و مکانهای دیگر این نقش ها را به وضوح مشاهده می کنیم. به خصوص اینکه حاشیه ها را با این نقش تزئین می کرده اند.

وی عنوان کرد: در دوره اسلامی این نقش به فراوانی مورد استفاده قرار گرفته است، به خصوص از زمانیکه سبک آذری در معماری رواج پیدا کرده، یعنی از قرن هشتم هجری. در واقع سبک اذری در ایران در سال 713 هجری قمری در گنبد الجایتو نمود پیدا کرده است.