ابریشم کشی سنتی هنر مردمان رازوجرگلان است

میراث آریا/ براساس آخرین گزارش های بدست رسیده، ابریشم کشی سنتی هنر مردمان رازوجرگلان است.

نوغان داری و ابریشم کشی عبارت است از نگهداری از کرم ابریشم و تبدیل پیله ابریشم به نخ ابریشم به وسیله دست، در ابریشم کشی سنتی، نوغان داران هنگامی که کرم های ابریشم رشد کافی کردند و به دور خود پیله می بندند پیله ها را جمع و تمیز نموده و پیله ها را داخل دیگ های آب جوش می ریزند و با دستگاه های گردان و با کمک دست پیله ها را به صورت نخ ابریشم درمی آورند و از آن برای پارچه های حریر قیمتی و قالی ابریشم و … استفاده می کنند.

این فن در منطقه راز و جرگلان - گیفان - راستقان از رونق و فراوانی بسیاری برخوردار بوده و نیازهای منطقه را تأمین میکرده است و تمام مراحل تولید پرورش کرم ابریشم تا ابریشم کشی و ابریشم تابی توسط روستائیان منطقه انجام میگرفته است که به مرور زمان ورود پارچه های نامرغوب ترکمنستان سختی مراحل کار وعدم وجود امکانات کافی در خطر از بین رفتن قرار گرفته است.

براساس مقاله ابریشم کشی سنتی هنر مردمان رازوجرگلان است باید بدانید که ابریشم از جمله الیاف حیوانی است و برای تولید پارچه های دستباف زیبا، لطیف و باارزش بکار می رود. لیفی است پروتئینی که بر اثر انجماد موادی که کرم ابریشم ترشح می کند، بدست می آید و از دو فیلامنت موازی که توسط ماده چسبناکی به نام صمغ به یکدیگر چسبیده، تشکیل شده است.

نخ ابریشم: کرم ابریشم به منظور تولید پیله پرورش داده می شود و از پیله ها جهت ابریشم کشی استفاده می شود. تولید اصلی فرآیند نوغان داری، پیله ابریشمی است که از آن الیاف ابریشمی استحصال میگردد. الیاف ابریشم دارای درخشندگی بسیار زیبا بوده و به عنوان ماده اولیه کاربردهای گوناگون و مهمی در صنایع دستی داشته و دارد. از جمله در نساجی و بافت پارچه های قیمتی و ظریف همچون حریر، زری و مخمل، قالی های باارزش ابریشمی و تهیه نخ برای سوزن دوزی های زیبا و… مورداستفاده قرار میگیرد.

به پرورش کرم ابریشم نوغانداری گفته می شود و درگذشته نوغان داری و ابریشم بافی به عنوان یکی از صنایع دستی پایه و پراهمیت ایران رواج داشته است.

استان خراسان شمالی به لحاظ شرایط آب وهوایی و اقلیمی باسابقه طولانی در تولید محصولات کشاورزی سهم ویژه ای از تولیدات کشور از جمله گندم، جو، پیله ابریشم، دانه های روغنی و محصولات باغی را به خود اختصاص داده است، از این رو سهم عمده ای از شاغلان استان بطور مستقیم و غیرمستقیم در بخش کشاورزی و صنایع تبدیلی آن اشتغال دارند.

نوغان داران تخم کرم ابریشم را از پروانه ابریشم در فصل بهار تولید می کردند و در سال جدید در اردیبهشت در جای گرم کرم ها را باز می کردند و هر خانواده ای که جایی برای پرورش کرم داشتند حتماً این کار را انجام می دادند و مکانی برای کرم ابریشم و پیله آن می ساختند و آن اتاق تمیز و سفید شده با گچ بوده است.

بعد از بازشدن کرم ها از تخم خود کم کم از برگ های شاخه های تازه توت جهت غذای کرم ابریشم و رشد آنها استفاده می کردند و بعد از چندین روز برگ خوری، کرم ها پوست اندازی می کردند و مجدداً برگ خوری را شروع می کردند و پوست اندازی را چهار مرتبه انجام می دادند. در مرحله آخر برگ خوری کرم ها رشد کافی کردند و به دور خود پیله می بندند و در این موقع پیله ها را جمع و تمیز می کنند.

برای پرورش کرم ابریشم نیاز به مکان مناسب، تمیز، بدون بو و گرم و برگ توت است، یک کرم ابریشم از همان ابتدا که تخم آن را به دست گرفته و شروع به تولد کرم می کند، مانند نوزادی می ماند که تازه بدنیا آمده است و هر لحظه باید مراقب آن بود، کرم ابریشم کوچک ترین آسیبی از جمله حیوانات و حشرات مثل مورچه باید به دور باشد، حتی نباید پرورش دهنده و همچنین اعضای خانواده از نرم کننده ها و خوشبو کننده استفاده کنند، چرا که همان بوی کرم و عطر باعث مردن همه کرم ها می شود.

مراحل ابتدا مانند بیدار کردن است که با گرم نگه داشتن تخم باعث بیدار شدن و از تخم بیرون آمدن کرم می شود، سپس وقتی که از تخم بیرون آمد با ریز کردن برگ توت تغذیه می شود و به این شکل روزی سه بار به آن ها برگ داده می شود سپس در چهار مرحله الی پنج مرحله می خوابد و با هر بار خوابیدن اقدام به تکثیر می کنند در آخرین خواب کم کم نشان می دهد که وقت پیله بستن است.

بعد از انباشته کردن توت ها بر روی آن 30 الی 40 روز تغذیه شده و بعد از یک هفته کرم های ابریشم پیله می بندند در این مرحله اقدام به جمع آوری می کنند.

بعد از اینکه پیله های ابریشم تولید شدند، ابتدا تمیز می شوند. جهت تهیه تارهای ابریشم بایستی رشته حیات پیله را قبل از رسیدن به مرحله شفیرگی قطع و به اصطلاح آن را خفه نمود تا از تبدیل آن به پروانه جلوگیری شود. جهت این اقدام معمولاً در این منطقه پیله ها را به مدت یک الی دو روز در آفتاب پهن می کنند یا با بخاردادن این اقدام را انجام می دهند.

سپس پیله های ابریشمی را که در این مرحله پیک نامیده می شود، داخل دیگ های آب جوش چدنی «پاتیل» بنام محلی قازان (ظرفی به شکل نیمکره) می ریزند و الیاف ابریشم «پوپک» را از پیله ها جدا کرده بر قرقره ای پیچیده و از آنجا به چرخ ابریشم ریسی که «پر یک» (پروانه) نام دارد منتقل می کند، این عمل باعث می گردد که تارهای ابریشم در روی آب دیگ جمع شوند.

در این موقع تارهای فوق را از دیگ گرفته و از درون فلزی که دارای سه تاب با قطر حدود 2 سانتیمتر عبور می دهند. سپس روی یک قرقره چوبی عبور داده و به دور محور دستگاهی که با دست می چرخد که در گویش ترکمنی نیز بدان ” کلدان ” نیز گفته می شود، کلاف می کنند. ابریشم خامی که بدین صورت تهیه می شود، با آب سرد آب کشیده و سپس خشک می شود.

نخی که به این روش تهیه می شود مقداری شفیره خشک شده دارد و بگونه ای به آن چسبیده است که نیاز دارد تا ریسیده شده و کثیفی های آن گرفته شود و نخی مرغوب بدست آید.

نخ ریسیده شده در دستگاه چرخجه کمی زبر است برای اینکه از حالت زبری آن کاسته شود مجدداً در دستگاه دیگری به نام چرخ تابیده می شود. بعد از دستگاه چرخ نوبت به دستگاه ابریشم تابی میرسد که به نخ های ابریشم استحکام داده می شود. در این وسیله نخ ها برای بار دیگر ریسیده شده و برای رنگرزی آماده می شود. دستگاه ابریشم تابی دستگاهی مخصوص تابیدن نخ های ابریشم که از چرخ های بزرگ و کوچک متعدد تشکیل یافته است. چرخی که به وسیله آن ابریشم تابیده می شود. پروان بعد از اینکه نخ ها محکم شدند به صورت ضرب دری تبدیل به کلاف می شوند و بعد از آن توسط خاکستر درخت توت و بوته کنجد سفید، سفید می شوند و با رنگهای شیمیایی، پوست درخت گردو و پوست انار رنگ می شوند.

رایج ترین رنگ های مورداستفاده در ابریشم بافی رنگهای آبی، قرمز، سبز و مشکی است که درگذشته از رنگهای طبیعی چون روناس، پوست گردو، پوست انار و… استفاده میشده که دارای ثبات بالایی بوده ولی امروزه از رنگهای شیمیایی بادوام کم استفاده می شود.

فنون و مهارت نوغان داری، ابریشم کشی و ابریشم تابی با شماره 2187 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید.