موزه رختشویخانه زنجان؛ دیدنی شگفت انگیز در سرزمینی زیبا

نظافت و پاکی در فرهنگ ما ایرانی ها جایگاه ویژه ای دارد. بناهای بسیاری هم به این امر تعلق گرفته که هم اکنون به عنوان موزه از آنان استفاده می شود، موزه هایی که در سراسر این سرزمین به چشم می خورند و حامل تاریخ ما هستند. در این عید و نوروز، قصد ما آشنا کردن شما با بنایی دیدنی در زنجان یعنی موزه رختشویخانه زنجان هست. شاید با این آشنایی مختصر علاقمند شوید که موزه رختشویخانه را در برنامه نوروزی خود قرار دهید. در ضمن، در این مطلب شما را با پلان رختشویخانه زنجان نیز آشنا خواهیم کرد.

زنجان سرفراز و دیدنی

زنجان یا زنگان مرکز استان زنجان بوده و در شمال غرب ایران و از بزرگترین شهرهای شمال غرب ایران است. براساس آمار، دارای 521302 نفرجمعیت در سال 1395 خورشیدی بوده و بیستمین شهر کشور از لحاظ جمعیت محسوب می شود. شهر زنجان در دره زنجان چای از شاخه های قزل اوزن قرار گرفته و سر راه شوسه و راه آهن تهران به تبریز هست. صنایع دستی از قبیل ورشوسازی، نقره سازی، ملیله کاری، چاروق دوزی، چاقوسازی و فرش بافی در زنجان مشهور است. در مورد وجه تسمیه شهر زنجان تاکنون، نظرات گوناگونی از سوی پژوهشگران و نویسندگان ارائه شده است. قدیمی ترین نامی که برای این منطقه اطلاق شده، آندیا Andia و سپس زندیگان به معنای اهل کتاب زندگان از پسوندی فارسی بوده که در دوره ساسانیان بر این منطقه گذاشته شده است. گفته می شود بنای شهر زنجان در زمان اردشیر بابکان ساخته شده و در آن زمان نام شهین یعنی منسوب به شاه به آن اطلاق شد. هم اکنون روستایی چسبیده به شهر با نام سایان وجود دارد که به احتمال قوی تغییر یافته شاهین و یا شهین بوده است. از اواخر دوره قاجاریه به علت استقرار ایل خمسه نام خمسه نیز بر آن نهاده شد. حمدالله مستوفی، تاریخ نگار نامدار بنیاد شهر زنجان را از اردشیر بابکان سر دودمان ساسانیان دانست. امروزه، زبان مردم زنجان ترکی آذربایجانی با لهجه زنجانی بوده و از لحاظ فرهنگی و زبانی به مانند سایر شهرهای آذربایجان نشین ایران است. هم اینک، استفاده از لغات فارسی در مکالمات روزمره مردم منطقه مرسوم شده و مردم استان زنجان در ادارات، مدارس و مکان های عمومی به زبان ترکی و فارسی و در مکالمه های روزمره و محلی به زبان ترکی صحبت می کنند. سوغات زنجان چاقو و چاروق، فرش زنجان و ملیله است. صنایع دستی زنجان عبارتند از چاروق دوزی، ملیله کاری شامل سینی، سرویس بشقاب کاسه و وسایل مصرفی، وسایل زینتی و تابلوهای بی بدیل زینتی، مسگری، چاقو سازی، گلیم بافی، فرش بافی، تذهیب، تراش سنگ های قیمتی، رنگرزی، منبت کاری، نگارگری، مصنوعات چرمی، معرق چوب و قلم زنی. گردن بند و دست بندهای دست ساز هم به عنوان سوغاتی کم یابی در این استان شناخته می شود. استان زنجان به علت داشتن تنوع آب و هوایی، برخورداری از منابع آب و حاصلخیزی خاک به صورت یک منطقه مناسب کشاورزی درآورده است. کشاورزی به صورت های آبی و دیمی در آن انجام می گیرد و کشاورزی دیمی بیشتر در نواحی کوه پایه ای و دامنه کوه ها انجام می شود. این استان از نظر تولید انگور در بخش محصولات زارعی مقام اول را در کشور دارد. محصولات عمده کشاورزی استان که برخی از آن ها صادر هم می شوند عبارتند از انجیر، برنج، انگور، زردآلو، سیب، لوبیا، خیار، پیاز، گردو، فندق، بادام، زیتون، انار و سیر. از بین محصولات ذکر شده زیتون، انار، برنج، سیر و انجیر جز محصولات عمده شهرستان طارم به شمار می روند. در واقع، استان زنجان یکی از قطب های مهم کشاورزی و دامداری غرب کشور به شمار می آید که به دو شیوه صنعتی و سنتی صورت می گیرد. دامپروری در این استان بیشتر به صورت رمه گردانی عشایری رواج دارد. این استان، در زمینه دامپروری صنعتی و تولید گوشت و شیر در سطح کشور جایگاه در خور توجهی را به خود اختصاص داده و یکی از مراکز مهم پرورش مرغ و مرغداری کشور محسوب می شود.

مجموعه موزه رختشویخانه

موزه رختشویخانه در قلب بافت تاریخی شهر زنجان که منطبق بر حصار قدیمی شهر بوده و در یک منطقه پرتراکم مسکونی احداث شد. مردم شهر، لباس و رخت خود را در آن محل می شسته اند. چنین کاربری برای یک بنای عمومی در جهان مشابه ندارد یا کم نظیر است. موزه رختشویخانه در حال حاضر تعمیر و مرمت شده و به عنوان موزه مردم شناسی مورد استفاده قرار می گیرد و مردم می توانند از آن بازدید کنند. پلان رختشویخانه زنجان در سال های گذشته به جهت وجود هوای سرد در زمستان ها برای بانوان زنجانی ساخته شد. موزه رختشویخانه توسط دو برادر به نام های مشهدی اکبر معمار و مشهدی اسماعیل بنا بنا گشت. زمین این بنا توسط علی اکبر خان توفیقی اولین شهردار وقت زنجان خریداری و در سال 1345 ه.ق توسط او ساخته شده است. سبک و سیاق معماری موزه رختشویخانه زنجان را می توان به شیوه اواخر دوره قاجار و اوایل دوره پهلوی نسبت داد. بنای تاریخی موزه رختشویخانه زنجان در محل معروف به بابا جامال چوقوری در قلب بافت تاریخی شهر زنجان قرار گرفته و دسترسی بدان از خیابان سعدی از طریق کوچه فرهنگ نیز امکان پذیر است. هدف از ساخت موزه رختشویخانه، تامین امنیت و آسایش زنان در یک مکان سرپوشیده بود.

مشخصات بنا

آب این محدوده که دارای فضاهای متعددی است، از قنات قلعه حاجی میربها تامین می شد. فضاهای این مجموعه را می توان به دو بخش مدیریت رختشویخانه شامل حیات و قسمت مسکونی و فضای اصلی شستشوی رخت که خود دارای چهار قسمت است، تقسیم کرد. حیاط محوطه ای هست به شکل مربع و مستطیل به میزان 400 متر مربع، شامل درختکاری و فضای سبز و اعیانی آن در شمال محوطه به مقدار 60 متر مربع شامل دو اتاق و یک ورودی بوده که این ورودی فضاهای محوطه، سرایداری و محل شستشوی رخت را به همدیگر متصل می نماید. پلان رختشویخانه زنجان دارای بار فرهنگی بوده و به سبک معماری سنتی شناخته شده زنجان احداث شد. خزینه موزه رختشویخانه 17 متر طول 11.5 متر عرض و حدود 8 متر ارتفاع دارد. فضایی شبیه تراس مشرف به فضای رختشویخانه داشته که به عبارتی می توان آن را شاه نشین و محل مدیریت نامید. محل ورودی در معماری رختشویخانه زنجان به شبکه ارتباطی کوچه های شهر راه پیدا می کرد و خانمی که گفته می شود همسر معمار این بنا بوده، کار کنترل و نظارت بر امور رختشویخانه را برعهده داشت و در قبال این کار مبلغی ماهیانه دریافت می کرد. از معماری این فضا چنین استنباط می شود که معمار آشنایی کاملی به شیوه سنتی داشته که توانسته با کمک قوس ها و نورگیرها فضای دل انگیزی را در قسمت بالای انبار سالن اصلی رختشویخانه و تردد افراد ایجاد کند. طراحی و اجرای معماری موزه رختشویخانه زنجان، دورنمای بسیار زیبایی دارد و سالن آن با 11 ستون به طور قرینه به دو قسمت تقسیم شد. فاصله 11 ستونی که به طور قرینه سالن را به دو قسمت تقسیم کرده، در جهت قرینه از چهار واحد حوضچه و مجاری آب در حد فاصل حوضچه ها تشکیل شده و حدود آن را سنگ های حجاری شده از جنس تراورتن از یکدیگر مجزا می شود.