رختشویخانه زنجان (موزه مردم شناسی زنجان)

بنای رختشویخانه در قلب بافت تاریخی شهر زنجان قرار دارد. این بنا در سال 1307 خورشیدی به جهت وجود هوای سرد در زمستان ها برای بانوان زنجانی ساخته شد. این بنا در حال حاضر تعمیر و مرمت شده و به عنوان موزه مردم شناسی مورد استفاده قرار می گیرد و مردم می توانند از آن بازدید کنند. مجموعه تاریخی رختشویخانه در فهرست آثار تاریخی ایران به ثبت رسیده است. علی اکبر توفیقی (شهردار وقت زنجان) که رئیس بلدیه بود، زمین ساخت رختشویخانه زنجان را خرید و سپس فرمان ساخت آن را صادر کرد.

دلیل انتخاب این محل پایین بودن ارتفاع آن به منظور جمع آوری هرزآب ها و استفاده مؤثر از آب قنات قلعه چی حاجی میربهاالدین بوده است. این بنا را دو برادر به نام های مشهدی اکبر معمار و مشهدی اسماعیل بنا ساخته اند. مشهدی اکبر معماری ساختمان را بر عهده داشت و وظیفه مشهدی اسماعیل بنایی ساختمان بود. سبک و سیاق معماری این بنا را میتوان به شیوه اواخر دوره قاجار و اوایل دوره پهلوی نسبت داد. در قدیم، آقایان در زمان دایر بودن مجموعه به هیچ وجه حق ورود به آن را نداشتند.

از نظر تشابه کاربری چنین بنایی در هیچ قسمتی از ایران به این شکل دیده نشد. این بنا به طور عام المنفعه و شبانه روزی بوده و بابت استفاده از آن هیچ پولی از شهروندان دریافت نمیشده است. هر چند استفاده کنندگان آن تنها برای ارج نهادن به خدمات بانوی خادم آن (معصومه خانم) که گفته می شود همسر معمار این بنا بوده، کالاهای مصرفی از جمله نان، برنج، قند و...را در اختیار وی قرار می دادند. بنای رختشویخانه شهر زنجان هم اکنون جزو مهمترین موزه ها بوده و در قسمت میانی آن مجسمه هایی به منظور نمایش لباس های محلی بانوان زنجان تعبیه شده است. همچنین زیورآلات، ابزار و وسایل مورد استفاده بانوان زنجانی در معرض دید همگان قرار گرفته اند.

فضاهای این مجموعه را میتوان به دو بخش مدیریت رختشویخانه شامل حیات و قسمت مسکونی و فضای اصلی شستشوی رخت که خود دارای چهار قسمت است، تقسیم کرد. حیاط محوطه ای هست به شکل مربع و مستطیل به میزان 400 متر مربع (32×12 متر) شامل درختکاری و فضای سبز و اعیانی آن در جبهه شمالی محوطه به مقدار 60 متر مربع شامل دو اتاق و یک ورودی است که این ورودی فضاهای محوطه، سرایداری و محل شستشوی رخت را به همدیگر متصل می نماید.

خزینه این رختشویخانه 17 متر طول 55/11 متر عرض و حدود 8 متر ارتفاع دارد. فضایی شبیه تراس هم مشرف به فضای رختشویخانه وجود دارد که به عبارتی میتوان آن را شاه نشین و محل مدیریت نامید. خانم خادمی کار کنترل و نظارت بر امور رختشویخانه را برعهده داشت و در قبال این کار مبلغی را ماهیانه دریافت میکرد. از معماری این فضا چنین استنباط می شود که معمار آشنایی کاملی به شیوه سنتی داشته که توانسته با کمک قوس ها و نورگیرها فضای دل انگیزی را در قسمت بالای انبار سالن اصلی رختشویخانه و تردد افراد ایجاد کند.

طراحی و اجرای فضای داخلی و اصلی بنای رختشویخانه دورنمای بسیار زیبایی دارد و سالن آن با 11 ستون به طور قرینه به دو قسمت تقسیم شد. این فضا از سالنی به عرض 7/13 متر طول 62 متر و مساحت زیربنای 850 متر مربع برخوردار است. فاصله 11 ستونی که به طور قرینه سالن را به دو قسمت تقسیم کرده اند، در جهت قرینه از چهار واحد حوضچه و مجاری آب در حد فاصل حوضچه ها تشکیل یافته و حدود آن را سنگ های حجاری شده از جنس تراورتن از یکدیگر مجزا می کند. این حوضچه ها به هنگام تغییر کاربری رختشویخانه به موزه مردم شناسی دستخوش تغییراتی شده است.