مسجد و مقبره شیخ برخ قدیمی ترین بنای دوره اسلامی در قشم است

میراث آریا/ براساس آخرین اخبار منتشر شده، مسجد و مقبره شیخ برخ قدیمی ترین بنای دوره اسلامی در قشم است.

معماری مساجد قشم آمیزه ای از معماری «ایرانی – اسلامی» است. تزئینات مناره ها و تعدد گنبدها، اغلب ساده و بدون کاشی کاری های معماری مرسوم هستند. همچنین استفاده از مصالح و روکش کاری های دیوارها و ستون ها، همگی هویت ویژه ای به عین مسجدها بخشیده است. از دیگر ویژگی های مساجد قشم میتوان به عدم وجود بادگیرها و گاه حذف گنبدها، برخورداری از بخش های زمستانی و تابستانی، استفاده مناسب از مصالح بومی و هماهنگی های محیطی و نیزعدم بهره گیری از تزئینات فزاینده در شبستان و ساختمان آنها اشاره کرد.

موقعیت مسجد

مسجد و مقبره شیخ برخ در روستای کوشه، از توابع دهستان رمکان، بخش مرکزی شهرستان قشم و در استان هرمزگان واقع شد. روستای کوشه در ارتفاع 25 متری از سطح دریا و در موقعیت 27 درجه و 14 دقیقه عرض شمالی و 56 درجه و 51 دقیقه طول شرقی واقع شده است. این روستا از شمال به روستای کاروان، از جنوب به روستای جی جیان، از غرب به روستای گربه دان و از شرق به روستای تم سنتی منتهی می شود.

تاریخچه بنا

براساس مقاله مسجد و مقبره شیخ برخ قدیمی ترین بنای دوره اسلامی در قشم است باید بدانید که مسجد و مقبره شیخ برخ در روستای کوشه را به احتمال از بناهای دوران عمر بشمار آورده اند و به احتمال زیاد، این بنا قبلاً آتشکده بود. ساختمان اولیه مسجد در سالهای اولیه اسلامی و در خلال فتح جزایر و بنادر ایران به دست عمرو بن عاص و به امر او در روستای کوشه قشم ساخته شده است. این مسجد یک بار در سال244 هجری تعمیر و در سال736 هجری براثر زلزله ویران شد.

مسجد و مقبره شیخ برخ در سال 737 هجری توسط سلطان فتح الله نواده سلطان محمود غزنوی که احتمالاً از پادشاهان «هرمز» یا «لارستان» بوده، تجدید بنا شده است. افسانه بسیار دلنشینی درباره این مسجد سینه به سینه نقل شده است: در اثر زلزله ای ویرانگر، اکثر بناهای جزیره قشم با خاک یکسان شد، ازجمله عبادتگاه و زاویه زاهدی گوشه نشین بنام شیخ برخ. بعدها کشتیبانی که از آفریقا آمده بود، در دریا دچار طوفان سهمگین شد و پیش خود نذر کرد که اگر از این مهلکه جان سالم به دربرد، زاویه و مسجد شیخ برخ را در روستای کوشه بازسازی کند. طوفان سهمگین کشتی او را در سواحل نزدیک همین روستا به گل نشاند و او از چوب های دکل کشتی خود، مسجد و زاویه شیخ برخ را بازسازی کرد و بر تخته ورودی به خط نسخ خام نام شیخ و تاریخ تجدید بنای مسجد را حک کرد.

حمد ابراهیم کازرونی، متخلص به نادری در کتابش به مسجد یا مساجد روستای کوشه اشاره نکرد، درحالیکه به تعداد مساجد روستاهای دیگر قشم پرداخته و در توصیف روستای کوشه، تنها به آب شرب و زراعت آن اکتفا کرده است. به نظر می رسد با توجه به سال تألیف این کتاب (1250تا 1264 ه– ق) این مسجد متروکه بوده است. پس از زلزله سال 1110 هجری، زلزله دیگری در سال 1301 ه– ق، این جزیره را لرزاند و 31 ده و مسجد را خراب کرد (سدیدالسلطنه، 1371:340) ملاسلیمان خمیری متخلص به مسافر علاوه بر ذکر اسامی روستاها و دهات ویران شده، به روستای کوشه نیز اشاره کرد، از جمله در ابیات زیر:

«لافت» ویران شد، جزیره شده خراب

«بهل» کن در جمله آنان حساب

نی بنای مسجد و منبر، بماند

هیچ چیزی، جز خاکستر نماند

سی و یک ده، با چهل مسجد، خراب

مردمان بی توشه و بی زاد و آب

شهر «کوشه» با سراوان، گربه دان

بی جیان و بی ریان و توریان

سید محمدعلی هاشمی رمکانی در یادداشتی که برای احمد اقتداری فرستاد، نوشته است: «مسجد و گنبدی وجود دارد در مغرب قریه کوشه بنام مسجد (برخ) شیخ الاسود نیز گویند و شیخ برخ پیری است که آنجا آسوده است، تاریخ بنا و تعمیر مسجد در لوحی به خط کوفی نوشته شده بود و روی دروازه مسجد نصب بوده و یکی از مشایخ جناح بستک آن را خوانده و به زبان عربی ترجمه نموده است.»

در کتاب بندرعباس و خلیج فارس ذیل عنوان «زیارت شیخ برخ الاسود و مسجد قدیم» چنین آمد: «قریه کوشه بر وزن توشه از قراء جزیره قشم از طرف شمال به مسافت 4 میل جنوب دریا واقع شده است، به مسافت هفت میل شرق و محاذات قریه گوردین واقع شده است. در خارج و اتصال به قریه کوشه مسجد قدیمه ای دیده می شود که چند بار مرمت شده و باز مخروبه است. در درون مسجد عرض آن 28 فیت (8/5 متر) و طول آن 42 فیت (12/8 متر) و ارتفاع 20 فیت (6 متر) می شود، دو ایوان که یکی از آنها مسقف است، جلو مسجد بنا کرده اند. در خارج و قبله مسجد بقعه ای است قدیم. دور بقعه 70 فیت (21 متر) می شود.

در آن بقعه مقبره ای است به عرض 4 فیت (1/20 متر) و طول 10 فیت (3 متر) و ارتفاع یک فیت (30 سانتیمتر)، آن را مدفن برخ الاسود معروف به جواهر دانند، از اولیا الله بوده و کرامات زیادی به او نسبت می دهند و چهار لوح چوبین متعلق به مسجد اطراف محراب آویخته شده، [در] سردر مسجد نصب بوده است، حروف الواح شاید سابقاً برجسته و با خط قریب به ثلث است. موجب نگارش آن کتاب بنیان مسجد در حدود 244 بوده، در نصف النهار 26 رمضان 736 از حدوث زلزله منهدم شده است، به امر یکی از شاهزادگان جزیره هرمز یا لارستان که ولایت آن حدود را داشته، مرمت شد. در ماه رجب سال بعد، از ترمیم فراغت یافته، آمر عبدالله علیشاه نواده محمود بوده است اینکه شاهزاده قید شده نظر بر این است که در کتیبه موقع درج اسم پدر چنین نگاشته شده است (بن الملک الاسعد) کلمه الاسعد بر زنده ها خطاب کنند.

پس روشن می شود که امر کننده ترمیم از شاهزادگان بود و پسر پادشاه بوده است. اینکه احتمال داده شد شاید از شاهزادگان لارستان بوده باشد، نظر به نقطه ای قریب لافت که به علاءملک موسوم است. علاءملک در القاب ملوک لارستان دیده می شود. آخرین ملوک لارستان ابراهیم ثانی علاءملک بود و جزیره قشم تقریباً حدود لارستان واقع می شود در آن زمان بسط ناحیه لارستان تا به دریا و بندر خمیر منبسط بود، ملوک بنی قیصر و آل طیبتی که زمامداران قشم بودند، منقرض شده بودند، احتمال نسبت به ملوک هرمز هم به واسطه قرب جوار قشم وهرمز است. ممکن است مدفن شیخ برخ بر وزن برج در حدود سال 244 موجود بوده که احتراماً این مسجد را آنجا بناکرده اند « (سدید السلطنه، 1342:677؛ اقتداری، 1348:794-797)

سید محمدعلی هاشمی رمکانی همان شرحی که سدیدالسلطنه ذکر کرده را برای تاریخ بنا آورد، اما نام بانی تعمیر را، فتح الله بن شمس الدین بن سعید بن محمود ذکر کرده است. (اقتداری، 1348:799-800)

هاشمی همچنین نوشت که لوح تاریخ بنای مسجد برج را مأموران فرهنگ از جای خود خارج کرده و به تهران فرستادند. سقف گنبد مقبره شیخ برخ در زمان قواسم جواسم خراب شد و دیگر بجای آن سقفی ساخته نشد.

درباره شیخ برخ گفته می شود: دو برادر صاحب کشف و کرامت، موسوم به توکل و جوهر، مرید عبدروس نامی از اولیاء الله که در «عدن» مدفون است که توکل در قریه «گیادن» از قرای قشم و جوهر که به برخ معروف است در کوشه مدفون هستند.

اقتداری به نقل از سدیدالسلطنه می نویسد: «بنیان بنای اخیر 1307 بود وضع قدیم را از میان برده و به وضع حالیه بنا کرده اند.»

در کنار مسجد، یک برکه به صورت، شمالی جنوبی، وجود داشته است. تا سال 1300ق، این مسجد، در مرکز روستا قرار داشت و بعنوان «مسجد جامع» از آن استفاده میشد.

محراب مسجد، در قسمت شمالی واقع شده و بالای محراب آثار قابی از گچ دیده می شود که حدود یک متر ارتفاع و یک و نیم متر طول دارد. در این مسجد لوحی چوبی وجود داشته که تاریخ بنا، ویرانی و تعمیر مسجد بر روی آن قیدشده بود. این لوح به تهران منتقل و هم اکنون در موزه ملی نگهداری می شود.

مسجد شیخ برخ در سال 1377 به شماره 2203، در فهرست آثار میراث فرهنگی کشور به ثبت رسیده است. بنای کنونی مسجد بنای کنونی مسجد در زمینی به مساحت 480 مترمربع احداث شد که شامل صحن، ایوان، گنبد، مناره، شبستان، محراب، مقبره شیخ برخ؛ منزل خادم و سرویس بهداشتی است. مسجد و مقبره در وسط صحن، با گنبد و یک مناره احداث شده است.

مسجد دارای شش ورودی است که در چهار طرف صحن یکسان و دارای عرض قرارگرفته اند. ابعاد ورودی ها تقریباً یک متر و ارتفاع 2/20 متر هستند. ورودی اصلی، دارای دری است، به ارتفاع 2/20 و عرض 1/20 متر، از جنس چوب با تزئینات سنتی بر روی آن که درمیان ایوانی بصورت یک پیش آمدگی به عرض 2/20 متر و بر روی دو ستون به ارتفاع 4 متر واقع شده که طاقی کمانی در بالای این دو ستون قرار گرفته است. در پیشانی این ورودی تابلوی سبزرنگی قرار دارد که روی آن عبارت «مسجد شیخ برخ/ اداره اوقاف و امور خیریه قشم/ هیئت امناء مسجد» نوشته شده است.

در سمت چپ این ورودی، منزل متولی مسجد قرار دارد. صحن مسجد، به مساحت تقریبی 420 مترمربع در پیرامون مسجد قرار دارد. محدوده صحن با دیواری نسبتاً کوتاه پوشانده شده که ارتفاع یک متری به صورت دیوار و در بالای آن به صورت حفاظ مشبک، با آجر و پوشش سیمان سفید اجرا شده است. کف صحن از جنس موزاییک است. تک مناره مسجد و همچنین هلالی که در رأس گنبد قرار دارد، گویای آن است که این مسجد به «اهل تسنن» تعلق دارد.

مناره به قطر تقریبی سه متر و ارتفاع 14 متر در ضلع شرقی بنا قرار گرفته است. در بالای مناره و در میان گلدسته، مأذنه ای بر روی شش ستون استوار شده که به گنبد مخروطی هلالی که در بالای آن است، ختم می شود. تمام نمای بیرونی مسجد و مقبره، باسیمان سفید پوشانده شده است.

ورود به شبستان، از طریق سه در ورودی چوبی صورت می گیرد که با ابعاد یک در دو متر ساخته شده اند. شبستان مسجد با طول 10 و عرض 6 متر و به مساحت 60 مترمربع بنا شده است. اهالی می گویند که سقف شبستان از جنس چوب یک لنج قدیمی است که به داستان آن اشاره شد. کف شبستان از جنس موزاییک و با فرش های ماشینی طرح سجاده ای پوشانده شده است. همچنین دیوارهای شبستان با گچ سفید پوشانده شده و قاب هایی از جنس گچ با تزئیناتی پیرامون آنها و چند کتیبه کاشی کاری شده در آن دیده می شود. کتیبه کاشی کاری شده ای دورتادور سه ضلع شبستان، به طول 20 متر و عرض 60 سانتیمتر قرار گرفته است. این کتیبه، حاوی اطلاعاتی راجع به قدمت و گذشته مسجد از کتاب مروج الذهب مسعودی و با خط نستعلیق سفید روی زمینه لاجوردی است.

محراب مسجد به صورت فرورفتگی عمیقی با قوس جناقی از جنس گچ در دیوار شبستان تعبیه شده است. در بالای محراب آثاری از یک قاب بچشم می خورد که یک متر عرض و یک و نیم متر طول دارد. در حال حاضر یکی از اضلاع این قاب در دیوار باقی مانده و سه ضلع دیگر فروریخته است. مقبره شیخ برخ در جوار مسجد شیخ برخ، زیارتگاه شیخ برخ با گنبد ویژه هشت گوش قرار دارد. سنگ گورهای قدیمی متعلق به دوران اولیه اسلامی در گورستان مجاور مسجد شیخ برخ وجود دارد که نشان دهنده قدمت آن است.

پوشش بیرونی گنبد خاکی این مسجد نیز با سیمان سفید پوشانده شده است. در رأس گنبد بر فراز میله ای به ارتفاع یک متر هلالی از جنس سیمان قرار دارد. این بقعه از سنگ لاشه و ملات و اندود ساروج و گچ با پلانی مربع در ابعاد 5 متر در 5 متر بنا شده است. درون آن ازنظر تزئینات بدنه بصورت طاق نما سازی و سپس بخش بلند زیر پاکار گنبد آنکه به سه دوره تقسیم می شود، شباهت بسیاری به تزئینات و طاق نما سازی ساده و کولی در بقعه بی بی مریم قشم دارد.