مسجد و مدرسه سپهسالار | باشکوه ترین بنای مذهبی قاجاریه در تهران

در اینجا می خواهیم شما را با یکی از بزرگترین و بی نظیر مدارس مذهبی که رتبه دوم را بعد از مدرسه چهار باغ در شهر اصفهان دارد، یعنی مسجد و مدرسه سپهسالار تهران آشنا کنیم. مدرسه ای زیبا که موسس آن میرزا حسین خان سپهسالار قزوینی، صدراعظم ناصرالدین شاه در دوره قاجار بوده است. این مسجد و مدرسه باشکوه در بین جاهای دیدنی تهران در سال 1258 ساخته شده و ساخت آن به مدت 5 سال طول کشید. مهدی خان ممتحن الدوله شقاقی طراح این بنای عظیم و استاد حسن معمار قمی معمار معماری مسجد و مدرسه سپهسالار بود. با همگردی همراه باشید تا تاریخچه مسجد سپهسالار تهران یا همان مدرسه عالی شهید مطهری را بهتر بشناسیم.

مسجد و مدرسه سپهسالار تهران

مسجد و مدرسه سپهسالار تهران یا همان مدرسه عالی شهید مطهری که معماریش 4 ایوانی با ارتفاع های 18 متر بوده که یک ایوان اصلی در طرف جنوب بنا مجاور مقصوره و گنبد اصلی دارد، دو طبقه نیز است و دارای اجزایی شامل 8 مناره یا گلدسته بوده که با توجه به اینکه از معماری ترکی الگوبرداری شده است، تعداد آن ها زیادتر از حد معمول مناره ها در ایران باستان است و همینطور دارای گنبد دوپوشی بوده که بسیار خاص است و در نهایت دارای 6 ورودی و کتابخانه ای است که در سال 1342 به این بنا اضافه شد و نقش قطع کننده این دو بنا را با عمارت بهارستان ایفا کرد. از دیگر بخش های این بنا در بین جاهای دیدنی تهران می توان به صحنی چهارگوش با ابعاد 61 در 62، شصت حجره و شبستان تابستانی زیر گنبد برای سکونت، شبستان زمستانی در ایوان شرقی با 24 ستون سنگی یکپارچه، نمازخانه چهل ستون با 44 ستون در شرق صحن اشاره کرد. خوب است بدانید که این 8 مناره از آجر ساخته شده و دارای پوششی با کاشی هستند که حداکثر و حداقل ارتفاع مناره های این بنا 37 و 25 متر نیز است. معمار این بناهای زیبا استادان حاج ابوالحسن معمار و جعفر خان معمار باشی هستند که هرچند در معماری مسجد نیز استاد حسن معمار قمی هم نقش داشته، اما طراحی مدرسه عالی شهید مطهری را که ساخت تنها هسته اصلیش 5 سال طول کشیده و مصالح اصلی اش آجر است، فرد دیگری با نام مهندس مهدی خان ممتحن الدوله شقاقی انجام داده است. اما از همه این معمارها و استادان، فکر این مدرسه برای صدراعظم دوره قاجاریه و دوره پادشاهی ناصرالدین شاه یعنی میرزا حسین خان سپهسالار قزوینی است و به همین دلیل هم نام این مسجد مدرسه را سپهسالار گذاشتند. البته نام این مدرسه تنها تا انقلاب 1357 پابرجا بود و در نهایت بعد از آن به نام مدرسه عالی شهید مطهری تغییر نام داد. جای تأسف دارد که بعد از شروع ساخت معماری مسجد و مدرسه سپهسالار در سال 1258 عمر میرزا حسین خان سپهسالار قد نداد و تا قبل از اتمام این بنا در سال 1260 دار فانی را در شهر مشهد وداع گفت. به همین منظور برای نیمه تمام نماندن این بنا بعد از وی برادرش یحیی خان مشیر الدوله ساخت این بنا را ادامه داد تا او هم نیز در گذشت و در نهایت باقی مانده ساخت بنا که شامل تزئینات یزدی بندی، مقرنس، کاشی کاری و کاسه بندی می شد، تکمیلش را نائب التولیه بر عهده گرفت تا در نهایت این دو بنای بسیار زیبا ساختش به اتمام رسید. نکته جالبی که در تاریخچه مسجد سپهسالار تهران وجود دارد، شباهت معماریش به دوران زندیه می باشد، به دلیل استفاده جا به جا از سنگ در تزئینات که آن را تا حدودی از معماری قاجار مجزا کرده است.

معماری مسجد و مدرسه سپهسالار

اما خوب است بدانید که پس از اتمام، معماری مسجد و مدرسه سپهسالار دست نخورده نماند و در طی سال های مختلف بخش هایی تکمیل شد، مانند سال 1320 که تالاری ساخته شد و بعدها به دارالقرآن تبدیل شد و استفاده گردید. از دیگر بخش های تکمیل شده می توان به شبستان زمستانی در سال 1342 توسط استاد حسین لرزاده اشاره کرد و در نهایت آخرین تغییر این بنا در سال 1357 شکل گرفت که گنبد اصلی توسط مهندس سعیدی بازسازی شد. از نظر جغرافیایی این مکان در بین جاهای دیدنی تهران در کنار عمارت بهارستان واقع شده و در میدان بهارستان تهران است که این عمارت کاربری مجلس شورای اسلامی را دارد. این بنا از هر جهت جغرافیایی دارای یک ورودی است و بخش های جالب و خاصی دارد مانند بخش ورودی غربی واقع شده در حاشیه خیابان بهارستان که در اصلی مدرسه عالی شهید مطهری محسوب می شود و به همین سبب دارای جلوخان و سردری بزرگ به همراه دری دولتی آهنی بسیار زیبایی است که عظمتش را با یک نگاه می توانید حس کنید. همینطور در جنوبی که به یک کوچه 6 متری باز می شود و برای ورودی زنان هم دری در بخش شرقی تعبیه شده که ورودی زنانه نام دارد و از تمام ورودی ها کوچکتر نیز بود. در زمانیکه از بیرون به جهت شمالی داخل بنا نگاه می کنید، ساعتی زیبا و بزرگ را می بینید که از یک سمت به عمارت بهارستان و از یک سمت به طرف حیاط دید دارد. این ساعت قدیمی واقع شده در اتاقک به ارتفاع 5 متری به مساحت 2.5 در 1.5 ساخته شده در فرانسه در سال 1880 میلادی است که دارای سه ناقوس بوده و بدنه آن را نیز کاشی کاری کرده اند. این ساعت درست در میان دو گلدسته واقع شده است. یکی از زیبایی های این بنا، گنبدهای کوچکی هستند که بر روی هر چهار ستون شبستان زمستانی واقع شده، زیرا به غیر از نمای بیرونی اگر از درون هم نگاهی بیاندازید، گچ بری های زیبای اسلیمی را زیر گنبدها و محرابی با سنگ های مرمر خواهید دید که از سال 1350 این زیبایی ها را به خود گرفته اند، چرا که قبل از آن شما تنها با نمایی آجری رو به رو می شدید. همینطور از سایر تزئینات موجود می توان به بالای آنکه دارای تزئینات مقرنس با طرح اسلیمی است، اشاره کرد که در کار آن کتیبه های خطاطی شده هم وجود دارد و همه و همه این تزئینات توسط استاد حسین لرزاده و استاد محمد حسین شکل آبادی در سال 1350 انجام گرفته است. مابین تمامی فضاهای موجود در گنبد 25 متری، فضایی هم به دلیل دید مناسب و هم به دلیل معماری خاصش مورد توجه می باشد. خاص بودن فضا به دلیل ایستایی گنبد بر روی 4 پایه و 4 مناره بلند بناها در این قسمت است که این اجازه را به شبستان در بین جاهای دیدنی تهران می دهد تا از دید خوبی برخوردار باشد. اگر از بیرون به این گنبد در تاریخچه مسجد سپهسالار تهران نگاه کنیم، می توانیم چهار گنبد موجود کادربندی شده مستطیلی که دارای بال های چلیپایی است را با چشمانمان دنبال کنیم تا به گنبد اصلی برسیم. اگر به صحن این بنا در معماری مسجد و مدرسه سپهسالار نگاه کنیم، 4 باغچه را می بینیم که دارای 4 خیابان و در وسط حوضی هست که آب این حوض که به صورت جاری بوده از قنات تهیه می شود. شما می توانید بنشینید در گوشه ای از این صحن و از زیبایی آن لذت ببرید.

ویژگی های مهم موجود در فضای مسجد عالی شهید مطهری

اول از همه چیزی که مسجد و مدرسه سپهسالار ناصرخسرو یا مدرسه عالی شهید مطهری را از بقیه مساجد ایرانی جدا می کند، تلفیقش با مساجد استانبولی و از همه مهمتر ایاصوفیه و همینطور مساجد ایرانی مانند مسجد جامع اصفهان و مدرسه چهار باغ است که باعث شده تا در مواردی مانند موذنه و مناره ها تفاوت های بسیاری با مساجد ایرانی داشته باشند و همینطور استفاده از بهترین نوآوری هایی در تزئینات کاشی کاری که مربوط به دوران قاجار می باشد. از این تفاوت ها می توان به استفاده از ساعتی بزرگ به همراه ناقوس هایش به جای موذنه، مناره های متعدد بیش از 10 عدد کشیده شده تا کف حیاط با شکل نیم استوانه ای و بهار خواب ها و مهتابی های بسیار وسیع و در نهایت گنبد بسیار خاص و بزرگی که بر ایوان شمالی ساخته شده و دو پوش می باشد، اشاره کرد. دلیل تفاوت مناره در این است که در مساجد ایرانی مناره ها تا کف کشیده نشده و در این مسجد با این طرح ساخت طرحی کاملا متفاوت را به کل بنا داده اند. همینطور بهار خواب و مهتابی در بسیاری از مساجد ایرانی پیدا می شود، هیچ کدام چنین وسعتی که این فضاها در طبقه دوم مسجد و مدرسه سپهسالار تهران دارند را ندارد. پس اگر می خواهید به دنبال بهترین و متفاوت ترین اثر دوره قاجاریه بگردید، در نهایت به مسجد و مدرسه سپهسالار تهران در بین جاهای دیدنی تهران خواهید رسید که سعی بر آن شده تا تمامی ابداعات در طرح آن به کار رود و در نهایت زیبایی هایی را مانند 4 ایوان رو به روی هم که یکی از آن ها کوتاه تر بوده و بر روی آن گنبد اصلی با معماری کاملا متفاوتش نشسته است، صحنی زیبا با 4 باغچه، 4 خیابان و حوضی در میان آن که به شکل زیبایی دارای آب جاری از قنات است، پدید آورد. این آب موجود برای مسجد، مدرسه و عمارت نیز مصرف می شود. 4 مناره اصلی از 6 مناره موجود در مسجد و مدرسه سپهسالار تهران که با بدنه نیم استوانه ای و سنگ شده آن ها تا به کمر حجاری شده، تا زمین کشیده شده اند و دو تای آن ها به ایوان تکیه داده شده اند.

کتابخانه مسجد سپهسالار

یکی از با ارزش ترین بخش ها در تاریخچه مسجد سپهسالار تهران، کتابخانه ای است که به جای فرهنگستان اول یا فرهنگستان ایران در سال 1259 پایه گذاری شد و ابتدای آغاز به کارش با خرید 4000 جلد کتاب از اعتضاد السلطنه آغاز شد که بعدها رفته رفته به این 4000 جلد، 4200 کتاب خطی به خط مولفان و 1000 کتاب چاپ سنگی اضافه شد و در نهایت هم به اهمیت کتابخانه و هم به اهمیت کل مجموعه افزود. نکته جالبی که دارد، این است که شما با ورودتان به این کتابخانه آثار و خاطراتی از فرهنگستان اول را خواهید دید.

مدرسه مجموعه سپهسالار

مدرسه سپهسالار که در کنار عمارت بهارستان واقع شده و در اصل مجموعه ای شامل مسجد، مدرسه، مکتب خانه و کتابخانه نیز می باشد، با تمام وقف شده هایش دارای 6 در ورودی نیز بوده که در اصلی آن از خیابان بهارستان نیز است و شما پس از ورودتان به این مجموعه مسجد، مدرسه با فضاها و بخش هایی چون گنبد عظیم و شبستان (چهلستون)، هشت گلدسته، مناره کاشیکاری، مخزن کتابخانه، جلوخان، سردر، دهلیز، حجره های دوطبقه، چهار ایوان رو به رو خواهید شد که بر روی هر کدام از این بخش ها به غیر از معماری منحصر به فرد، تزئینات بی نظیری از هنرمندان چیره دست مانند شاهکارهای کاشی کاری هفت کاسه یا طاق معلق است. در کل از تزئینات بنا که خیره کننده است، می توان به لحاظ کاشی های مصور خشتی رنگارنگ و نیز حجاری ستون های یکپارچه و سنگ های ازاره که به غیر از زیبایی به بنا بعد هم داده اند، اشاره کرد. در اصل خارج از معماری در بین جاهای دیدنی تهران ابتدا خوب است بدانید که نام این بنا به دلیل پایه گذارش توسط میرزا حسین خان سپهسالار نهاده شده و البته به دلیل روی کار بودن ناصرالدین شاه به مدرسه ناصری هم نیز مشهور بوده که در نهایت بعد از فوت محمدرضا مطهری و پس از انقلاب 1358 نام این مدرسه به نام شهید محمدرضا مطهری تغییر پیدا کرد و در حال حاضر بعد از سال 1388 این مدرسه را با نام دانشگاه شهید مطهری می خوانند، هرچند که در اصل مدیریت آن قبل از انقلاب به دست آیت الله خمینی نیز بوده و بعد از وی محمد امامی کاشانی این وظیفه را به عهده گرفت. کاربری این مدرسه در بین جاهای دیدنی تهران از همان ابتدا برای تدریس دروس علوم اسلامی بوده و تا زمان تأسیس دانشگاه تهران این درس را تدریس می کردند و در نهایت بعد از افتتاح دانشگاه این مدرسه هم به دانشکده تبدیل شد و در نهایت در آن علوم منقول و معقول تدریس می شد و همچنین موسسه وعظ و خطابه و فرهنگستان ایران هم نیز بود. یکی از عواملی که این مدرسه را مهم شمرده، وجود کتابخانه با داشتن هزاران کتاب نسخه خطی منحصر به فرد می باشد.

تزئینات این مجموعه

از تزئینات مرسوم در دوره قاجاریه می توان به کاشی کاری و کاربندی اشاره کرد که در این مجموعه هم دیده می شود، اما تزئینی که معماری این دوره را متمایز و کرده و ما را به سرعت به یاد معماریه دوره زندیه می اندازد، سنگ کاری ها و حجاری هایی است که در قسمت های مختلف بنا مانند مناره ها دیده می شود. از دیگر تزئینات جالب بنا که در عین حال که ساختار اصلی و مصالح اصلی را تشکیل داده، جلوه ای هم به بنا داده اند، می توان آجر را نام برد. آجر مصالح اصلی بنا است و به طور رسمی برای تزئین به کار نرفته، اما با شواهدی که در برخی از بخش ها وجود دارد مانند کف های پوشیده شده از آجر خود به خود تزئینی را شکل داده اند. تزئینات کاشی کاری بسیار در این مجموعه اهمیت دارد، به قدری که بسیار در مجموعه به کار رفته شده است. انواع مختلفی از کاشی کاری مانند معرق اسلیمی، گره چینی و برجسته که تنها مخصوص سردر به کار رفته است که در کنار سایر تزئینات جلوه بنا را در بین جاهای دیدنی تهران دو برابر کرده اند.
دو نوع تزئینات در بنا به کار رفته اند که به صورت ساختاری یعنی کاربندی و غیر ساختاری یزدی بندی، مقرنس و کاسه بندی نیز می باشند. از دیگر تزئینات در تاریخچه مسجد سپهسالار تهران می توان به تزئینات درهای حجره ها و در اصلی شبستان زمستانی اشاره کرد که تزئیناتی چوبی به صورت گره چینی معرق هستند و با این کار سعی داشته اند تا درها را از حالت سادگی در بیاورند. اگر علاقه به تزئینات گچی دارید، این مورد را هم می توانید در بدو ورودتان به شبستان زمستانی ببینید که به صورت گچ بری های اسلیمی و کتیبه های خطاطی هستند و به راحتی می توان با دیدن این جلوه های زیبا فهمید که همه نمونه زیبایی از آثار استاد لرزاده هستند. اما اگر به دنبال تزئینات فلزی هستید، نیازی به توجه نیست چرا که در اصلی ورود مجموعه دارای تزئینات فلزی است که نمونه ای از بهترین در زمان خود بوده و حتی بعد از ورودتان هم می توانید با نگاهی به پنجره حجره ها که تزئین فلزی به صورت فرفوژه که کاملا دستی بوده را نشان می دهند، لذت ببرید و به هنر دست معماران آن زمان در تاریخچه مسجد سپهسالار تهران پی ببرید.