خانه حشمت اللشکر سرخه نماد معماری مناطق کویری سمنان است

میراث آریا/ براساس اخبار منتشر شده، خانه حشمت اللشکر سرخه نماد معماری مناطق کویری سمنان است.

این خانه با ارزش تاریخی در بلوار انقلاب اسلامی، خیابان آیت الله فیض، خیابان سردار ایمانی نسب (محله کلان) سرخه واقع شده و همانطور که از کتب تاریخی، گفته های معمرین و فرم معماری بنا بدست می آید، این بنا متعلق به دوره قاجار است.

براساس مقاله خانه حشمت اللشکر سرخه نماد معماری مناطق کویری سمنان است باید بدانید که از آنجایی که این بنا خصوصی و مالک اصلی آن حاج محمدابراهیم خان پیوندی (حاکم وقت منطقه) بوده به همین دلیل به خانه حشمت اللشکر معروف شده است. این بنای فاخر سالها در اختیار خاندان پیوندی ها بود و در سال 1393 از سوی وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خریداری شد.

مشخصات و ویژگی های خاص اثر

محله کلان سرخه چنانکه از نامش پیداست، محله حاکم نشین شهر بوده است. به همین دلیل به محله کلان یا بزرگان معروف است و شامل یک مجموعه کامل مشتمل بر مسجد، تکیه، حمام و حوض بوده است. خاندان پیوندی (خاندان حاکم وقت در دوران قاجار) در مجاورت این مجموعه ساکن بودند. مجموعه تاریخی پیوندی ها شامل چهار منزل مسکونی، دارالحکومه، باغ، حمام، مدرسه و... بوده که بخش عمده ای از آن از جمله بادگیر بزرگ، سردری زیبا و خانه اصلی حشمت اللشکر (حشمت بزرگ) که به دست حاج معمار باشی سمنانی ساخته شده بود در سال 1370 تخریب شده است و تنها دو خانه میانی باقی مانده است.

یکی از این دو خانه که به خانه فرج ا... خان مالک دوم آن معروف شده از بناهای جد حاج حشمت و حاج حسن خان بوده است. خانه دیگر را حاج حشمت خودش ساخته و تا پایان عمر در آن سکونت داشته است. این منازل به ترتیب به سه پسر حاج حشمت یعنی حسین آقا خان، فرج الله خان و حاج سلطان تعلق گرفته است.

دو خانه مذکور دارای یک هشتی و اصطبل مشترک است که پس از گذر از یک راهرو به حیاط های جداگانه خانه ها منتهی می شود و به لحاظ تفکیک اندرونی و بیرونی از خانه های منحصر بفرد منطقه بشمار می رود. در واقع همین استقلال فضایی در کنار ترکیب متناسب فضاها، این مجموعه را متمایز کرده است.

ورودی اصلی بنا که در غرب جبهه جنوبی واقع است، نسبت به خیابان عقب نشینی داشته که از یک طاق تیزه دار در وسط و دو طاق نمای مازه دار و پیرنشین در دو طرف تشکیل شده است. این سردر زیبا که در عملیات تعریض چند پله ای از سطح خیابان پایین تر رفته با تزئینات آجرکاری رخ بام مزین شده است.

با گذر از در اصلی وارد فضای هشتی می شویم، به غیر از در ورودی سه گذرگاه دیگر به این هشتی راه دارند. در وجه جنوب غرب ورودی پشت بام قرار دارد. روبروی در ورودی محدوده شماره 2 و در شرق هشتی به یک راهروی به محدوده شماره 1 خانه حشمت اللشکر می رسیم.

محدوده شماره 1

حیاط این محدوده مربع شکل بوده و حوضی هشت ضلعی در وسط و چهار باغچه در اطراف آن قرار دارد. سه وجه حیاط را فضاهای خانه تشکیل داده اند و در وجه جنوبی شرقی بنا دیواری قرار دارد که خانه را از خیابان جدا می کند که البته در سال 1397 توسط میراث فرهنگی مرمت کلی شده است.

البته در این وجه خانه نیز اتاق هایی قرار داشته که متاسفانه در سالهای گذشته به دلیل عملیات تعریض خیابان تخریب شده و هیچ اثری از آن باقی نمانده است. سرستون های تزئینی بر فراز ستون های آجری در جداره دورتادور بنا قرار دارد. قسمت اصلی خانه در وجه شمال غربی با نمایی تقریبا قرینه و بادگیرهایی برافراشته مرکز توجه و دید بیننده است. این قسمت که هشت پله از حیاط بالاتر است متشکل از ایوانی مسقف بوده که بر روی ستون هایی چوبی بناشده و با تزئینات زیبای رخ بام آراسته شده است.

تالار اصلی بنا در وسط این وجه و فضای بادگیرها در طرفین ضلع شمالی تالار اصلی قرار دارد که با درهایی به بادگیرهای زیبا و رفیع خانه راه دارد. هندسه کلی تالار و دو اتاق طرفین آن قرینه است. پلان این سه فضا در زیرزمین آن که چهار پله از حیاط پایین تر است، نیز تکرار شد با این تفاوت که ازاره تالار پایین آجرکاری شده و پوشش اتاق های طرفین تالار کجاوه بوده و درهای این دو اتاق روبروی هم قرار دارد.

تزئینات آجرکاری و فخر و مدین در جداره بیرونی زیرزمین ها جلوه دیگری به بنا بخشیده است. در انتهای ایوان اصلی بنا دری است که به فضایی تودرتو باز می شود. مطبخ بنا که در وجه غربی قرار دارد نیز با سیستم طاق و تویزه پوشیده شده است. در مطبخ دوده گرفته بنا آثار یک تنور و قفسه هایی نیز مشاهده می شود. دو اتاق به صورت تیرپوش در وجه شرقی بنا در طرفین راهرویی قرار دارند که با هشت پله به حیاط راه دارند و زیرزمین هایی مشابه به هم در زیر این اتاق ها قرار دارد. پیش از ورود به بنا نیز در ضلع جنوب شرقی دالان ورودی اتاقکی قرار دارد که به احتمال زیاد محل حضور رعیت پیش از تشریف فرمایی نزد خان بوده و زیرزمینی نیز زیر این اتاق قرار دارد که هم اینک به عنوان سرویس بهداشتی مورد استفاده قرار می گیرد.

محدوده شماره 2

پس از عبور از دو راهروی نسبتا طویل قبل از ورود به این محدوده در قسمت شمال غربی دری کوچک قرار دارد که بعد از عبور از آن وارد فضای بزرگ و سه طبقه ای می شویم که طبقه اول آن به عنوان اصطبل و طبقه دو و سه آن به عنوان محل زندگی رعیت شاغل در مجموعه مورد استفاده قرار می گرفته است. ورودی طبقه 2 و 3 نیز در انتهای ضلع شمال شرقی راهروی اول قرار دارد. بعد از عبور از این دو راهرو وارد حیاط بنا می شویم که همچون محدوده 1 مربع شکل بوده و حوضی دایره ای در وسط و چهار باغچه در اطراف آن قرار دارد. چهار وجه حیاط را فضاهای خانه تشکیل داده اند. قسمت اصلی و شاه نشین بنا در ضلع جنوب غربی حیاط قرار دارد و دو تالار در دو طرف آن قرار گرفته است.

سطح این فضاها نسبت به حیاط، شش پله بالاتر است. فضای بالای این تالارها با تزئینات زیبای رخ بام آراسته و مزین شده است. بقایای بجا مانده از مدخل بادگیر در تالار اصلی بنا قرار دارد که متاسفانه هیچ تصویر یا نوشته ای مبنی بر وجود بادگیر در این مجموعه وجود ندارد و تنها براساس شواهد میتوان به این نتیجه گیری رسید.

سقف تالار اصلی به صورت تیرپوش و دوسقفه اجرا شده است اما دو تالار مجاور آن نیز به صورت تیرپوش است. برای پوشش بام تمام فضاها نیز از کاهگل استفاده شد. در تالار جنوب شرقی شاه نشین دیوار الحاقی قرار دارد که فضا را به دو قسمت تقسیم کرده است. زیرزمین این سه فضا نیز به صورت دقیق با اختلاف چهار پله از سطح حیاط با تزئینات آجرکاری و فخر و مدین در جداره بیرونی جلوه دیگری به بنا بخشیده است.

پس از ورود به مطبخ در قسمت شمال شرقی با چهار پله وارد فضای دیگری می شویم که بطور کامل تخریب شده است. البته از شواهد مشخص است که شامل زیرزمین و یک اتاق با سقف قوسی بوده است. دو تالار سرتاسری و بزرگ نیز در قسمت شمال شرق بنا قرار دارد که البته مجزا از هم در طرفین راهرویی است که با سه پله به حیاط راه دارند. البته این فضاها دارای زیرزمین نیستند. در ضلع شمالی این فاز نیز دو چشمه سرویس بهداشتی قرار دارد. همچنین در قسمت شمال شرق بنا و دقیقا زیر یکی از تالارهای سرتاسری جنب سرویس بهداشتی جوی کوچکی قرار دارد که به گفته ساکنان قدیمی مجموعه محل ورود آب از چشمه های بالادست به داخل حوض بوده که بررسی آن بسیار حائز اهمیت است.

از ویژگی های بارز مجموعه تاریخی حشمت اللشکر حیات مرکزی بودن آن است و نکته قابل توجه در آن را هشتی ورودی میتوان ذکر کرد که خود یک فضای تقسیم برای دو خانه و نشان از وحدت منازل این مجموعه در عین استقلال است. حفظ اصالت و بکر بودن فضاهای اندرونی و بیرونی و نیز حفظ حریم فضاهای حکومتی و مسکونی این بنا را از دیگر خانه های استان متمایز کرده است. همچنین بارزترین شاخصه اثر بادگیرهای دوقلوی آن با تزئینات نابش در محدوده یک است که به نوعی تبدیل به المان شهر شد. این بنا از لحاظ ایستایی و پی نیز تقریبا سالم است.

زندگینامه حاج محمدابراهیم خان پیوندی معروف به حشمت اللشکر

حکومت شهرها در زمان قاجار دو نوع بوده است: یکی آنکه حاکم یا والی از تهران فرستاده میشد یا یکی از متنفذین جمع را انتخاب می کردند و وظیفه او جمع آوری مالیات از شهر و راهها بوده است. دوم اینکه شهر را به عنوان تیول به یکی از حرم سرایان مورد توجه یا اشخاص دیگر می دادند و صاحبان تیول هم از طرف خود نماینده ای فرستاده و مالیات و درآمد آن منطقه هم مربوط به صاحب تیول بود. منطقه سمنان هیچگاه تیول کسی نبوده و همیشه به استثنای دوره حکومت امیر اعظم شاهرود و دامغان جز حکومت سمنان بوده است.

پدر حاج حشمت، میرزا بابا خان یاور بود که در قدیم به سرگرد یاور معروف بود. او فرمانده فوج (هنگ) بود که وقتی ناصرالدین شاه به سرخه و سمنان می آید درباره او می گوید: «من از فوج میرزاباباخان بازدید نمودم.» او از این فوج بسیار اظهار رضایت می کند. این موضوع در سفرنامه ناصرالدین شاه نیز آمده است. وقتی میرزا فوت می کند پسرش محمدابراهیم معروف به حشمت اللشکر یا حاج حشمت به قدرت می رسد. حاج حشمت مدتی حاکم سمنان بوده است. وقتی که امیر اعظم یا نصرت الله میرزا، پسر وجیه الله میرزا سپهسالار، نوه فتحعلی شاه، حکمران شاهرود و دامغان و سمنان بود، از طرف او حکومت سمنان به حاج حشمت سپرده شد. امیر اعظم از افراد قلدر زمان قاجار بود. در آن زمان بی سروسامانی در کشور حاکم بود. حاج حشمت در زمان مظفرالدین شاه قاجار حکومت می کرده است. سپهسالار به ملاحظه دوستی با حاج حشمت پسرش امیر اعظم را وادار کرد تا حکومت سمنان را به حاج حشمت بدهد اما امیر اعظم از حکومت حاج حشمت رضایت نداشت.

اهمیت حاج حشمت به خاطر حکومت سمنان نبود بلکه اهمیت او نزد دولتیان به خاطر فرماندهی فوج حشمتیه بود که از افواج قدرتمند کشور بحساب می آمد. اشخاص حکومتی احترام زیادی برای او قائل بودند. محدوده حکومت حاج حشمت از شمال به سمنان، از غرب به گرمسار و از شرق به دامغان محدود میشد. از جمله فعالیت های وسیع حاج حشمت عبارت است از فعالیت های عمرانی شامل ساخت حمام، آب انبار بزرگ، دارالحکومه، آسیاب و اولین مدرسه در سرخه، مدیریت خشکسالی، حفاظت از حمله ترکمانان به سمنان و فرونشاندن آشوب تهران.

زمانی که حشمت خان بیمار می شود، او را با درشکه به تهران می برند و این هم زمان با کودتای رضاشاه بوده است. حاج حشمت در اسفند سال 1299 ه.ش فوت می کند و به سفارش عین الدوله او را در کنار اتاقی که مدفن سپه سالار بود، در حرم حضرت شاه عبدالعظیم دفن می کنند.