مسجد کبود تبریز نگین فیروزه ای تاریخ ایران است

میراث آریا/ براساس آخرین خبرهای منتشر شده و گزارشات بدست رسیده، مسجد کبود تبریز نگین فیروزه ای تاریخ ایران است.

براساس مقاله مسجد کبود تبریز نگین فیروزه ای تاریخ ایران است باید بدانید که قدمت این بنا به قرن نهم هجری قمری بازمی گردد و تنوع و ظرافت کاشی کاری، انواع خطوط و نقش های بکار رفته در آن و نیز زیبایی و هماهنگی رنگ ها به ویژه رنگ لاجوردی کاشی کاری های معرق سبب شده تا به فیروزه جهان اسلام شهرت پیدا کند. این بنا با نامهای مختلف از جمله گوی مچید، مسجد شاه جهان، عمارت و مسجد مظفریه مشهور بوده است.

مسجد کبود که غنای رنگ کاشی هایش روزگاری دل هر نمازگذاری را می ربود، در گذر زمان آسیب هایی جدی را متحمل شده است. در سال 1193 هجری قمری زلزله مهیب تبریز، لرزه بر جان این نگین درخشان انداخت تا جایی که گنبدهای آن فرو ریخت. امروزه از بنای اصلی تنها یک سردر و چند پایه بر جای مانده، اما همین باقی مانده های کم نیز به خوبی توانسته است شکوه و هنر معماری این مسجد فیروزه ای را شهره جهان کند.

موقعیت جغرافیایی

مسجد کبود از آثار دوران «ابوالمظفر جهان شاه بن قرهیوسف» مقتدرترین حکمران سلسله ترکمانان قراقویونلو است که در سال 870 هجری قمری به همت و نظارت جان بیگم خاتون، همسر او و به نقلی صالحه دخترش ساخته شده است. این شاهکار معماری دوره اسلامی در خیابان امام خمینی، روبروی کوچه دل حامد، جنب پارک خاقانی شهر تبریز واقع شده است.

تاریخچه

طبق اطلاعات مندرج در کتیبه سر در ورودی این مسجد، تاریخ ساخت آن به سال 870 هجری قمری برمی گردد. چنین به نظر می رسد که این تاریخ بیانگر زمان اتمام کاشی کاری سر در مسجد بوده و فرآیند ساخت آن از چندین سال قبل تر آغاز شده و در این تاریخ، احداث بنا به اتمام رسیده است. بر روی این کتیبه، اسامی عمارت مظفریه و نعمت الله بن محمد البواب، هنرمند برجسته آذربایجانی نوشته شده که خطاط و طراح نقوش مسجد کبود بوده است.

مرمت و بازسازی مسجد به منظور حفاظت و تعمیر بخش های باقی مانده شامل طاق ها و پایه ها از سال 1318 آغاز شد و در سال 1355 کارهای ساختمانی آن به اتمام رسید. بازسازی گنبد اصلی توسط مرحوم استاد رضا معماران انجام شده است.

معماری و ویژگی های بنا

مسجد کبود از نمونه های منحصر بفرد معماری کهن ایرانی و تنها بنایی است که از دورە فرمانروایی قراقویونلوها در پایتخت آنها یعنی تبریز با شکوه باقی مانده، زیبایی های معماری این مسجد چنان جالب و جذاب است که پس از گذشت قرنها و صدماتی که بر ساختار آن وارد شده، هر انسان صاحب ذوقی را متحیر و مبهوت می سازد. بارزترین ویژگی مسجد کبود و شهرت وافر آن با معماری ویژه تلفیقی و اعـجاب انگیزش بیشتر به دلیل کاشی کاری معرق و تلفیق آجر و کاشی، اجرای نقوش پرکار آن است که زینت بخش سطوح داخلی و خارجی بنا است.

چنین به نظر می رسد که ساختمان مسجد کبود مانند یادبودی از پیروزی های جهانشاه بر پا شده است، بطوریکه در این خصوص میتوان به سوره «فتح» که به صورت کامل و به شکل برجسته، زینت بخش دور تا دور بالای شبستان بزرگ است، اشاره کرد. نام جهان شاه نیز در کتیبه بالای در ورودی نقش بسته که قبلا روکش طلایی داشته، این مسجد دارای گنبدخانه است که گرداگرد آن را شبستان فرا گرفته است. از نظر فرمی، مسجد کبود در مقایسه با دیگر مساجد مشهور ایرانی، فاقد میانسرا است.

مسجد کبود در اصل، عضوی از یک مجموعه معماری بزرگتر به نام مجموعه مظفریه بود. این مجموعه از مسجد، خانقاه، صحن و کتابخانه تشکیل شده بود. راهکار انتخابی معمار سازندۀ مسجد کبود، سازگاری مطلوبی با وضعیت اقلیمی شهر تبریز به وجود آورده است به نحوی که تمام بخش های این مسجد می توانستند در فصول مختلف سال، نقش عملکردی خود را ایفا کنند.

عمده مصالح بکار رفته در این بنا آجر است. البته سنگ های ساختمانی نادری نیز در آن بکار رفته است. از بقایای مسجد معلوم می شود که آجرها با گچ، بندکشی شده است. صحن مربع شکل، حوضی برای وضو، شبستان های اطراف برای درس و همچنین پناهگاه مستمندان، مسجد را تشکیل می دادند. در قسمت جلوی صحن و رو به قبله، بنای اصلی مسجد به پا شده که محوطه ای محصور، پوشیده و مربع شکل است. فاصله پایه های سقف ضربی آن، 12 متر است که روی چهار پایه یک محوطه مربع شکل قرار دارد.

طبق شواهد، کف مسجد با کاشی های براق پوشیده شده بود. شبستان بزرگ مسجد نیز محاط به رواق های به هم پیوسته است و از سه سو با طاق نماهایی به رواق های اطراف خود ارتباط دارد. این شبستان با سقفی ضربی پوشیده شده که قطر دهانه آن 17 متر است. در داخل شبستان کوچک مسجد نیز خصوصیت جالب گنبد این مسجد، ساخت آن روی چهارپایه مربعی است که این مربع خود به خود به تقارن و تجانس درون مسجد می انجامد، لذا عظمت و زیبایی مسجد را که طی قرون مختلف به نامهای مختلف خوانده شده است، باید به لحاظ معماری خاص آن دانست.

پشت در ورودی شبستان بزرگ، یک بیت شعر با خط ثلث بچشم می خورد:

کردار بیار و گرد گفتار مگرد

چون کرده شود، کار بگوید که، که کرد

آنچه اینک از کلیت حجمی و ساختار فرمی مسجد کبود در برابر دیدگان ما قرار دارد، یک موجودیت معمارانه مرمت شده است. طبق گزارش های مندرج در پروندە مرمتی این بنا، اقدامات حفاظت و مرمت در آن، از سال 1308 هجری شمسی شروع شده و تا به امروز ادامه دارد.

سخنان بزرگان در مورد مسجد کبود

سیاحان و گردشگران بسیاری از این بنا بازدید و بسیار در مورد آن قلم فرسایی کرده اند. از جمله سیاحانی که از این بنا بازدید کرده، نادر میرزا قاجار است که در مورد این مسجد چنین می نویسد:

«روزگار بگذرد که چشم روزگار چنین بنایی را نخواهد دید.»

از جمله سیاحانی که پیش از خرابی این بنا موفق به بازدید آن شده اند "کاتب چلبی و تاورنیه" بودند که به صورتی ویژه با تمام جزئیات معماری این مسجد را وصف کرده اند. بازدید این دو نویسنده از مسجد کبود قبل از سال های 1048 و 1045 هجری قمری بوده است.

چلبی، سردر اصلی را از طاق کسری بلندتر دیده است و تاورنیه، علاوه بر سردر و کاشی کاری های بی نظیر مسجد از دو مناره بسیار بلند صحبت می کند که در زلزله به کلی از بین رفته اند.

تاورنیه در سال 1046 هـق می نویسد: «بنای مسجد کبود بسیار عالی تر از مساجد دیگر است. گنبد این بنا از طرف داخل با آجرهای کوچک مربع از کاشی های الوان مختلف گل و بوته موزائیک شده که در میان آنها به تناسب جملات و آیات عربی گنجانیده و بقدری خوب به هم اتصال داده اند که انگار یک نقاشی است.»

مادام ژان دیولافوا، مهندس راه و ساختمان و باستان شناس فرانسوی که به همراه همسرش از سوی دولت فرانسه برای کاوش های باستان شناسی به ایران سفر کرده بود در کتاب خود این مسجد را مسجد آبی تبریز (La Mosquée bleue de Tauris) می نامد.

مادام دیولافوا نیز در قرن 15 میلادی می نویسد: «بهترین نمونه ابنیه قدیمی تبریز مسجد کبود است . عظمت بنا و ظرافت معماری و کاشی کاری همه حیرت آور است . این مسجد حیاط بزرگی داشته که در اطراف آن طاق نماهای جالب توجهی بوده و مرکز آن حوض بزرگی برای وضو گرفتن داشت.»