سی و سه پل اصفهان | شاهکاری در شهر معماری ها

سی و سه پل اصفهان یکی از چند معماری و بنای شکوهمند شهر اصفهان است که شاید بدون گزافه گویی بتوان آن را شکوهمندترین هنر معماری این شهر دانست. سی و سه پل اصفهان با نظارت و هزینه یکی از سرداران بنام زمان صفویه و در سال 1005 هجری بنا گردید و لقب بلندترین پل را به خود اختصاص داد. الله وردی خان نام سازنده این پل بوده که در زمان شاه عباس صفوی دارای درجه سپهسالاری شد و بنابر برخی روایات این پل را به دستور پادشاه ساخته است. با مراجعه به کتاب تاریخ عالم آرای عباسی به این جملات بر می خوریم که در وصف تاریخچه سی و سه پل چنین نگاشته شده است: دارای چهل چشمه بوده و از هر یک آب خارج می شد. در وصف معماری سی و سه پل گردشگران خارجی بسیاری نوشته و گفته اند، از جمله لرد کرزن در خاطرات خود می نویسد: انسان انتظار ندارد برای دیدن با شکوه ترین پل دنیا، باید به ایران سفر کند و شاردن، بنای سی و سه پل را شاهکار معماری و شگفت آفرین خوانده است.

نحوه ساخت بنای سی و سه پل

این سازه استوار بر روی زاینده رود که در زمان خود اوج علم مهندسی را در طراحی و ساخت خود به تصویر کشیده، 300 متر طول و 14 متر عرض دارد و شالوده آن با سنگ و آهک کار شده و سپس با آجر و گچ بالا رفته است. این بنای عظیم دارای شش معبر بوده، برای عبور سواره و گردونه ها راه وسط قرار داده شده و دو طرف پل که از میان گالری های زیبا می گذشته به پیاده ها احتصاص یافته بود. پشت بام های سی و سه پل اصفهان از دو طرف نرده گذاری شده تا هنگام طغیان رود تبدیل به تفرجگاهی بی بدیل شود و آخرین معبر هم پل های ظریفی هست که از زیر به هم متصل بوده تا هنگام کم آبی محل عبور و مرور باشند. ساختار اصلی و معماری سی و سه پل در حال حاضر تغییر چندانی نکرده و به همان شکل قدیمی خود به چشم می آید.

پیشینه تاریخی بنای سی و سه پل اصفهان

سی و سه پل اصفهان در گذر این سال ها نام های زیادی را بر خود دیده که هر کدام وجه تسمیه خاصی دارند که شنیدنش خالی از لطف نیست. پل شاه عباسی به دلیل آنکه دستور ساخت این پل را داده بود، یکی از اسامی معروف در تاریخچه سی و سه پل است. به احترام سازنده آن، این پل را گاهی پل الله وردی خان نامیده اند و از آنجایی که این بخش معبر اهالی جلفا بوده با نام پل جلفا نیز شهره است. پل چهل چشمه و سی و سه چشمه نیز از نام های دیگر آن بوده که به دلیل وجود چهل چشمه در گذشته و سی و سه چشمه در زمان های بعدتر، این نام ها بر آن نهاده شده است. سی و سه پل محل اتصال چهار باغ کهنه عباسی به باغ هزار جریب و عباس آباد بوده و روی این بنای شکوهمند جشن آبریزگان و آب پاشان برگزار می شده و همواره محلی بوده است برای جمع شدن شعرا، بزرگان، رجال و حتی پادشاهان. البته یکی از مراسم مهمی که در تاریخچه سی و سه پل صورت می گرفته، مراسم گلریزان بوده که بر سر راه پادشاه و هیئت همراه گل می ریختند و در ایام عید نوروز، هفت شبانه روز روی این پل، جشن و چراغانی و پایکوبی برقرار بوده است. ارامنه اهالی محله قدیمی جلفا نیز مراسم خاج شویان خود را در حوالی سی و سه پل برگزار می کردند.

اسکندر بیک

البته در مورد سال دقیق ساخت این بنا اختلافات فراوانی وجود دارند، ولی آن چیزی که قدر مسلم بوده، این است که شاه عباس صفوی در سال 1018 روی سی و سه پل اصفهان جشن گلریزان را انجام داد، اما برای بهتر فهمیدن دلیل اختلافات سال اتمام این مجموعه سترگ به چند منبع تاریخی رجوع کرده و آن ها را بیان می کنیم. اسکندر بیک، نویسنده تاریخ عالم آرا در تشریح وقایع سال 1011 هجری چنین آورده است: در انتهای خیابان باغی بزرگ و وسیع، پست و بلند، نه طبقه جهت خاص پادشاهی طرح انداخته و به باغ عباس آباد موسوم گردانیدند و پل عالی مشتمل بر چهل چشمه به طرز خاص، میان گشاده که در هنگام طغیان آب در کل، یک چشمه به نظر در می آید، قرار دادند که بر زاینده رود بسته شده هر دو خیابان به یکدیگر اتصال یابد. از سوی دیگر در تاریخ اصفهان، حاج میرزا حسن خان انصاری در شرح اتفاقات سال 1008 هجری چنین می نگارد: شاه عباس به اصفهان برگشت، الله وردیخان را فرمود پل زاینده رود را با عمارات دیوانی بساخت. با همه این احوال، این معماری شکوهمند بی شک تحت نظارت الله وردیخان سپهسالار ساخته شده و بنایی است شکوهمند که اوج هنر معماری در زمان صفویه را نمایان خواهد کرد.

آثار ملی ایران

از نکات تاریخی جالب درباره سی و سه پل اصفهان این است که در دوره صفویه، ارامنه حق عبور از آن را نداشتند و تنها می توانستند به نزدیکی آن بیایند و با جمع شدن در میدانی در اوایل پل به تجارت و فروش و معاوضه محصولات خود با صنعتگران اصفهانی مشغول شوند. سازنده معماری سی و سه پل، استاد حسین بنا اصفهانی بوده که پسرش محمدرضا، معمار مسجد شیخ لطف الله است. پایه های سی و سه پل به گونه ای ساخته شده که در اثر رطوبت، محکم تر و پا برجاتر می شوند. این اثر در 15 دی ماه سال 1310 در زمره آثار ملی ایران و با شماره 110 به ثبت رسید.

خطری جدی

متاسفانه، این بنای هنری و زیبا در معرض خطر قرار دارد. کندن تونل مترو و خشکی های مداوم زاینده رود باعث شده تا ترک های فراوانی به جان سی و سه پل بیفتند و این اثر به جا مانده از دوران پر جبروت صفویه دچار نشست شود. این ترک ها و نشست ها، تنها گریبان گیر این بنای تاریخی نیستند و تمام پل های ساخته معماران عصر صفوی که بر روی زاینده رود اصفهان بنا شده را هدف گرفته اند، اما وضعیت سی و سه پل از همه بدتر است، چرا که باقی پل های بنا شده بر روی زاینده رود بر بستری سنگی بنا شده، اما برای اینکه سی و سه پل به عنوان ستون فقرات شهر بر روی بستری از شن و ماسه باشد، زاینده رود را منحرف و قوسی شکل کرده اند. به همین دلیل، پایه های پل را شمع کوبی کرده اند آن هم با عمقی در حدود 30 متر و ملات این شمع کوبی ها با هنرمندی فراوان جوری طراحی شده که برای بقا احتیاج به آب دارند. همین امر باعث شده تا زوال سی و سه پل بیشتر و زودتر از باقی پل های اصفهان باشد و دل هر ایرانی وطن دوستی را به درد آورد. این بنای دیدنی حتی بر روی بستر خشک رودخانه زاینده رود صلابت و زیبایی خود را فریاد می زند و هنوز هم با قدم زدن بر روی آن، می توان پی به عظمت و شکوهش برد. امیدواریم هرچه سریع تر برای این نماد شهر اصفهان و شکوه و جلال دوران صفوی ایران فکری شود و بماند برای آیندگان.