شرح یافته ها درباره کشف بخشی از حصار کهن شهر اصفهان

ایسنا/ براساس آخرین خبرهای بدست رسیده، شرح یافته ها درباره کشف بخشی از حصار کهن شهر اصفهان صورت پذیرفت.

سعید قاسمی نژاد که دانش آموخته کارشناسی ارشد معماری از دانشگاه هنر اصفهان هست و عقیل عقیلی، دانش آموخته کارشناسی ارشد باستان شناسی دانشگاه هنر اصفهان یافته های خود درباره کشف بخشی از حصار کهن شهر اصفهان را شرح دادند.

سعید قاسمی نژاد توضیح داد: برای خانه واقع در محلۀ تل عاشقان (یعنی در جنوب بارو) در سال 1394 مجوز تخریب صادر شده بود، تا اینکه اواخر سال 1397 برای تهیه طرح مرمت به من رجوع کردند و با اصراری که کارفرما بر حفظ اثر داشت، عاقبت، این پیگیری ها به مرمت بنا ختم شد. من حین بررسی اولیه این بنا متوجه بخشی از یک دیوار قدیمی داخل خانه شدم که با دیگر دیوارها و بقایای قدیمی خانه همخوانی نداشت و یک سکوی جدید و اندودی از کاهگل طی سا های گذشته به آن الحاق شده بود.

او با بیان اینکه مالک این بنای تاریخی از اواسط سال 1398 با ارائه طرح مرمت بنا، پیگیر دریافت مجوز مرمت این بنا از اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان بود، افزود: اواخر سال 1401 در جریان بارندگی شدید و مداومی که اصفهان به خود دید، بخشهایی از آثار تاریخی ازجمله بخشی از بازار و خانه های تاریخی اصفهان و همچنین ضلع شرقی و بخش عظیمی از سقف های این خانه نیز فروریخت. این خرابی ها منجر به ایجاد وقفه ای نسبتاً طولانی و صرف هزینه دوچندان جهت مرمت آسیب ها شد. پس از این حادثه بود که نهایتاً اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اصفهان با گذشت بیش از 3 سال از درخواست کارفرما، مجوز مرمت این خانه را صادر کرد و کار اجرای طرح به خاطر حسن سابقه و دقت در عملکرد به مهندس بهنام کوچکیان واگذار شد.

به گفته قاسمی نژاد، وی مطالعات خود را در ابتدای دهه 90 به سرپرستی مهندس احمد منتظر، رئیس سابق اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اصفهان و از مؤسسین و استادان دانشگاه هنر اصفهان آغاز کرده و به صورت پلاک به پلاک در تمامی محدوده شهر تاریخی اصفهان و به ویژه این بخش یعنی در منطقه ای که احتمال عبور باروی شهر از آن وجود داشته، مشغول مطالعه و بررسی می شود.

او پیرامون شرح یافته ها درباره کشف بخشی از حصار کهن شهر اصفهان ادامه داد: در مرحله ای ویروس کرونا و قرنطینه عمومی باعث کند شدن و حتی توقف جریان مطالعات شد، اما من مدت یک ماه به صورت مداوم درگیر تطابق اسناد و نقشه های قدیمی با نقشه کنونی شهر اصفهان بودم. باید اشاره کنم که حدود و ثغور توصیفی حصار اصفهان در این محدوده از شهر را کمی متفاوت از موارد مطرح است؛ ضمن اینکه بیشتر اسناد مربوط به دیوار توصیفی بودند و عدم وجود منابع کافی که آدرس دقیقی از دیوار حصار بدهند یا نبودن گزارش های کامل از کاوش های باستان شناسی در این چند دهه پیشروی در روند مطالعه را دشوار میکرد.

قاسمی نژاد همچنین با اشاره به اینکه از ابتدای کار در جریان مرمت های خانه سرهنگ بود، چنین بیان کرد: خبر کشف اتفاقی داده های باستان شناسی و پس از آن خبر کشف داده های سفالی و استخوانی حاصل از خواناسازی در مجاورت دیوار شرقی خانه حاج رسولی ها توسط آقای عقیل عقیلی در فضای رسانه و فضای مجازی، با مطالعات مربوط به حصار شهر و تهیه طرح مرمت خانه ای که در ابتدا به آن اشاره داشتم (خانه آقای بنی هاشمیان واقع در داخل حصار در محله تل عاشقان (جنوب بارو)) به طور اتفاقی مقارن شد.

این معمار افزود: خبر کشف داده های باستان شناسی و تحلیل یافته های حاصل از کاوش باستان شناسی در این محدوده از شهر یعنی محدوده ای که پیش تر روی آن مطالعاتی انجام داده بودم، من را بیش از پیش امیدوارتر کرد؛ تا جایی که تصمیم بر این شد تا با تلفیق داده های حاصل از باستان شناسی شهری و مطالعات پیشین بنده، تحقیقات را برای این محدوده از شهر توسعه بخشیده و به رفع ابهامات موجود بپردازیم.

او تأکید کرد: با توجه به یافته های حاصل از تجربه کاوش آقای عقیلی در کوچه حاج رسولی ها یعنی محله ای که در پشت باروی شهر ایجاد شده بود، از او خواستیم تا هم زمان با نظارت باستان شناسی بر عملیات مرمت، به بازدید از دیگر نقاط مشکوک بپردازند و نظر نهایی خود را در پایان بازدید از بقایای دیوار مشکوک به حصار شهر اعلام کند که در خانه واقع در محله تل عاشقان قرار گرفته بود.

عقیل عقیلی هم بیان کرد: در اواسط خرداد سال 1399 همراه با خانم دکتر عنایتی و هماهنگی با خانم محمدی بازدیدی اولیه ای از خانه حاج رسولی ها انجام دادیم. به علت موقعیت قرارگیری این خانه و نبودن هر نوع فعالیت باستان شناسی ازجمله کاوش دقیق یا یک گزارش کامل از یافته های مربوط به مداخلات قطار شهری در این محدوده از شهر، در طی بازدید اولیه تأکید فراوان بر اهمیت این محدوده از شهر در طول تاریخ و نقش تعیین کننده این کشفیات در تعیین حدود و ثغور حد شمالی اصفهان دوران دیالمه و لزوم ثبت، مستندنگاری و توصیف هر نوع یافته احتمالی را داشتم.

او ادامه داد: متأسفانه مرمتگر اول مشغول در خانه سرهنگ بخردی که در اینجا از ذکر نام ایشان صرف نظر می کنم، بر این باور بودند که صحبت های باستان شناسی این چنین اهمیت خاصی نداشته و وی به عنوان مرمتگر یک اثر نفیس تاریخی از دوران اسلامی با این موضوع از ابتدا به علت کند شدن روند کار مرمت این خانه به طور واضح مخالفت های خود را اعلام کردند.

این باستان شناس موضوع را چنین توضیح داد: دریکی از روزهای تابستان، حدود اواخر تیر در ساعت 7 صبح بود که خانم محمدی در طی تماسی، من را در جریان کشف اتفاقی خورده سفال هایی پراکنده در این محل گذاشتند. این کشف اتفاقی در پی برداشت بخشی از آسفالت کوچه تحت نظارت اداره آب و فاضلاب با هدف بررسی و حذف نم و رطوبت از بدنه بنا صورت گرفته بود. به سرعت خودم را به محل رساندم و در حالی که کارگران و راننده بیل مکانیکی مشغول برداشت خاک اضافه از کف کوچه و بارگیری بودند، شروع به بررسی توده خاک کردم.

نتیجه این بررسی کشف یک طاق آجری و همچنین کشف تعداد محدودی قطعات کوچک و بزرگ سفال های لعاب دار، بدون لعاب، قطعاتی از چینی های آبی و سفید و تعداد محدودی یافته های استخوان انسانی و حیوانی بود.

عقیلی اضافه کرد: کماکان مرمتگر مذکور از توقف کار و شروع فعالیت محدود باستان شناسی تحت نظارت میراث سرباز می زد. سریعاً مراتب را به اداره کل میراث فرهنگی استان اعلام کردیم و یگان حفاظت سازمان میراث به محل رسید. پس از مدیریت چالش ها و مسائل بوجود آمده، طی نامه ای، بنده تحت نظارت کارفرمای حاضر در خانه سرهنگ بخردی و با حضور یگان حفاظت میراث و مسئول باستان شناسی اداره کل میراث فرهنگی، مسئول خواناسازی و پاکسازی اولیه شدم. داده های سفالی و استخوان های انسانی و حیوانی به دلیل لایه های مضطرب تحت تأثیر کشیدن خط تلفن یا عبور لوله گاز از این بخش در طی دهه های اخیر خرد شده بودند.

او تأکید کرد که از جمله مسائلی که در باستان شناسی شهری باید به آن توجه داشت مسئلۀ مداخلات شهری، بسته شدن بعضی گذرها و معابر در محله ها و البته حمایت همه جانبه اداره کل میراث فرهنگی از باستان شناس است و همین مسائل بود که کار کاوش و پیشروی را بسیار دشوار میکرد.

عقیلی سپس ادامه داد: روی هم رفته داده ها پس از پیگیری و ممارست بنده، نهایتاً از اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اصفهان به منظور مطالعه، تصویربرداری و ثبت و ضبط دقیق به دست من رسید و قرار بر این شد که در محل موزه هنرهای تزئینی به این کار بپردازم. در طی مطالعات خود به مکاتبه همفکری و دریافت نظرات از طرف امین اموال موزه های بزرگی چون British Museum ،Victoria & Albert و Royal Ontario Museum پرداختم. برخی قطعات تقریباً کامل بودند، شباهت در آثار سفالی، اعم از امضاها یا جزئیات کارشده روی قطعات شکسته از چندین ظرف یا جزئیات موجود در یک ظرف، کاملاً قابل مقایسه با دیگر آثار موجود در مجموعه آرشیو دیجیتالی شده در این موزه ها بود.

این باستان شناس گفت: بیشتر از مطالعه، ناراحتِ این مسئله بودم که میتوان چنین دسترسی فوق العاده ای را برای آثار ارزشمند کنونی موزه ای یا حاصل از کاوش های باستان شناسی داخلی هم انجام داد و همه این آثار را به صورت دیجیتال همراه با ابعاد و اندازه دقیق تصویربرداری و ثبت کرد تا در دسترس پژوهشگران بین المللی قرار گرفته و به راحتی نیز قابل مطالعه باشند، ولی متأسفانه تاکنون این اتفاق نیفتاده است و عزمی نیز بر انجام آن وجود ندارد.

در ادامه عقیلی بیان کرد: پس از مطالعات باستان شناسی و تهیه یادداشتی در قالب مقاله برای جامعه باستان شناسی ایران، روزی با آقای قاسمی نژاد به بازدید از محله تل عاشقان رفتیم. صیح سرد زمستانی در دی 1401 در حین همین بازدید بود که دیوار مشکوک دیگری علاوه بر دیواری که آقای قاسمی نژاد در منزل رؤیت کرده بودند، در محل زمینی که پیش از این دو پلاک مسکونی حد فاصل سال های 1381 الی 1384 در آن تخریب شده بودند توسط من مورد بررسی قرار گرفت و به نمونه برداری از درون دیوار، تصویربرداری دقیق و شبیه سازی دیجیتالی به صورت سه بعدی از آن دیوار پرداختیم.

قاسمی نژاد توضیح داد: هر دو دیوار موازی با گذر پشت بارو بودند و متأسفانه به علت مداخلات عملیات عمرانی، ساخت و ساز بدون آگاهی و عدم نظارت کارشناسان فنی، همسایگان از هر دو طرف و پیش و پس این دیوار به آن تعرض کرده و بخش های زیادی از دیوار را تخریب یا تراشیده بودند. از این رو جهت افزایش اطمینان از اعلام نتیجه نهایی و در پی نمونه برداری، ثبت بقایای دیوار، نظر مهندس منتظر را در رابطه با رد یا تائید اینکه بقایا از همان حصار به جا مانده است یا خیر جویا شدیم که نظر ایشان هم در این باره مثبت بود.

این معمار افزود: با حذف الحاقات فاقد ارزش تاریخی نظیر اندودهای سیمانی که در دهه های گذشته بر روی بقایای بجا مانده از دیوار درون خانه کشیده شده بود و با آواربرداری، موفق به آزادسازی و در نهایت حفاظت از دیوار موجود در خانه واقع در محله تل عاشقان شدیم و مقدمات حفاظت و استحکام بخشی آن توسط مجری طرح مرمت عملی شد. از ابتدای بررسی و مطالعات در این محدوده، معاونت محترم سازمان جناب آقای موسوی موحد و ناظر محترم اداره کل میراث فرهنگی اصفهان و آقای هادی الهیاری برای نظارت باستان شناسی بر روند مرمت بنا در جریان این مسئله قرار گرفتند.

سپس عقیلی ادامه داد: انجام باستان شناسی شهری هرچند محدود، در محله پشت بارو توانست به کشف این حلقه گمشده کمک کند و روشنی بخش این محدوده تاریک در باستان شناسی شهر اصفهان باشد، در پی بررسی این یافته های جدید، عقیلی توانست با بررسی دقیق جزئیات در اسناد تصویری هوایی بجا مانده از تقریباً یک قرن گذشته از این محدوده، تصویر بجا مانده از دیوار حصار پیش از تخریب کامل آن را مشاهده و با بقایای دیوار مکشوفه تطابق بدهد.

این باستان شناس تأکید کرد: داده های جدید باستان شناسی از کوچه حاج رسولی ها واقع در غرب چهار باغ پائین به همراه سوابق مطالعات صورت گرفته توسط آقای قاسمی نژاد و سپس یافته های جدیدی که از تصاویر هوایی و از پردازش دیجیتال تصاویر بدست آمدند، همراه با مکاتبات و گفت و گوهای شخصی با مهندس منتظر، محل اصلی دیوار در این منطقه را تائید می کردند. از این رو یادداشتی که تحت عنوان «ضرورت توجه به باستان شناسی شهری؛ نگاهی به یافته های فرهنگی محله پشت باروی اصفهان» به رشته تحریر درآمد و این بار به صورت فعالیتی توسعه یافته به صورت فعالیتی تیمی بین یک دانش آموخته رشتۀ باستان شناسی گرایش دوران تاریخی و یک دانش آموختۀ رشته معماری از دانشگاه هنر اصفهان در مجله جامعه باستان شناسی ایران ارزیابی و منتشر شد.