پل خواجو شهر اصفهان؛ یادگاری از گذشته های دور نصف جهان

پل خواجو شهر اصفهان یکی از آثار ارزشمند این شهر هست. این پل وظیفه تنظیم جریان آب و همچنین نقش سد را در زمان شاه عباس دوم داشته است. این شاهکار پل سازی جهان در اعصار مختلف نام های زیادی را به خود گرفت از جمله بابا رکن الدین، شاهی، پل شیراز و حسن آباد. پل خواجو در شرق سی و سه پل قرار داشته و این گذرگاه زیبا در 15 دی 1310 با شماره 111 در فهرست آثار ملی به ثبت رسید. با ما در این مقاله خواندنی همراه گشته تا بدانید معمار پل خواجو کیست و از عجایب پل خواجو آگاهی یابید. در ضمن، اگر دوست دارید که هر چه بیشتر درباره جاذبه های دیدنی اصفهان بدانید، می توانید سری به راهنمای سفر به اصفهان زده و حسابی کسب اطلاعات کنید.

علت نام های متعدد این پل دیدنی

همانطور که در بالا گفتیم، این پل چندین نام دارد که این نام ها به ثبت رسیده اند. معروف ترین آنها نام پل خواجو بوده که به علت نزدیکی پل به محله خواجو هست. نام شیراز هم به این دلیل به پل داده شده که در مسیر شیراز است. نام حسن آباد ریشه در نام قدیمی این منطقه دارد و نام شاهی نیز از تکمیل پل به دست شاه عباس می آید.

تاریخچه پل خواجو

تعداد پل هایی که بر روی زاینده رود در اصفهان قرار گرفته اند، کم نیست. اما پل خواجو چیز دیگریست و با باقی پل های زاینده رود فرق می کند. همچنین، قسمت وسط پل و نقش و نگارهای آن زیبایی این پل را دوچندان کرده است، شروع ساخت پل خواجو به زمان تیموریان باز می گردد و در سال 1060 در صفویان تکمیل شده است. ساختمان وسط پل که اقامتگاه موقتی برای شاه و خانواده اش بوده، به نام بیگربیکی مشهور هست. در این شاه نشین ها افراد سرشناس به دیدن مسابقات شنا و قایقرانی می پرداختند. این قسمت طاق های نقاشی شده دارد و کلمه خواجو از خواجه که به بزرگان عصر صفوی می گویند، می آید.

پل خواجو 4 طبقه دارد و در دو طرف معبر 51 غرفه ساخته شد. طول سنگ های پل بیشتر از 2 متر بوده و ارتفاع ستون ها به 20 متر می رسد. با قرار دادن چوب به اندازه دهانه پل در قسمت زیرین و در امتداد مسیر آب میتوان آب را برای مدتی پشت آن ذخیره کرد. این گذرگاه که بر روی آب بنا شده، به تزئیناتی با کاشی کاری مزین است. این پل که در عصر خود به یکی از زیباترین پل های جهان مشهور بود، ساحل شمالی و جنوبی زاینده رود را به هم متصل می کند. در گوشه ضلع شرقی این پل دو شیر سنگی قرار داشته که نقش محافظ اصفهان در عصر صفویه و نماد سپاهیان بختیاری را دارد.

با گذشتن از 11 پله، ما می توانیم به کف دریاچه برسیم که این دریاچه در نتیجه بستن آب رود ایجاد می شود. جالب است بدانید که دهانه های پل از آجرهایی که با دقت و ظرافت تراش خورده، ایجاد شده اند. در مورد ویژگی ها و اندازه های پل اختلاف نظرهایی وجود دارد اما فردی با نام تارونیه طول پل را 150 متر و عرض آن را 14 متر میداند. این پل 21 جوی و 26 دهانه دارد. اما در اسناد امروزی طول پل 132/5 متر، عرض آن 12 متر و تعداد چشمه ها از 24 تا 28 تا متغییر است.

این اطلاعات مختلف حاکی از این بوده که این اثر تاریخی در طول زمان تحت تاثیر عواملی تخریب شده و تغییر کرده است. تزئینات غرفه ها و اتاق های وسط به دوران صفویه باز می گردد و در اثر بی تفاوتی افراد قسمت هایی از آن تخریب شده است. تاریخ بازسازی پل براساس کتیبه ای کوفی به سال 1290 هجری شمسی و به همت نصرالله خان باز می گردد.

اصول بکار رفته در ساخت پل خواجو

آنچه که از تاریخچه پل خواجو بدست آمده، این است که در ساخت پل دو اصل تقارن و تناسب وجود دارد. مانند اکثر معماری های قدیمی اسلامی و ایرانی در این پل هم از اصل تقارن استفاده شده است. انواع مختلفی از سبک های قرینه سازی وجود دارد، مانند تقارن انتقالی و انعکاسی، تقارن دورانی و مرکب که در پل خواجو از تقارن انعکاسی یا همان آینه ای استفاده شد. به صورت تخصصی تر میتوان گفت که در سبک تقارن انعکاسی جسم در دو طرف یک مرکز خاص به صورت یکسان هست مانند تصویر در آینه که در این بنا با ایستادن زیر پل می توانیم فرورفتگی هایی را که در قسمت بالایی و میانی پایه ها با ریتم منظم قرار داشته، ببینیم.

اصل دوم، اصل تناسب است که باعث ایجاد احساس نظم در بنا می شود و در پل خواجو تکرار فضاها با شکل و عملکرد یکسان از این اصل تبعیت می کند. در زیر پل 21 تالار با مشخصاتی عین هم ایجاد شده و در بین آنها فضایی یکسان برای بهرمندی از نور قرار دارد.

مصالح استفاده شده در ساخت پل خواجو

• سنگ: پایه های پل و قسمت هایی از جرز دیوار و بدنه از سنگ ساخته شده که مصالحی محکم برای مقاومت در برابر آب هستند و استفاده از سنگ ها در جرزها پایه ها و پی ها به شکل قلوه سنگ و همچنین در کف گذرگاه پل باعث دوام بیشتر این سازه و پایداری چندین ساله آن شده است.
• آجرها: به علت حضور آب در این بنا استفاده از خشت عقلانی نبوده و به همین علت، از آجر برای جرزها و طاق ها استفاده شده است که این امر شیوه ای مرسوم در معماری آن زمان بود.
• کاشی ها: استفاده از کاشی ها در این پل جنبه تزئینی دارد که با زیبایی هر چه تمام تر پشت و بغل طاق ها کاشی های معقلی و خشتی که به هفت رنگ معروف بوده، استفاده شده است.
• چوب ها: همانطور که در بالا هم گفته شد، برای ایجاد سد و دریاچه مصنوعی در گذشته از چوب ها استفاده میشده که به عنوان دریچه یا شمع که چوبی کلفت برای مقاومت در برابر آب است، در این پل کاربرد داشت.
• ملات ها: ملات ها که در هر سازه ای حکم متصل کننده اجزا را دارند، در این پل که با آب سروکار داشته، از اهمیت زیادی برخوردارند. در آن زمان استفاده از آهک و ساروج در این موارد بهترین راه حل بوده است. جالب است بدانید که ساروج مخلوطی از خاک رس و آهک است با نسبت معین شش به چهار که بعد از دو روز ورز خوردن و با اضافه کردن موادی مانند خاکستر و مواد الیافی و عملیات های بعد از آن بدست می آید که ناشی از هوش و ابتکار معماران قدیم ایران باستان هست. در این پل هم از آن استفاده شده است. همچنین، از گچ برای تزئینات و در مواردی دیگر بهره برده اند.

پل خواجو، مکانی شاد در گذشته و حال

گفته می شود که در سال 1060 ه.ق و بعد از تعطیلات نوروز به دستور شاهد عباس این پل چراغانی شده و هر کدام از غرفه ها به یکی از بزرگان برای آیین بندی واگذار گشته است. در مورد این جشن شعرای گذشته ابیاتی را سروده اند و امروزه نیز این پل همچنان برای مردم و گردشگران جذاب بوده و مکانی برای تفریح هست. البته، امکاناتی در اطراف خود برای گذراندن اوقاتی خوش دارد. همچنین، در سال 96 مسئولین شهر در زمان تحویل سال روی پل نورپردازی انجام داده اند که صحنه ای چشم نواز را ایجاد کرده بود.

شگفتی های پل معروف اصفهان

• قبله نمای پل خواجو شهر اصفهان نزدیک به مجسمه شیر و در سمت شمال پل قرار گرفته است.
• پل آب دوست هست. این به این معنی بوده که پل خواجو شهر اصفهان برخلاف دیگر سازه ها که آب آن را تخریب می کند، این اثر آب پی های پل را استحکام می بخشد در واقع، آب نیاز پی های پل است.
• شمع خواجو در طبقه پایین پل و در منتهی الیه عرشه و با زاویه 39 درجه نسبت به افق با نگاهی به ترکیب طاق ها و دیوارها و نشیمن گاه ها دیده می شود. این شمع که از محل برخورد دیوارهای پیشین و پسین در این فضای سه بعدی ایجاد گشته، کامل است و حتی اشک هایش دیده می شوند که پشت آن فلسفه ای وجود دارد.
• عقاب خواجو که با نگاه از بالا به کل پل میتوان آن را دید، نشات گرفته از سبک ساختار پل خواجو شهر اصفهان است. این پل را مانند عقابی با پرهای باز که بر فراز زاینده رود پرواز می کند، نمایان شده است.
• علامت های عجیب روی سنگ های طبقه پایین پل مانند رازی سر به مهر بوده که هنوز کشف نشده اند. عده ای می گویند این علامت ها خطوط یونانی است که به علت استفاده از سنگ های ویرانه کاخ های ساسانی که برخی سنگتراشانشان یونانی بوده اند، سر از این پل در آورده اند و برخی آنها را نشانه سنگ های تراشیده شده توسط هر شخص برای معین شدن دستمزدشان می دانند.
• سنگ قبرهای عجیب که در حفاری سال 88 کشف شده اند و روی آنها همان علامت های خاص وجود دارد، بسیار نفیس هستند. البته، تعدادی از آنها طی همان حفاری آسیب دیدند و دسته ای دیگر که سالم ماندند، به موزه سنگ انتقال داده شده تا در آنجا نگهداری شوند.