تلخ و شیرین های اجلاس جهانی میراث ناملموس یونسکو برای ایران

ایسنا/ این خبر پیرامون تلخ و شیرین های اجلاس جهانی میراث ناملموس یونسکو برای ایران برای شما نگارش شد.

قضیه چیست؟

ثبت جهانی«آیین زیارت صومعه تادئوس» به صورت مشترک با ارمنستان و «هنر مینیاتور» یا به قول متولیان میراث فرهنگی «هنر نگارگری ایرانی» که بصورت مشترک با سه کشور آذربایجان و ترکیه و ازبکستان به ثبت رسید و دو پرونده ی ناملموس «هنر ساختن و نواختن عود» و «جشن مهرگان» که امسال نتوانستند به رتبه جهانی شدن برسند.

اما این پایان ماجرای ثبت های جهانی پانزدهمین اجلاس میراث ناملموس یونسکو نبود، بلکه ثبت پرونده هایی که آیین ها و سنت های قدیمی ایرانی را در خود داشتند و توسط دیگر کشورها جهانی شدند، دل نگرانی های هر ساله برای جهانی شدن آیین های ایرانی توسط کشورهای دیگر را باز هم به ذهن آورد.

مانند ثبت جهانی «جشن انار» توسط جمهوری آذربایجان که می توان آن را یکی از شوک های جهانی امسال دانست که احتمالا بدلیل شیوع کرونا و برگزاری اجلاس به صورت مجازی و کم خبری از این اتفاق، آن را از دیده ها پنهان کرد.

سر ایران بی کلاه ماند!

به نظر می رسد همسایه شمالی ایران، به میراث فرهنگی کشور چشم دوخته است؛ شاهد این ادعا اقدام جمهوری آذربایجان است که «نار بایرامی، جشن و فرهنگ سنتی انار» (Nar Bayrami, traditional pomegranate festivity and culture) را به نام خود ثبت و آن را بخشی از هویت فرهنگی خود معرفی کرد.برای جشن انار که از کهن ترین، فراگیرترین و باشکوه ترین آیین های فرهنگی ایران است که در تاریخ ریشه دارد و در سراسر کشور برگزار می شود، انار از نمادین ترین میوه ها در ایران است و عنصر جدایی ناپذیر جشن یلدا بشمار می رود.

این نخستین بار نیست که کشور همسایه دست به چنین کاری می زند؛ چون جمهوری آذربایجان قبلا هم «هنر ساختن و نواختن تار» را در سال 2012 به نام خود ثبت کرد و اعتراضات هنرمندان و دلسوزان هم راه به جایی نبرد.

اما این داستان تلخ، تکراری است؛ توسط کشورهای دیگر همسایه

ترکیه هم در سال 2014 هنر «ابری سازی» را با نام «ابرو» (Ebru, Turkish art of marbling) به عنوان یک هنر ترکی در فهرست ناملموس یونسکو ثبت کرد. «ابری سازی» یا ابر و باد در ایران ریشه ای عمیق و کهن دارد و شاهکارهایی از هنر ابری سازی در کتابخانه ها و مراکز اسناد خطی در ایران موجود است، اما ترکیه این هنر ایرانی را به نام یک هنر ترکی در یونسکو ثبت کرد و تا کنون نهادهای متولی و مسئول در ایران برای این میراث نیز کاری از پیش نبرده اند. البته برخی کارشناسان معتقدند که برای اعاده حیثیت فرهنگی ایران، لازم است نهادهای مسوول برای ثبت جهانی «ابری سازی» اقدام کنند و آب رفته را به جوی برگردانند.

دو روی سکه ثبت هنر مینیاتور یا نگارگری ایرانی

امسال "هنر مینیاتور"تحت عنوان Art of miniature با مشارکت آذربایجان، ایران، ترکیه و ازبکستان در پانزدهمین اجلاس میراث ناملموس یونسکو ثبت شد. ثبت هنر مینیاتور، برای هنرمندان و فرهنگ دوستان و عموم ایرانیان اتفاقی شیرین بود، اما این اتفاق به ظاهر شیرین، حقایقی تلخ هم پشت پرده دارد.

بررسی تلخ و شیرین های اجلاس جهانی میراث ناملموس یونسکو برای ایران نشان می دهد که در سال 2018 کشور ترکیه به آذربایجان پیشنهاد کرده هنر مینیاتور را مشترکا ثبت کنند. از این اسناد و مدارک می توان دریافت که سال هاست ترکیه به ثبت جهانی مینیاتور چشم دوخته بود. برای تأیید موضوع همین بس که ترکیه، مینیاتور را سال 2014 در فهرست ملی خود ثبت کرد و ایران در سال 2019 این میراث مهم را در فهرست آثار ملی خود قرار داد؛ یعنی درست چند روز قبل از ارسال پرونده به یونسکو.

شکی نیست که توقع مردم کشورمان، قرار داشتن ایران در محور تهیه پرونده «هنر مینیاتور» و ثبت جهانی آن است، درست مانند پرونده «نوروز» که مدیریت آن را بر عهده داشت و بعد از تهیه پرونده به صورت مشترک با چند کشور آن را به یونسکو پیشنهاد دهد و بعد از ثبت نیز چند کشور دیگر به این پرونده اضافه شدند. از سوی دیگر در پرونده موجود هنر مینیاتور، کشورهای افغانستان، هند، پاکستان، تاجیکستان و عراق سهمی ندارند، هر چند معاون میراث فرهنگی تاکید دارد که بر اساس درخواست افغانستان به زودی نام این کشور نیز در این لیست قرار می گیرد، اما نه تنها اهل فن، بلکه کسانی که مختصر آشنایی با تاریخ نقاشی دارند، می دانند که مینیاتور یکی از عناصر مهم میراث فرهنگی ایران، افغانستان، هند و پاکستان است، چون هنر مینیاتور یا نگارگری با زبان و خوشنویسی فارسی عجین است و نمی توان آنها را از هم جدا کرد، در واقع هرجا که شمعِ هنرِ مینیاتور روشن است باید دنبال جای پای شعر و ادب فارسی نیز بود.

نگاهی به تاریخ مینیاتور و مکتب ها و شیوه های نگارگری، این حقیقت را بازگو می کند که علاوه بر شهرهای ایران، مینیاتور در هرات و دهلی و کشمیر، لاهور و بغداد رشد و ترقی کرده و مینیاتور در ترکیه و آذربایجان و ازبکستان در قیاس با افغانستان و هند و پاکستان از اهمیت و اعتبار کمتری برخوردار بوده است. این سخنان به معنی آن نیست که ترکیه و آذربایجان و ازبکستان نباید در پرونده مینیاتور مشارکت داشته باشند، بلکه حضور آنها مفید قلمداد می شود و نشان دهنده ی قلمرو هنر مینیاتور است. اما متاسفانه کشورهای اصلی و ارکان هنر مینیاتور در این پرونده غایب اند.

از سوی دیگر به نظر می رسد در متن پرونده در حق ایران اجهاف شده و نمایندگان ایران در پرونده ی جهانی مینیاتور یا متوجه نشده یا مجبور به قبولی بوده اند که در بند یک پرونده مینیاتور با عنوان شناسایی و تعریف مینیاتور (1. Identification and definition of the element) مطالبی آمده است که نوعی تصاحب ضمنی مفاخر و میراث ایران از آن استنباط می شود. براساس ترتیب مطالب مندرج کشورها در این پرونده، هر یک از کشورهای عضو پرونده یکی از نسخه های تاریخی مصور خود را به این ترتیب معرفی کرده اند: نظامی گنجوی از طرف آذربایجان، فردوسی از طرف ایران، مولانا از طرف ترکیه، و امیرعلی شیر نوایی از طرف ازبکستان اعلام شده اند!

در این بخش از پرونده میراث مکتوب و مفاخر، گویا ایران مانند گوشت قربانی بین همسایگان تقسیم شده است. کسی تردیدی ندارد که نظامی گنجوی ایرانی است و آثارش را به فارسی سروده و شعر معروف او درباره ایران زبانزد خاص و عام است؛ چطور وزارت میراث فرهنگی، کمیسیون ملی یونسکو و دفتر نمایندگی ایران در یونسکو حاضر شده اند در پرونده ای سهیم شوند که در آن، کشورهای رقیب با زرنگی و زیرکی مفاخر ما را به نام خود معرفی کرده اند؟ آیا این سهل انگاری نمایندگان و کارشناسان ایرانی در پرونده مینیاتور، تلاش ها و کوشش های فرهنگ دوستان و دلسوزان میراث فرهنگی ایران بر باد نداده است؟

آذربایجان از یلدا می گذرد؟

در اجلاس اخیر یونسکو، دو پرونده «هنر ساختن و نواختن عود» و «جشن مهرگان» پذیرفته نشدند. «هنر ساختن و نواختن عود» با مشارکت سوریه و پرونده «جشن مهرگان» با همکاری کشور تاجیکستان تهیه و به یونسکو پیشنهاد شده بود، اما هر دو در اجلاس ریفر شدند.

به گفته برخی کارشناسان مطلع، تهیه پرونده «عود» با مشارکت سوریه و بدون در نظر گرفتن دیگر کشورهای عربی که عود در آنها رواج دارد، اقدامی خطا بود. این پرونده توسط کسانی تهیه شد که پرونده کمانچه را تهیه کرده بودند. این که پرونده کمانچه از نظر کارشناسی، پرونده موفقی بود و در فهرست یونسکو ثبت شد و به همین دلیل هم انتظار می رفت که عود نیز در فهرست ناملموس یونسکو جهانی شود.

از سوی دیگر اخباری از چند و چون تهیه پرونده عود به گوش می رسید، مثلاً شنیده شد که پرونده عود را با عجله از روی پرونده کمانچه رونویسی کرده اند، اما شاید باید این علت را در دقت علمی و کارشناسی و مشارکت ندادن دیگر کشورها در این اتفاق دانست.

در فهرست پرونده های (Backlog nominations) طبق فهرست یونسکو به معنای (جمع شده)؛ چند پرونده مهم مانند «یلدا»، «جشن سده»، «هنر ساختن و نواختن رباب» و «مهمان نوازی رضوی» قرار دارند؛ در حالی که هر لحظه ممکن است یکی از کشورهای همسایه، برای ثبت یلدا اقدامی انجام دهند.

آن هم در شرایطی که کشوری مانند آذربایجان که «تار» و «جشن انار» را به نام خود ثبت کرد، آیا واقعا از ثبتِ آیین مهمی مانند یلدا می گذرد.

از سوی دیگر در لیست پرونده های جمع شده جمهوری آذربایجان، پرونده ساز موسیقایی «بالابان» (Craftsmanship and performing art of balaban/mey) دیده می شود. این به آن معناست که آذربایجان، پرونده بالابان را در آب نمک خوابانده و در فرصت مناسب برای ثبت آن اقدام خواهد کرد. به نظر می رسد در این شرایط کمترین کاری که می توان انجام داد آن است که «ایران و ارمنستان (به عنوان اصیل ترین ساز ارمنی ها در بین دیگر سازهای ملیشان) با یکدیگر پرونده بالابان را بطور مشترک تهیه کنند.»

جدال پیش رو

براساس آنچه که سال آینده قرار است پرونده «برنامه ملی پاسداری از هنر سنتی خوشنویسی در ایران» (National programme to safeguard the traditional art of calligraphy in Iran) برای ثبت جهانی توسط یونسکو بررسی شود. خبری که ابتدا، خوشنویسان و هنرمندان و علاقمندان به این میراث ملی را خوشنود می کند. اما باز هم مسائل نگران کننده ای وجود دارد.

«ایران برای ثبت خوشنویسی باید به مصاف 16 کشور عربی و ترکیه برود، چون همزمان با ایران، شانزده کشور عربی شامل عربستان سعودی، عراق، اردن، لبنان، فلسطین، یمن، مصر، الجزایر، تونس، مراکش، کویت، امارات، عمان، بحرین، سودان و موریتانی پرونده ای با عنوان «خوشنویسی عربی، دانش، مهارت و شیوه ها» (Arabic calligraphy, knowledge, skills and practices) تدوین و به یونسکو ارائه کرده اند.

از سوی دیگر نیز ترکیه هم برای ثبت خوشنویسی خیز برداشته و پرونده ای با نام «حسن خط، هنر باستانی خوشنویسی اسلامی» (Hüsn-i Hat, traditional art of Islamic calligraphy) به دبیرخانه یونسکو فرستاده است. ترکیه بعنوان کشوری که سالهاست رسم الخط رسمی خود را تغییر داده و با میراث خوشنویسی خداحافظی کرده، اما درصدد برآمده تا این میراث گرانقدر را نیز به نام خود ثبت کند.

در این میان، پرونده خوشنویسی ایران در رقابت با 16 کشور عربی و ترکیه چه سرنوشتی پیدا می کند؟ آیا ایران قرار است به پرونده کشورهای عربی ملحق شود؟ آیا در این میان وزارت میراث فرهنگی، کمیسیون ملی یونسکو و نمایندگی دائم ایران در یونسکو متوجه چنین خطری نبوده و در طول سالهای گذشته امکان تهیه و ثبت خوشنویسی را نداشته اند؟

بیم ها و امیدها

به جز نبود برنامه ریزی و استراتژی و اولویت بندی برای ثبت حهانی میراث ناملموس کشورمان، چه سهل انگاری دیگری در این زمینه رخ داده که تا امروز در این حد از این آثار ناملموس و مهم را از دست داده ایم؟

در طول سالهای گذشته کارشناسان تهیه پرونده های جهانی در سازمان میراث فرهنگی وقت و وزارتخانه کنونی میراث فرهنگی، کمیسیون ملی یونسکو و دفتر نمایندگی ایران در یونسکو آیا به فکر ثبت نمونه های مهم میراث ناملموس مانند هنرهای وابسته به معماری (کاشی کاری، گچبری یا آیینه کاری) افتاده اند یا احتمال تکرار روند سرقت هنرهای ملی و شخصیت های فرهنگی مانند گذشته همچنان وجود دارد.

آن هم در شرایطی که حتی مکزیک و اسپانیا سال گذشته نوعی از «هنر سرامیک» را در فهرست میراث جهانی ناملموس ثبت کرده اند و هیچ صدا یا اعتراضی بلند نشد، به همین دلیل نیز دل نگرانی برای هنر کاشی کاری به عنوان یکی از فراگیرترین و مهمترین هنرهای صناعی ایران وجود دارد و تردیدی نیست که این هنر از ایران به اسپانیا رفته است.