یلدای باستانی و اجزای فراموش نشدنی آن

شب یلدا، جشنی ایرانی و باستانی بوده که هر ساله به مناسبت ورود به فصل زمستان برگزار می شود. امروزه انار، هندوانه، حافظ و شاهنامه خوانی اجزای جدایی ناپذیر جشن یلدا هستند و در بیشتر خانه ها به هنگام جشن شب یلدا یافت می شوند.

شب یلدای ایرانی

برپایی «آتش» جز جدایی ناپذیر مراسم های ایرانی به ویژه جشن شب یلدا بوده که در زمستان برگزار می شد. گفته می شود در شب یلدا ایرانیان آتش های بزرگ برپا می داشتند. بنابر گفته پیام سلطانی، پژوهشگر حوزه فرهنگ و زبان های باستانی در اساطیر ایرانی، آتش از اهمیت بسزایی برخوردار است. آتش مقدس بوده و بی احترامی بدان مستوجب عقوبتی سهمگین است. اهمیت آتش تا بدان جاست که یک اَمشاسْپَنْد و یک ایزد متولی پاسداشت آن در جهان شده اند. همچنین، ایرانیان قدیم در جشن یلدا آجیلی با نام «لورک» می خوردند. لورک شامل هفت نوع خوراکی مثل هفت نوع خشکبار یا هفت نوع سبزی است که در بیشتر آیین های ایرانی مورد استفاده قرار می گرفت. سلطانی به اشاره به اینکه ریشه خوردن «آجیل» در جشن یلدا به دین زرتشتی، سلسله مراتب خدایان و انجمن هفت گانه اَمشاسْپَنْدان برمی گردد، اینطور توضیح می دهد که هریک از خدایان در جهان های مادی و معنوی نماینده عنصر و پدیده خاصی هستند. اولین و بالاترین خدا و امشاسپند در دین زرتشتی، «اهورامزدا» آفریننده همه جهان است که در عالم مادی، نماد «انسان» و در عالم مینوی به عنوان نماد «خرد» شناخته می شود. بعد از اهورامزدا، شش امشاسپند دیگر داریم. دومین اَمشاسْپَنْد دین زرتشت، «بهمن» نام دارد که در جهان مادی، نماد «حیوانات سودمند» و در جهان معنوی، نماد «اندیشه نیک» است. همچنین سومین امشاسپند، «اردیبهشت»، در عالم مادی نماد «آتش» و در جهان انتزاعی نماد «راستی» است. «شهریور» چهارمین امشاسپند دین زرتشتی، در جهان مادی نماد «فلز» و در عالم مینوی نماد «تحقق شهریاری اهورایی یا آرمان شهری» است. «سپندارمذ» یا «اسفند» که خدای زن است به عنوان پنجمین امشاسپند، در دنیای خاکی نماد «زمین» و در عالم معنوی نماد «خوبی و بخشندگی» است. «امرداد» دیگر امشاسپند زرتشتیان، در جهان مادی نماد «گیاهان» و در عالم مینوی نماد «بی مرگی» است. آخرین امشاسپند «خرداد» است که در جهان مادی نماد عنصر «آب» و در عالم معنوی نماد «کمال» شناخته می شود.

تقدس عدد 7 در فرهنگ ایران باستان

این کارشناس حوزه فرهنگ و زبان های باستانی با اشاره به این نکته که عدد «هفت» تقدسش را از انجمن هفت گانه امشاسپندان یا خدایان ایران باستان گرفته، می گوید: عدد هفت وارد خوراکی های آیینی ایرانیان شده و آجیل لورک از همین خدایان هفت گانه ایرانیان باستان ریشه می گیرد. در حال حاضر هم زرتشتی ها آجیلی دارند که از مغز هفت خشکبار تشکیل شده که در جشن ها از آن استفاده می کنند. به گفته سلطانی، از آن جا که آیین ها در طول زمان تغییر می کنند، امروزه در جشن شب یلدا، سنت هفت تایی بودن آجیل ها یا خوردنی ها وجود ندارد، اما به طور کلی بر اساس همین سنت قدیمی ایرانی، خوردن آجیل در شب یلدا هنوز هم رایج است. او با اشاره به اینکه درباره نحوه برگزاری شب یلدا در ایران کهن هیچ اثری در متون کهن قبل اسلام وجود ندارد، تصریح می کند که پژوهندگان و اسطوره شناس ها برای شناسایی مراسم هایی چون شب یلدا از روش مهندسی معکوس استفاده می کنند؛ بدین ترتیب که بر اساس تئوری های اسطوره شناسی و رابطه بین «اسطوره» و «آیین»، ریشه و سرمنشأ آیین ها بازسازی می شود. سلطانی می افزاید: از آنجایی که در مورد جشن شب چله یا یلدا اطلاعاتی در متون کلاسیک زرتشتی یعنی اَوِستا و متون پهلوی وجود ندارد، بایستی بر اساس روح حاکم بر فرهنگ ایرانی و کلیات جهان اساطیری زرتشتی، به علل برگزاری این جشن برسیم. تئوری های اسطوره شناسی اساطیر، نقش الگوسازی را برای رفتار مردمان دارند، به این معنا که هر عمل در دوران باستان، چه اعمال معمولی، چه نحوه مواجهه با خطرات، بایستی منطبق بر یک الگو و تکرار عمل یک موجود ماورایی یعنی خدایان یا نیمه خدایان باشد، بنابراین توسل به ایزد خورشید برای مقابله با دیو سرما، به عنوان الگوی ایرانیان باستان در دنیای اساطیری شناخته می شود.

یلدا، نبرد ایزد خورشید با دیو سرما

به گفته او، با این تفاسیر، جشن یلدا قطعا آیینی متناظر با ایزد خورشید و نبردش با سرما بوده است. به عبارت دیگر براساس همین تئوری الگو در اساطیر و شناخت ایزد خورشید و دیو سرما، نتیجه می گیریم که آیین شب یلدا پیروی از الگوی اسطوره ای نبرد ایزد خورشید با سیاهی شب و سرمای زمستان برای باورمندان اسطوره های ایرانی بوده است. بدین ترتیب روشن کردن آتش در شب یلدا قابل تفسیر می شود.

منبع: ایسنا