سفر به عبادتگاه های جهانی در کرانه آب های سپید

ارس تنها برای تماشای آب های سپید نیست، رودی است که کلیساهای ثبت جهانی شده غرب کشور را در دل خود جا داده است. جایی که قصه ها می گویند نخستین کلیسای جهان در آن است؛ میان ماکو و جلفا و در سرزمینی که قرن هاست اکثریت مردمانش را مسلمانان تشکیل می دهند، اما کلیساهایش در فهرست آثار میراث جهانی یونسکو ثبت شده اند.

سه کلیسای «سن استپانوس»، «قره کلیسا» و «زر زر» (مریم مقدس) سال 1387 در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شدند. هر سه بنا در مسیر جلفا و ماکو و در دو استان آذربایجان غربی و آذربایجان شرقی قرار دارند و اماکن مهم و مقدسی برای ارامنه به شمار می روند.

«قره کلیسا» یا کلیسای «تادئوس مقدس» یکی از سه کلیسای ثبت جهانی این منطقه است که یکی از حواریون حضرت مسیح (ع) به همین نام در آن دفن شده، اما قصه و افسانه درباره آن بسیار است. برخی معتقدند تادئوس مقدس از اولین مبلغان مسیحیت بود که در این منطقه به خاک سپرده شد و قره کلیسا نخستین کلیسای جهان است.

ملاقات با داستان های تولد تا مصلوب شدن مسیح در قره کلیسا

طاق گنبدهای «قره کلیسا» یاد کوه های آرارات را زنده می کند، یکی بلند و دیگری کوتاهتر. همین دو گنبد در بنا نشان می دهند معماری آن از اصول کلیساهای ارامنه پیروی می کند. کلیسای تادئوس مقدس، دو ساختمان با سنگ های سیاه و سفید است؛ ساختمان سیاه رنگ بخش اصلی کلیسا و قدمتش بسیار بیشتری از ساختمان سفید دارد.

اطراف کلیسای سنت تادئوس مانند سن استپانوس دیوارهای محافظی ساخته شده که نشان می دهد این دو کلیسا علاوه برآنکه مکان زیارتی ارامنه بودند به عنوان دژ و قلعه هم مورد استفاده قرار گرفته و احتمالا اندیشمندان و متفکران مسیحیت هم آنجا اقامت و اتراق می کرده اند.

در نزدیکی قره کلیسا، مقبره ای به نام «ساندخت» قرار دارد که معماری آن شبیه به معماری کعبه زردتشت است. این مقبره را منتسب به دختر پادشاه اشکانی می دانند که به مسیحیت گروید و توسط پدر خود کشته شده، اما این کلیساها قصه های زیادی برای گفتن دارند. داستان هایی که برخی از آن ها ثبت و حفظ شده اند و برخی دیگر تنها به شکل افسانه های محلی روایت می شوند. در قره کلیسا داستان هایی از زندگی حضرت مسیح و حواریون و حتی داستان هایی از پیدایش انسان در قالب سنگ نگاره در محیط خارجی و نقاشی دیواری در داخل به چشم می خورد. آثاری که سیری را از تولد مسیح گرفته تا مصلوب شدن او روایت می کنند. هر چند گذر روزها با این نقاشی ها مهربان نبوده و برخی را به مرور از بین برده است.

عظمت معماری سنگی در کلیسای سن استپانوس

می گویند «استپانوس» در راه مسیحیت و اشاعه آن توسط امپراتوری رم سنگسار شد تا به نام نخستین شهید مسیحیت شناخته شود و یکی از معروف ترین کلیساهای ارامنه این ناحیه به نام او یعنی «سن استپانوس» شناخته شود. جایی که داستان های زیادی درباره اش وجود دارد و خیلی ها معتقدند پس از شهادت استپانوس، تعدادی از حواریون مسیحیت نیز از این کلیسا دیدن داشتند.

آنچه که امروز از کلیسای سن استپانوس می بینید درواقع معماری بازسازی و مرمت شده ای از دوره صفوی است، چرا که در آن زمان به دلیل زلزله ای که در منطقه آمد، بخش هایی از این بنا تخریب شد. البته این کلیسا در دوره های مختلف از صفوی گرفته تا قاجار و پهلوی مرمت شد. با این وجود همچنان عظمت و معماری سنگی خود را حفظ کرده و در نخستین نگاه می تواند هر بیننده ای را مجذوب کند.

انواع طرح های هندسی و اسلیمی و سنگ نگاره هایی که از اسامی و روایت داستان زندگی حضرت مسیح و حواریون گرفته تا سنگسار شدن استپانوس را دربرمی گیرند، از جمله تزیینات خاص و منحصر به فرد این کلیساست که دیدن آن ها می تواند ساعت ها زمان ببرد. برج ناقوس و البته سنگ های سفید و سیاه و صورتی که بنای کلیسا با آن ساخته شده نیز از دیگر جذابیت های این کلیسای قدیمی است.

دیدار با رشته کوه آرارات در بلندای کلیسای زر زر

کلیسای «زر زر» (زور زور) در بلندای ارتفاعاتی قرار دارد که اگر هوا صاف باشد چشم اندازی از رشته کوه آرارات را پیش رویتان قرار می دهد. اما جز آرارات، طبیعتی بکر مملو از کوه و رود و ابرهای پنبه ای و آسمان آبی در این چشم انداز انتظارتان را می کشد. با توجه به بکر بودن منطقه و دور بودن آن از آلودگی های نوری، شب های این منطقه نیز برای دیدن ستارگان بسیار زیبا و دل چسب است.

مکانی که اکنون کلیسای «زر زر» (کلیسای حضرت مریم) در آن قرار دارد محل اصلی و قدیمی قرار گرفتن این کلیسا نیست. بلکه جانمایی این کلیسا در گذشته حدود 100 متر آن سوتر بود و از آنجایی که با آبگیری سد بارون آذربایجان این کلیسا زیر آب می رفت، از این رو براساس نظر کارشناسان، عین به عین معماری این کلیسا با شماره گذاری کردن سنگ ها و انتقال و ساخت دوباره آن در نقطه ای دیگر اتفاق افتاد. حتی می توان گفت یکی از بزرگترین جابه جایی هایی دنیا در انتقال این کلیسا از نقطه ای به نقطه دیگر رخ داده است.

تمام عناصر ساخت این کلیسا در انتقالش حفظ شده و می توانید محراب را در ضلع شرقی و هم سو با طلوع آفتاب شاهد باشید. البته معمولا درهای این کلیسا به جز برخی روزهای خاص، برای بازدید عموم بسته است و نیاز است قبل از بازدید هماهنگی های خاصی برای باز کردن درهای کلیسا انجام شود.

از آنجایی که این کلیسا در ارتفاع واقع شده، مسیر دسترسی آن نیز دشوار است و نه تنها اتوبوس توریستی امکان رسیدن تا پای این کلیسا را ندارد، بلکه ماشین های شخصی نیز در صورت قوی بودن قدرت موتور آن ها امکان دسترسی خواهند داشت. در واقع باید در مسیری دره ای رانندگی کنید که پرپیچ و خم است.

مسیری که به سمت زر زر طی کردید را به سمت ماکو بازگردید و در سه راهی شوط، قبل از پلیس راه ماکو، به سمت راست بپیچید و بعد به خروجی قره کلیسا می رسید که حدود 5 کیلومتر از جاده اصلی فاصله دارد.

دیدار با «دیر حضرت مریم» و «کلیسای چوپان»

بعد از دیدن کلیسای استپانوس مقدس، حتما زمانی هم برای دیدن «دیر حضرت مریم» و «کلیسای چوپان» بگذارید. البته از دیر حضرت مریم یک مخروبه تاریخی باقی مانده که هرچند ممکن است یک بنای کامل نباشد، اما قابل بازدید است و بخشی از تاریخ را در دل خود نگاه داشت. تمام این آثار در داخل مرزهای ایران قرار دارند و بنابر گفته افراد بومی منطقه، تعدادی از کلیساها که در داخل مرز نخجوان قرار داشته تخریب شده اند.

هرچند این 3 کلیسا در شعاعی حدود 5 کیلومتری یکدیگر قرار دارند اما به دلیل شرایط جغرافیایی منطقه مسیر پیاده روی چندان مناسب نیست و بهتر است برای رسیدن به هریک از این کلیساها با ماشین شخصی مسیر را طی کنید. در ادامه به دریاچه پشت سد ارس می رسید و می توانید با چشم غیر مسلح نیز نخجوان را ببینید که در آن سوی دریاچه قرار دارد. می توانید در این منطقه استراحتی داشته باشید. هرچند امکان کمپ زدن و برپایی چادر وجود ندارد، اما در پشت سد، پلاژی برای قایق سواری درست شده و امکاناتی مانند آلاچیق، سرویس بهداشتی، آب، چای و کیک دارد.

البته در خروجی جلفا به سمت کلیسای استپانوس مقدس، کاروانسرای بسیار زیبایی وجود دارد به نام خواجه نظر که از دوره صفوی به جای مانده و از همان 999 کاروانسرایی است که به دستور شاه عباس صفوی شکل گرفتند و اکنون نیز مرمت و احیا شده و می توانید دمی در آن بیاسایید و از سرویس چای و شیرینی و البته غذاها و پیش غذاهای سنتی ایرانی و گاهی فرنگی استفاده کنید. بعد از آن حاشیه رود ارس را به سمت ماکو ادامه دهید. بعد از ماکو در مسیر جاده ولیعصر از خروجی دهکده توریستی قره خاچ خروجی به سمت کلیسای زر زر بروید. مسیری در حدود 55 کیلومتر تا این کلیسا در پیش دارید.

یادی از شام آخر مسیح در هفته سوم تیر

قره کلیسا یا تادئوس مقدس هفته سوم تیر ماه هر سال میزبان مراسمی آئینی است که تنها ارامنه اجازه حضور در آن را دارند. «باداراک» آئینی با ریشه های دینی و مذهبی است که مناسبتش به شام آخر مسیح (ع) باز می گردد. مراسمی آئینی که هر سال در سومین هفته تیر به میزبانی ارامنه ایران اجرا می شود و تمام ارامنه دنیا برای انجام این مراسم به این منطقه می آیند و در اطراف این کلیسا چادر می زنند.

باداراک، مراسمی سه روزه است که در مدت برگزاریش فقط ارامنه اجازه ورود به منطقه را دارند و برای همین این مکان به نوعی مقدس ترین کلیسای ارامنه در دنیا محسوب می شود. راز و نیاز، عشای ربانی، غسل تعمید، عقد و ازدواج، روشن کردن شمع از جمله آئین هایی است که طی این روزهای مقدس انجام می شود.

از بقایای فوران آتشفشان های آرارات تا دیدار با خروس سیاه پرنده

با سفر به غرب جلفا و حاشیه رود ارس، تماشای زیبایی های طبیعی این منطقه را فراموش نکنید، مناطق حفاظت شده کیامکی پر از گونه های خاص جانوری مانند تنها خروس سیاه رنگ پرنده دنیاست. خروسی که می تواند پرواز کند!

آبشار آسیاب خرابه هم برخلاف انتظاری که از آبشارها دارید، نه عمودی که افقی است. در راستای این آبشار هم می توانید شاهد شکل گیری انواع جلبک های رنگارنگ باشید که زیبایی خاصی به آن بخشیده اند.

البته در مسیر 50 تا 60 کیلومتری که این کلیساها در آن قرار دارند می توانید از آثار تاریخی دیگری مانند قلعه بسطام که سومین محوطه اورارتویی دنیا به حساب می آید، «چشمه ثریا» با تاریخ و داستانی که در پس خود دارد و این روزها تبدیل به منطقه ای مقدس شده است، روستای سعدل که بافت قدیم آن صخره ای است و به نوعی بافت کندوان را در ذهن تداعی می کند هم دیدن کنید. هرچند برای دیدن این آثار نیاز است تا مسیر خود را به جاده های دیگر تغییر دهید، اما قطعا اگر از علاقمندان به میراث فرهنگی باشد، این تغییر مسیر را می پذیرید و به سمت جاذبه های دیرین می روید.

در این مناطق، به خصوص در دشت زنگنه می توانید عشایر کوچ نشین یا گاهی یک جانشین را نیز ببینید و از محصولات طبیعی که ارائه می دهند، خرید کنید و به نظاره چگونگی روند زندگی آن ها بنشینید. اگر در طول بازدید خود، سنگ های سیاه رنگ متخلخل را دیدید که شبیه به سنگ پا هستند، تعجب نکنید چرا که این سنگ ها آخرین بقایای فوران آتشفشان های آرارات هستند. این سنگ ها در ساخت خانه های روستاهای اطراف نیز به کار رفته اند.

چگونه برسیم؟

معمولا مسافرانی که از خارج از استان های آذربایجان شرقی و آذربایجان غربی برای دیدن این کلیساها به استان های شمال غربی کشور سفر می کنند، از مسیر شمال آذربایجان شرقی وارد می شوند و کلیسای سن استپانوس، نخستین نقطه ای است که می توانند از آن دیدن داشته باشند. اگر مبدا را پایتخت قرار دهیم، برای رسیدن به کلیسای سن استپانوس که در نقطه مرزی شمال غربی کشور قرار دارد، از کرج و آبیک می گذرید و به جاده قزوین-زنجان وارد می شوید. پس از طی این مسیر وارد اتوبان زنجان-تبریز می شوید و راه را تا تبریز ادامه می دهید. سپس مسیرهایی از اتوبان تبریز- مرند و تبریز- شبستر وجود دارد که پس از طی آن به جاده خوی- ماکو می رسید. پس از عبور از میان منطقه ای سرسبز و زیبا به نام دامداما و ادامه مسیر به سمت مرز ایران و جمهوری آذربایجان، به رود ارس می رسید و پس از طی حدود 20 کیلومتر در مرز ارس به کلیسای سن استپانوس می رسید. این مسیر در حدود 859 کیلیومتر است.

البته می توانید مسیر را از تهران به جلفا تغییر دهید و بعد از پشت سر گذاشتن کرج و تبریز وارد جاده مرندـ هادیشهر (مرند-جلفا) شوید و در نهایت با طی مسیری درحدود 761 کیلومتر به جلفا می رسید. از مسیر جاده مرندـ هادیشهر (مرند-جلفا) مسیر فرعی به سمت کلیسای سن استپانوس وجود دارد که از کنار رود ارس می گذرد و با طی مسیر در جاده میان مرز ایران و آذربایجان به این کلیسا می رسید.

چه بخریم؟

جلفا و ماکو، هر دو منطقه آزاد هستند از این رو با تعداد زیادی از بازارچه های مرزی و مراکزی روبه رو خواهید بود که در مناطق آزاد فعال هستند و درصدد فروش انواع کالاهای ایرانی و خارجی برمی آیند، بنابراین بازار خرید در این مناطق داغ داغ است.

درعین حال در منطقه پل دشت که در کنار رود ارس قرار دارد، بازارچه ای دایر است که در بیشتر مواقع، کالاها و اجناس روس را می فروشند. خرید انواع ظروف مسی و سنگی نیز در این مناطق به خصوص در ماکو فراهم است.

لبنیات این منطقه هم از شهرت خاصی برخوردار است و درعین حال در برخی مناطق دامنه سهند و جلفا، عسل طبیعی به فروش می رسد که به واسطه گیاهان خاص منطقه، طعم منحصر به فردی دارد. در کنار آن، انواع بافته های داری از فرش و قالی گرفته تا گلیم و ورنی نیز در منطقه آزاد جلفا در دسترس است.

چه بخوریم؟

در ماکو می توانید یک غذای خاص به نام «تاس کباب» بخورید که از ترکیب گوشت در ظروف سنگی و مسی درست می شود. هرچه به سمت جلفا بروید و به سد نزدیکتر شوید، میزان دسترسی به انواع ماهی افزایش می یابد و می توانید اگر دستی در ماهیگیری دارید یا خودتان دست به کار گرفتن ماهی و کباب کردنش برآیید یا آنکه به یکی از مراکزی که ماهی می فروشند مراجعه کنید و ماهی کبابی یا سرخ شده بخورید.

«کوفته تبریزی» و انواع دلمه، انواع آش و به خصوص «آش ماست» و آش رشته ای خاص که علاوه بر حبوبات و کمی رشته، کلم و هویچ هم دارد، قرمه سبزی که با رب قرمز درست می شود، «گشنیز کباب» و آبگوشتی که ممکن است با انواع صیفی جات مانند هویج تهیه شده باشد، در رستوران های جلفا در دسترس است.

انواع کوکو از کوکوی لوبیا گرفته تا کوکوی هویچ و البته خورشت هویج هم از دیگر غذاهایی است که در جلفا و ماکو می توان طعم آن را چشید.

پیشنهاد می کنیم هنگام گذر از روستاهایی که در مسیر ارس قرار دارند، اگر فصل انار بود حتما طعم انارهای این منطقه را امتحان کنید. هرچند این انارها جثه ای کوچکتر از انارهای معمولی دارند اما طعم آن ها شیرین تر و دل چسب تر است.

انواع شیرینی از «لوز زعفرانی» و «قرابیه» گرفته تا «ریس» و «نوقا» و «مسقطی سنتی» به نام «لوکوم» از جمله سوغات این منطقه به حساب می آیند. انواع آجیل هم از دیگر سوغات و خوراکی های منطقه است که البته محصول دیگری از آن تهیه می شود و به صورت مخلوط به همراه خاک قند و پودر نارگیل درون گلابی و سیب خالی شده قرار داده می شوند و محلی ها به آن «میانپور» می گویند.

عصاره خوراکی گیاه «شاهسپرم» نیز از جمله عرقیات خاصی است که در منطقه به وفور پیدا می شود و از آنجایی که طبع گرمی دارد بعد از غذا می خورند.

کجا اقامت کنیم؟

برای دیدن این جاذبه ها حداقل سه روز زمان نیاز است، از این رو بهتر است یک شب در جلفا و یک شب در ماکو اقامت داشته باشید. در هر دو شهر، مهمانسرای جهانگردی با امکاناتی در حدود هتل دو ستاره به مسافران خدمات ارائه می دهند. همچنین اقامتگاه های دیگری مانند خانه مسافر، اقامتگاه بومگردی نیز از دیگر مراکز اقامتی این شهرها به حساب می آید. البته در ماکو هتل دو ستاره نیز برای اقامت مسافران خدمات دهی می کند.

منبع: ایلنا