مجموعه تاریخی چلبی اوغلی | بنایی با معماری حیرت انگیز

شهر زنجان یکی از شهرهای تاریخی ایران بوده که دارای دیدنی های بسیاری است. این شهر با اینکه در مسیر ترانزیت شرق به غرب کشور واقع شده، اما کمی ناشناخته تر از شهرهایی چون اصفهان، کاشان و یزد بوده، در حالیکه دارای پیشینه تاریخی و اماکن دیدنی منحصر بفردی است. مکان هایی چون بقعه ملاحسن کاشی، معبد صخره ای داش کسن، بقعه پیر احمد زهر نوش، موزه رختشویخانه، موزه مردان نمکی و دیدنی های بسیار دیگر برخی از اماکن تاریخی و باستانی شهر زنجان است. یکی از مکان های تاریخی فوق العاده که در پانصد متری جنوب شرقی سلطانیه قرار دارد، مجموعه تاریخی چلبی اوغلی یا بقعه چلبی اوغلی است که در این مطلب به معرفی آن می پردازیم. اگر قصد دارید با چلبی اوغلی سلطانیه آشنا شوید، در ادامه با ما همراه باشید.

شیخ براق کیست؟

شیخ براق بابا یکی از عارفان مشهور زمانه خود بوده که به مسلک مولویه اشتهار داشته است. او که در دوره ایلخانان و در زمان حکومت سلطان محمد خدابنده یکی از خاصان دربار بوده، در بین مردم نیز اجر و قرب فراوانی داشته است. عده ای مجموعه تاریخی چلبی اوغلی را منسوب به او می دانند و برخی از محققین این مجموعه کهن را به سلطان چلبی ارتباط می دهند. در کنار بنای تاریخی شیخ براق (چلبی اوغلی) زنجان یک خانقاه نیز وجود دارد که میان باستان شناسان در تاخر و تقدم ساخت این خانقاه و بنای تاریخی شیخ براق (چلبی اوغلی) زنجان اختلاف نظر وجود دارد. چلبی اوغلی سلطانیه در فهرست آثار ملی کشور ایران به شماره 167 ثبت شد.

درباره مجموعه تاریخی شیخ براق (چلبی اوغلی) زنجان

کلاه نمدی (کچه بورک) نامی است که اهالی بومی زنجان به این بنای آرامگاهی در پانصد متری جنوب سلطانیه داده اند. تاریخ احداث بقعه چلبی اوغلی را 728 هجری قمری حدس زده اند که به دلیل تفاوت های فراوان در این زمینه، در انتهای مطلب به طور مفصل به آن خواهیم پرداخت. خانقاه کنار کچه بورک که از نوع قبرهای برجی شکل است را با امامزاده جعفر اصفهان مقایسه نموده اند. چلبی اوغلی سلطانیه دارای طاق نماهای هشتگانه ای است که با عملکردهای زیبایی شناسی و استاتیکی همه معماران را حیرت زده می کند. تفاوت طرح های آجر چینی سطوح و تزئینات مقرسی محراب مقبره شیخ براق (چلبی اوغلی) زنجان از دیگر هنرهای به کار رفته در این مجموعه تاریخی به شمار می رود. بقعه چلبی اوغلی دارای نقشه ای هشت گوش است که به نظر می رسد در فضایی بسته و محصور شده قرار دارد.

معماری و هنر به کار رفته در بنای شیخ براق (چلبی اوغلی) زنجان

یکی از زیبایی های مجموعه تاریخی چلبی اوغلی، قوس های پنج کند و هفت کندی است که در نماسازی ضلع های خارجی مقبره به کار رفته اند. البته در ساخت بنا نیز معماران وقت از جان مایه گذاشته اند و برای شروع سه ردیف سنگ سبز تراشیده اند و بعد از این کار، شروع به آجر چینی دیوارهایی کرده اند که تا دو نیم متر بالا آمده و همگی با سبک لغت و آلت و کاربندی زیباتر شده اند. بعد از این ارتفاع، آجر چینی ساده شده باعث به وجود آمدن تفاوت در نمای بقعه چلبی اوغلی گردیده است. گنبدی آجری که دارای ساقه ای به نسبت بلند بوده، بر بالای طاق ها قرار دارد که مقداری از دیوارهای بیرونی عقب تر بوده و محل قرار گرفتن آن بر روی پایه شانزده ضلعی بنای شیخ براق (چلبی اوغلی) زنجان است. دو در ورودی در حیاط چلبی اوغلی سلطانیه وجود دارد که در بخش شرقی و جنوبی قرار دارند و در دوره های تاریخی با سنگ و بدون ملاط مسدود شده بودند. زیرزمینی هم در کاوش های صورت گرفته کشف شده که ظاهرا محل قبرها بوده است. این زیرزمین در بخش جنوب غربی حیاط شیخ براق (چلبی اوغلی) زنجان قرار دارد.

الهام از مراتب صوفیه در پلان مقبره شیخ براق (چلبی اوغلی) زنجان

به نظر می رسد به دلیل عملکردهای خاص هر فضا در این بنای تاریخی، پلان آن از عقاید و مراتب صوفیه گرته برداری شده باشد. قسمت ورود واحد نخست به مرتبه فقرا اختصاص داشته است. مرتبه بعدی که در زوایای ورودی جای می گرفتند، طالبان جنت بوده اند. مریدان اهل ریاضت با توجه به مرتبه در حجره های انفرادی با درهای کوتاه اقامت داشته اند که در صحن مرکزی قرار دارد. حلقه های ذکر و سماع مریدانی که گرداگرد سلطان حلقه می زدند در صحن خانقاه انجام می شده و برای سماع و ذکر زمستانی به فضاهای اطراف ایوان جنوبی می رفتند. به نظر می رسد واحدهایی که در جنوب خانقاه قرار دارند، محل برگزاری کلاس های آموزشی بوده باشند. متاسفانه، طبقه دوم بنا و در اطراف ایوان آن آسیب فراوانی دیده و جایی شبیه جان پناه در آن دیده می شود. زوایای گنبدی شگل و سقف حجره ها در کنار قرینه سازی رعایت شده در کل مجموعه تاریخی چلبی اوغلی از دیگر زیبایی هایی بوده که مصالح اصلی ساخت آن ساروج و لاشه سنگ هستند.

تقدم ساخت خانقاه یا مقبره شیخ براق (چلبی اوغلی)؟

آندره گدار یکی از کسانی است که بر روی بقعه چلبی اوغلی مطالعه نموده و سال 733 هجری قمری را زمان ساخت خانقاه دانسته است، اما با توجه به مطالعات بعدی انجام گرفته بر روی وقایع تاریخی ساخت بنای خانقاه را دورتر نشان به نظر می رسد، زیرا سالی که آنده گدار پیشنهاد داده، به اواخر دوران ابوسعید می رسد. در این برهه تاریخی وضعیت اقتصادی و سیاسی حکومت و سلطانیه رو به زوال بوده و دور از ذهن است که در آن وضعیت اقدام به احداث چنین بنایی نموده باشند. دونالد ویلبر از دیگر کارشناسانی که در حیطه مجموعه تاریخی شیخ براق (چلبی اوغلی) زنجان مطالعاتی داشته و در کتابی با نام معماری اسلامی ایران در دوره ایلخانان، تاریخ ساخت بنای شیخ براق (چلبی اوغلی) زنجان را 730 هجری قمری بیان می کند، معتقد است که مقبره پیش از خانقاه بنا شده و خانقاه محلی بوده است برای تبرک این قبور. اما با کشف و مطالعه کتیبه های حک شده بر جرز جنوبی ایوان چلبی اوغلی سلطانیه می توان پی به نکاتی مهم در ساخت این مقبره برد. دو قطعه از این کتیبه در دو طرف ایوان و یکی بر بالای آن قرار دارند. با اینکه بخش هایی از این کتیبه از بین رفته، ولی مطالعه آن برای شناخت بنای شیخ براق (چلبی اوغلی) زنجان و شهر سلطانیه بسیار مهم است.

مطالعه کتیبه های مقبره شیخ براق (چلبی اوغلی) زنجان

دو متن مهم در این کتیبه ها عبارتند از:

1-در ایام دولت پادشاه اسلام فرمانروای ربع جا … خالد ملکه … شیخ شیوخ آفاق، شیخ براق اعادالله علینا … صاحب معظم افتخار ایرانی بانی الخیرات خواجه شمس الدوله والدین محمد قزوینی … بیرون آورده است و وقف خانقاه شمیسه کرده که در قزوین انشا گرانید و … شرط کرده که … عموم خلایق … هیچکس را … .

2-سخط باری تعالی و ملائکه و من بدله من بعد ما ممعهوا نال اسمه علی الذین ببدلوهو عند الله سمیع علیم وما جری الا علی الله ان الله لا یضیع اجر المحسنین … ثلاث و ثلاثین و سبعمائه الهلالیه کتب فی لیله عید … .

وجود دو اسم به نام های خواجه شمس الدوله والدین محمد در کتیبه میانی و شیخ براق در کتیبه اول اهمیت فراوانی دارد. دلیل وجود کلمات اعدالله علینا در ادامه اسم شخ براق بر کسی معلوم نیست، اما وجود القابی چون افتخار ایران و صاحب معظم بر بانی الخیرات خواجه شمس الدوله والدین محمد ما را به نامی می رساند که یکی از رجال مشهور دوره اباقاآن مغول بوده است. این القاب خاص محمد بن محمد جوینی بوده که به لقب شمس الدین شهره هست. پدر او بهاء الدین محمد بوده و در سال 657 والی بغداد شد. او بعد از به قدرت رسیدن سلطان احمد تکو دار صاحب حکومت عرق عجم، آذربایجان، مازندران و خراسان گشته، ولی چرخ روزگار به مرادش نگردید و با سقوط حکومت سلطان احمد تکو دار به اصفهان فرار کرد. ارغنون که قدرت را به دست گرفت، سلطان احمد را به قتل رسانید، ولی شامه سیاسی محمد جوینی او را به سمت عذرخواهی کشاند و راهی اردوی ارغنون شد. این رجال مشهور و پرافتخار ایرانی در سال 683 هجری قمری، در حوالی اهر کشته شدند. با این پیشینه تاریخی می توان به این نتیجه رسید که بنای تاریخی شیخ براق (چلبی اوغلی) زنجان در بین سال های به قدرت رسیدن تا قتل محمد جوینی یعنی بین سال های 657 هجری قمری و 683 هجری قمری ساخته شده و سپس، وقف خانقاه شمسیه گردیده است.

سخن آخر

مجموعه تاریخی شیخ براق یا چلبی اوغلی شهر زنجان یکی از بناهایی است که روح تاریخ در آن جریان دارد. معماری، کتیبه ها و حالتی که هنوز انگار از سماع و ذکر در آن جریان دارد، هر بیننده ای را مجذوب خود می کند. شهر زنجان با دیدنی های بسیار تاریخی، به داشتن مقبره شیخ براق (چلبی اوغلی) می بالد.