طاق بستان شهر کرمانشاه؛ شاهکاری به جا مانده از تاریخ ایران

ایران با داشتن پیشینه طولانی و ظهور و افول سلسله های مختلف پادشاهی در کنار تمدنی کهن، دارای آثار و ابنیه تاریخی بسیاری است که دیدن هر کدام از آنها شما را به گوشه ای از تاریخ پرتاب می کند. در این میان، کرمانشاه با داشتن طبیعتی بی نظیر و آب و هوایی خوش، مقصد بسیاری از مسافرانی است که به هوای فضایی بکر، به سمت غرب ایران می روند. یکی از دیدنی های معروف این منطقه، طاق بستان شهر کرمانشاه بوده که بسیار زیبا هست. با ما در مقاله طاق بستان کرمانشاه کجاست همراه گشته تا شما را از ساعات بازدید از طاق بستان آگاه نماییم. در ضمن، اگر دوست دارید که هر چه بیشتر با دیدنی های کرمانشاه آشنا شوید، می توانید سری هم به راهنمای سفر به کرمانشاه زده و حسابی کسب اطلاعات کنید.

طاق بستان دقیقا کجا است؟

طاق بستان به جا مانده از تاریخ در 9 کیلومتری کرمانشاه قرار دارد. طاق بستان در دامنه کوهی به همین نام واقع است و چشمه ای در جوار آن وجود دارد که به منظره این کنده کاری در دل کوه زیبایی دوچندان را بخشیده است.

تاریخچه طاق بستان

برای طاق بستان شهر کرمانشاه روایت های گوناگونی نقل شده که در اینجا به برخی از معتبرترین نقل قول ها خواهیم پرداخت. البته، قبل از ورود به تاریخچه طاق بستان شاید بهتر باشد کمی به نام این اثر بپردازیم. طاق بستان در گویش بومی اهالی کرمانشاه به «طاق وه سان» مشهور است و معنای تحت الفظی آن می شود «طاقی از سنگ». منصور خلج با توجه به کتاب مروج المذهب اثر تاریخ نویس قدیمی، آقای مسعودی معتقد است که این منطقه از کرمانشاه روزگاری در حدود 13 قرن پیش باغ پادشاهان ساسانی بود.

اما آرتور کریستین سن مجموعه طاق بستان را محلی برای عبادت آناهیتا دانسته و بر این باور بوده که از اولین پادشاه ساسانی تا نوه یزدگرد سوم (نرسی) تصاویر خود را در سنگ های تخت جمشید حکاکی کرده اند. البته، باستان شناسان همگی بر این اعتقاد استوارند که طاق بستان به دوران حکومت ساسانیان در قرن سوم میلادی باز می گردد. دلیل آنها هم کتیبه های سنگی موجود در طاق بستان است.

تاریخ در طاق بستان

با کنکاش و مطالعه سنگ نوشته ها و حکاکی های روی طاق بستان شهر کرمانشاه میتوان پی به سه رخداد مهم تاریخی ایران زمین برد؛ تاج گذاری خسرو پرویز، تاج گذاری شاهپور دوم و سوم و در البته تاج گذاری اردشیر دوم. طاق بستان دارای سه بخش اصلی است؛ طاق بزرگ، طاق کوچک و نقش برجسته ای که خبر از تاج گذاری اردشیر دوم می دهد. اینطور که از شواهد پیدا است، پس از تخت جمشید و بعد از به پادشاهی رسیدن اردشیر دوم در سالهای 379 تا 383، طاق بستان تبدیل به محلی شد برای ثبت کتیبه ها و اخبار و حوادث مهم.

به نظر می رسد که مهمترین دلیل انتخاب این منطقه کرمانشاه برای ایجاد این کتیبه ها هم موقعیت بسیار مناسب جغرافیایی کوه طاق بستان بوده که در بین راه ابریشم که شاهراه مهم بازرگانی بوده، قرار داشته است. طبیعت زیبای بخش غربی ایران می تواند دلیل دیگری برای ایجاد طاق بستان شهر کرمانشاه باشد.

در نقوش طاق بستان چه چیزهایی دیده می شوند؟

طاق بستان همچون کتابی است که بر دل کوه حک شده و نیاز به مطالعه دقیق دارد. طاق بستان که در پانزدهم دی سال یک هزار و سیصد و ده و با شماره یکصد و هفتاد و دو به ثبت ملی رسیده، چنان ارزشمند و باشکوه است که برای پی بردن به تمام رموز آن مدت ها وقت و مطالعه لازم هست. سه بخش اصلی طاق بستان همان طور که ذکر شد، شامل طاق بزرگ، طاق کوچک و نقش برجسته تاج گذاری اردشیر دوم است. طاق بزرگ به ایوان بزرگ مشهور بوده و قدمت آن به پادشاهی خسرو پرویز به سال 590 تا 628 می رسد و طاق کوچک یا همان ایوان کوچک تصویر برجسته شاپور سوم در سال 380 تا 383 را نشان می دهد.

طاق بستان را تابلوی شکار شاهان نیز می خوانند. در این اثر هنری به قدری ظرایف با دقت کنده شده که گویی با یک تابلوی نقاشی طرف هستید. ذوق هنری استادکاران و دستان توانمند سنگ تراشان به شکلی این صحنه ها را در دل کوه کنده که لباس فرد سوار بر اسب در تصویر خسرو پرویز به شکل لوزی بافته شده و در صحنه شکار گراز لباس پادشاه دارای پارچه ای با نقوش سیمرغ است. این همه ظرافت و دقت از قلم و رنگ روی بوم نریخته بلکه هنر سنگ تراشانی است که طاق بستان را در کرمانشاه تراشیده اند.

از دیگر هنرمندی های بکار رفته در طاق بستان شهر کرمانشاه، استفاده از سنگ خام خاکستری رنگ کوه است که در آن هیچ گیاهی نمی روید. هر دو طاق دارای تزئینات بی نظیر و با شکوهی هستند که طاق بزرگ سهم بیشتری را به خودش اختصاص داد در حالی که از لحاظ باستان شناسی و دو کتیبه منقوش سنگی به خط پهلوی، طاق کوچک ارزشمندتر است. حجاری های طاق بزرگ بسیار ظریف بوده و از چند بخش تشکیل شده است. طاق بستان دارای حجاری هایی به پهنای 7/5 متر و عمقی در حدود 6/5 متر بوده که ارتفاعی 9 متری دارد. تابلوهای شکار گوزن و شکار گراز از زیبا ترین و دیدنی ترین هنرهای دست سنگ تراشانی است که در دل کوه از خود یادگاری به جای گذاشته اند.

شکار گوزن در طاق بستان کرمانشاه با ابعاد 3 متر و 90 در 5 متر و 80 یکی از شاهکارهای هنر دست ایرانیان است. سه ردیف فیل بان در این تابلو مشاهده می شوند که از قسمت راست حصار گوزن ها را به شکارگاه هدایت می کنند. جالب است بدانید که این گوزن ها به دنبال چند گوزنی می دوند که به گردن روبان دارند و ظاهرا باید دست آموز شده باشند برای شکار. شاه نیز در درون شکارگاه در سه تصویر نشان داده شده است. پادشاه با شمشیری مرصع در کمر و کمانی بر گردن پیشاپیش زنی بوده که بر سرش چتر گرفته است.

سه ردیف زن هم پشت سر پادشاه هستند که دو ردیف ابتدایی به حالت احترام ایستاده و ردیف سوم در حال نواختن موسیقی است. رام کننده های گوزن در حال ایستاده حکاکی شده و چنگ می نوازند. در بخش بعدی، شاه بر روی اسب در حال تعقیب گوزن ها است و در تصویر آخر با انداختن کمان به گردن، اتمام شکار را به نمایش درآورده است. شتر سوارانی هم حکاکی شده اند که مشغول حمل گوزن های شکار شده اند. شکار گراز در طاق بستان کرمانشاه دارای عرض 4 متر و 13 و طول 5 متر 70 است که ردیف پنج تایی دوازده فیل در سمت چپ آن خودنمایی می کند. دو سوار که باید فیل بان باشند، مشغول راندن گرازهای وحشی به سمت نیزار و پناهگاه باتلاقی هستند.

شاه داخل قایقی قرار دارد که پنج نفر آنجا نشسته اند. دو تن پارو می زنند و اطرف قایق نوازندگان زن می نوازند. در تصویر بعدی که به مرکز تابلوی گراز می رسد، پادشاه با کمان خود تیری را به سمت دو گراز فراری نشانه رفته است. چهار زن هم در حال نواختن چنگ وجود دارند تا ارزش موسیقی و اهمیت آن را نمایش دهند. در قسمت آخر، پادشاه ایستاده و کمان در دست چپ دارد و به ظاهر شکار به پایان رسیده است. شاه شمشیری ندارد و گرداگرد سرش هاله ای هست از جنس نور و پنج فیل سوار مشغول جمع کردن لاشه گرازهای شکار شده اند. جالب است که خالق این تابلو در انتهای آن بریدن و قطعه قطعه کردن گوشت های شکار را هم به تصویر در آورد.

در ورودی طاق های طاق بستان شهر کرمانشاه نقوش فراوانی حک شد از فرشته های بالدار، شکار پرندگان و گراز، صید ماهی ها در مرداب، چهره فیل و اسب و نقش قایق. تصویر مشترک هنرمندهای روی طاق بستان هم نقش درخت زندگی است و همه این علائم در کنار هم خبر از بزم و شادی پادشاهان ساسانی می دهد. در ایوان بزرگ طاق بستان صحنه ای است که پادشاه در حال زدودن روح و قلب خود از نفرت و کینه هست و قصد دارد در مسیر مهرورزی و نیکوکاری قدم بگذارد.

وجود پیکان هایی الهام گرفته از سر میترا نشانه تلالو نور است که به سمت جسم و روح پادشاه در حرکتند. شاخه نباتی نیز در دستان میترا خودنمایی می کند که نماد سعادت، کامیابی و زاد و ولد است. در ایوان بزرگ طاق بستان سه تندیس وجود دارد؛ تندیس فروهر در سمت راست، آناهیتا الهه خرمی و سرسبزی در سمت چپ و تندیس پادشاه در بین این دو. آناهیتا در اغلب سنگ نوشته ها و حجاری های دوره خسرو پرویز ساسانی دیده می شود و به نظر می رسد این پادشاه علاقه وافری به سرسبزی و خرمی داشت.

در ایوان کوچک یا طاق نقش چهره شاهپور دوم و سوم حجاری شده و دو تندیس موجود را تشکیل می دهند. کتیبه ای که به شاهپور دوم منسوب است، دارای 9 خط بوده که ترجمه ای چنین دارد: «این پیکری از بغ مزداپرست. خدایگان شاپور، شاهنشاه ایران و انیران که چهر از یزدان دارد. فرزند بغ مزداپرست، خدایگان هرمز، شاهنشاه ایران و انیران که چهر از ایزدان دارد، نوه خدایگان نرسه شاه شاهان» ایوان کوچک طاق بستان 5 و نیم متر ارتفاع دارد که انتهای آن دارای دو بخش فوقانی و طاقچه است.

از دیگر نقوش حک شده بر سنگ های طاق بستان میتوان به تاج گذاری نهمین پادشاه ساسانی، اردشیر دوم اشاره کرد. در این حجاری اردشیر دوم در حالی که ایستاده، در دست راست خود حلقه روبانی دارد که از دست اهورامزدا دریافت می کند و دست چپ خود را بر شمشیر نهاده است. صورت تمام رخ و بدن سه ربع این پادشاه در وسط تصویر قابل رویت هست. ابروان به هم پیوسته و درشت، ریش مجعد، موهای انبوهی که تا شانه می رسید و چشمان درشت از مشخصات این پادشاه ساسانی است.

گردنبند مروارید، گوشواره و دستبند اردشیر نیز در این حجاری ظریف قابل مشاهده است. با توجه به اعتقاد ایرانیان باستان مبنی بر اینکه پادشاه دارای فر کیانی است و خصوصیاتی در حد خدایان دارد، تصویر فروهر در این حجاری با تاجی کنگره دار مشخص شده که حلقه ایزدی را به دستان پادشاه می سپارد. در مکتب زرتشت نیروی خدایی به پادشاه داده می شود و او از طرف خدای یگانه برای ارشاد و هدایت مردم راهی می گردد. این عنایت فقط در صورتی به یک شخص عطا می شود که مورد رضایت کردگار باشد.

از همین رو، لباس فروهر و پادشاه شباهت بسیاری به هم دارد. دو کمربند و دستبند و شلواری دارای چین که با ریسمانی به مچ پا متصل است، از شباهت های ظاهری شاه و فروهر هست. میترا نیز به عنوان پیامبری از دوران باستان در سمت چپ تصویر حضور دارد. بسیاری از خصوصیات مسیح (ع) مانند تولد، آیین و دین شبیه میترا بوده و بسیاری از رسوم موجود در مسیحیت از آیین های میتراییسم است. اسب سوار زره پوشی که در پایین تصویر تاج گذاری خسرو پرویز وجود دارد و به زیبایی و هنرمندی هر چه تمام تر حجاری شده، سواری است ناشناس. تعدادی از باستان شناسان او را رزمجو می دانند و عده ای خسرو پرویز. برخی هم او را پیروز ساسانی خوانده اند.

اما این ناشناس مشهور هر که هست، نشان قدرت و شکوه و عظمت ایران در دوران ساسانی است. صورت سه ربع و بدن تمام رخ این سوار نشسته بر اسبی تنومند با کلاه خودی که فقط چشمانش پیدا هست، ابهت و عظمت خاصی را به طاق بستان کرمانشاه بخشید. دو ردیف مروارید پایه تاجی را تزئین کرده که با پاپیونی پشت سر این سوار بسته شده است. گیسوان پر پشت این دلاور اسب سوار از بالای تاج بیرون آمده و با دو روبان بسته شده است. زیبایی پیراهن بلند او با تصاویر مرغ و ارغن دوچندان گردیده و زره با بافتی از زنجیر تا روی زانوانش می رسد.

کمربند این سوار ناشناس با دایره مزین شده و در انتهایش حمایلی دارد که با اشکال هندسی زیباتر شده است. تیردان متصل به حمایل جنگجو بودنش را توضیح می دهد و سپرش گواه این مدعاست. کپل و سینه اسب قوی هیکل این سوار با منگوله هایی تزئین شده که روی آنها میتوان تصویری از یک انسان سه سر را دید. این سوار قدر قدرت با شوکت ناشناس را برخی تاریخ نویسان چون ابن فقیه، یاقوت، مسعودی و ابودلف شخص خسرو پرویز می دانند که روی شبدیز، اسب محبوب خود نشسته است.

حسرت های طاق بستان

• کتیبه نقش برجسته محمد علی میرزا فرزند فتحعلی شاه قاجار در قرن نوزدهم به طاق بستان اضافه شده که جز ناهمگونی و بر هم زدن نقوش هنرمندانه سنگ تراش عهد ساسانی نتیجه دیگری نداشت. این خودپسندی و جاه طلبی به قدری ناپسند بوده که صدای ناصرالدین شاه قاجار را هم درآورد. وی در سفرنامه خود درباره این کتیبه اضافه شده به طاق بستان چنین می نویسد: "بالای این صفحه آغا غنی، خواجه پاشی محمد علی میرزای مرحوم که از طوالش گیلان بوده، زحمت کشیدن صورت مرحوم شاهزاده را نشسته و حشمت الدوله پسرش و پسر کوچک تر را داده است، حجاری نموده. خود آغاغنی را هم با هیات مکروه ایستاده در جلوی شاهزاده نقش کرده اند و..."
• فرشی از جواهر بر کف طاق بستان پهن بوده که بنابر نقل قول ها، هنگام حمله اعراب به یغما رفته است. ظاهرا این فرش به عنوان غنیمتی ارزشمند تکه پاره شده و بین فرماندهان تقسیم شده است.
• در زمان جنگ جهانی دوم و حضور روس ها و انگلیس ها، طاق بستان از آسیب به دور نمانده و ضربات فراوانی را دیده است.
• در دوره جنگ تحمیلی نیز در اثر حملات هوایی آسیب هایی به طاق بستان وارد گشته است.

اطلاعات تکمیلی درباره طاق بستان

• آدرس طاق بستان: میدان پدر، خیابان طاق بستان
• شماره تماس طاق بستان: 08334236045
• ساعات بازدید از طاق بستان: همه روزه از ساعت 9 صبح الی 20:30
• قیمت بلیط طاق بستان: 30000 تومان