رسوخ گلسنگ ها در جان بناهای میراث جهانی و ملی ایران

ایلنا/ این خبر پیرامون رسوخ گلسنگ ها در جان بناهای میراث جهانی و ملی ایران برای شما نوشته شده است.

در حال حاضر، پژوهش ها و حفاظت در حوزه میراث فرهنگی تبدیل به موضوعی کاملا تخصصی شده است. گلسنگ شناسی یکی از رشته های تخصصی حوزه میراث فرهنگی به شمار می رود که مطالعات کافی در بررسی فرسودگی زیستی ناشی از گلسنگ ها و پژوهش های جدی روی آن صورت نگرفته است.

محمد سهرابی (گلسنگ شناس و سرپرست پیشین پژوهشکده حفاظت و مرمت آثار تاریخی) که سالها وقت خود را صرف شناسایی، پایش و رویش گلسنگ ها بر آثار تاریخی و کتیبه های باستانی ایران کرده است، حالا وضعیت بناهای تاریخی ایران را در حوزه فرسودگی زیستی بسیار آسیب زا و ناپایدار توصیف می کند.

آنطور که رئیس موزه گلسنگ های ایران می گوید: هم اکنون خطرناک ترین و شدیدترین فرسودگی زیستی ناشی از رشد گلسنگ ها را در محوطه باستانی بیستون و پس از آن در تخت جمشید، پاسارگاد، میراث جهانی محور ساسانی، چغازنبیل، شوش، گنبد سلطانیه و گنبد قابوس و تخت سلیمان و برخی کاروانسراهای میراث جهانی و...شاهد هستیم.

او با اشاره به اینکه تاکنون نزدیک به 500 گونه گلسنگ در حال رویش روی بناهای تاریخی ایران مشاهده شده است، ادامه می دهد: مشاهدات و تخمین های صورت گرفته برآورد می کند که نزدیک به 500 گونه مخرب از گلسنگ ها با رتبه بندی متفاوت از نرخ فرسایش بر سطح بناهای باستانی کشور تأثیر گذاشته اند.

اما فرسودگی زیستی چیست و رشد قارچ های گلسنگی چه آسیبی به بناهای تاریخی می رساند؟ رئیس موزه گلسنگ های ایران می گوید: گلسنگ ها (Lichens) قارچ های همزیستی با جلبک ها و سیانوباکتری هستند که روی سنگ ها، صخره ها، تنه و ساقه درختان می رویند و می توانند تا 4 هزار سال هم عمر کنند.

سرپرست پیشین پژوهشکده حفاظت و مرمت آثار تاریخی معتقد است: ایران زیستگاه 2500 تا 3000 گونه گلسنگ است که تاکنون 1000 تا از این گونه ها شناسایی شده اند که یک چهارم گلسنگ های شناسایی شده مربوط به آثار و بناهای تاریخی می شوند. در تحقیقات گلسنگ شناسی در دست انجام موزه گلسنگ های ایران و دانشجویان دکتری اینجانب ما شاهد گزارش های جدیدی از گلسنگ ها برای ایران هستیم و حتی برخی گونه ها برای اولین بار به علم گلسنگ شناسی جهان کشف می شوند که دانشجویان من مقالات این گونه های جدید را در دست تهیه دارند.

به گفته او، پیش بینی می شود که با اضافه شدن 54 کارونسرا به فهرست میراث جهانی ایران، حدود 700 گونه گلسنگ نیز در سراسر ایران روی آثار و بناهای تاریخی یا محوطه های تاریخی ایران نقش دارند. متاسفانه به دلیل محدودیت های قانونی و عدم وجود حمایت های مالی لازم، هنوز هیچ پیشرفتی برای ارزیابی و تعیین نرخ تخریب هر گونه گلسنگ و میزان آسیب آن در سطح بنا های تاریخی ایران بدست نیامده است. در حال حاضر در بنایی مثل تخت جمشید که اتفاقا موضوع آسیب های گلسنگی آن بسیار بسیار جدی بوده و در صدر اخبار است، به دلیل عدم وجود بودجه کافی، علی رغم تهیه نقشه کلی پراکنش گونه ها و جانمایی تک تک گونه های شناسایی شده بر روی سطوح آن، هنوز مشخص نیست که هر یک از گونه های گلسنگ ها دقیقا چه مساحتی از سطح بنا را اشغال کرده است.

چرا که برخی از گلسنگ های در سطوح بالای دیوار ها رشد کرده و قابل دسترسی نیستند. البته فهرست تفکیکی گونه های مخرب و غیر مخرب تخت جمشید تهیه شده است ولی به دلیل عدم حمایت مالی لازم مطالعات تکمیلی این بنا همچنان در ابهام است.

سهرابی پیرامون موضوع رسوخ گلسنگ ها در جان بناهای میراث جهانی و ملی ایران معتقد است: همه گونه های گلسنگی در محوطه های تاریخی و میراث جهانی مخرب نیستند. برای مثال این موضوع در سطوح سنگ های طبیعی اطراف دریاچه تخت سلیمان در میراث جهانی تخت سلیمان و حتی سطوح سنگ های روستای کندوان در آذربایجان به وضوح قابل مشاهده است. این نوع رشد گلسنگ ها نشانگر بستر های دست نخورده طبیعی بوده و حتی مانند یک عایق، محوطه تاریخی کندوان را از خطر عوامل طبیعی حفظ می کنند. لذا هیچ نیازی به گلسنگ زدایی از این محوطه ها نیست. اما برخی دیگر در سطح نقوش سنگ ها و صخره های باستانی نفوذ کرده و در هر صورت باعث تخریب آنها می شوند.

آنچه که مهم است در وهله اول شناسایی همه گلسنگ ها در محوطه های تاریخی و تفکیک نقاط بحرانی و غیر بحرانی و درجه بندی این نقاط نسبت به حضور فعال گلسنگ ها و پس از آن برطرف کردن آسیب و زدودن آنها از روی آثار تاریخی است.

سرپرست پیشین پژوهشکده حفاظت و مرمت آثار تاریخی می گوید: «موزه گلسنگ های ایران با هدف تربیت متخصص در حوزه گلسنگ شناسی کشور تاسیس شده است. در حال حاضر دو دانشجوی دکتری رساله دکتری خود را تحت راهنمایی اینجانب در این موزه تکمیل می کنند. متاسفانه وزارت میراث فرهنگی هیچ حمایت مالی از رساله دکتری این دو دانشجو انجام نداد.»

سهرابی با تاکید بر اینکه در طول سالهای گذشته، با توجه به محدودیت نمونه برداری در محوطه های تاریخی از گلسنگ ها جهت مطالعه در زیر میکروسکوپ، صرفا روش مطالعه قرینه سازی از نمونه ها در محوطه تاریخی و نمونه برداری از نمونه های مشابه در محوطه های طبیعی و غیر تاریخی در دستور کار علمی ما بود، ادامه می دهد: متاسفانه ادامه این روش به دلیل ایجاد مشکلات تاکسونومیکی در شناسایی گونه ها و گاها عدم انطباق صفات میکروسکوپی گونه ها با صفات ظاهری گونه ها در دو نقطه متفاوت جغرافیایی با مشکلاتی مواجه بود.

او می گوید: از نظر من نمونه برداری به منظور بررسی دی ان ای و استفاده از روش های شناسایی مولکولی گونه ها استاندار میراث جهانی ایران را بالا می برد و با کمترین زمان ممکن میتوان به شناسایی گونه های مخرب و غیر مخرب پرداخت. لازم به ذکر است که نمونه برداری و قرینه سازی برای مطالعات بستر گلسنگ های همچنان یک نیاز باقی است. ما هرگز اجازه نداریم که به سطوح تاریخ آسیبی وارد کنیم. تاکنون نزدیک به 40 هزار تصویر از حضور گلسنگ از نقاط مختلف از بناهای و محوطه های باستانی ایران تهیه شده است اما این تصاویر کافی نیست.

شناسایی این گونه های گلسنگی نیازمند نمونه برداری دی ان ای از گونه ها است. رفع آسیب گلسنگ ها از بناهای تاریخی، نیاز به تدوین اطلس گلسنگ شناسی و انجام دی ان ای آنهاست که اقدامی زمانبر و بسیار هزینه بر است.

او با تاکید بر اینکه آثار و بناهای تاریخی ایران مملو از گونه های ناشناخته گلسنگ است، ادامه می دهد: متاسفانه سالهاست که تحقیقات گلسنگ شناسی به دلیل نبود بودجه و امکانات در پایگاه های میراث فرهنگی متوقف شده است در حالی که بناهای تاریخی ایران پر از گونه های ناشناخته است که شناسایی آنها در دستور کار دانشجویان شاغل در سازمان پژوهش های علمی و صنعتی ایران (موزه گلسنگ های ایران) و کارشناسان و متخصصان آکادمیک در سایر دانشگاه ها است.

به گفته سهرابی، شناسایی گلسنگ های تخت جمشید از سال 1383 شروع شده و بیست سال به طول انجامیده و کشف و شناسایی یک گونه جدید گلسنگ برای من 4 سال طول کشید تا آن را در مجلات معتبر علمی پذیرش کنم. بنابراین پروژه شناسایی گونه های ناشناخته در سطوح آثار تاریخی، آسیب زدایی و حفاظت از بناهای تاریخی در زمینه گلسنگ امری بسیار زمانبر و هزینه بر است.

او که دکتری گلسنگ شناسی از دانشگاه هلسینکی فنلاند را دارد، می گوید: درحال حاضر این حوزه نیازمند تامین بودجه جهت تربیت متخصص است. دانشجویان من با عدم حمایت مالی وزارت میراث فرهنگی رساله های خود را در حوزه فرسودگی زیستی ناشی از گلسنگ ها انتخاب می کنند. در این میان فقط وجود حمایت های معنوی برخی دلسوزان میراث فرهنگی مایه دلگرمی ما است. ما در حوزه میراث فرهنگی متخصص فرسودگی زیستی گلسنگ در دست تربیت داریم که فرزندان این مرز و بوم هستند.

در واقع حمایت مالی از این افراد نداریم. این درحالی است که به دلیل عدم حمایت از نیروهای داخلی و متخصصان بومی، از گروه های خارجی استفاده می کنیم که آنها هم صرفا برای خود تجربه اندوزی می کنند.

سهرابی تاکید می کند: در تمام آثار سنگی ایران، بحران فرسودگی زیستی ناشی از گلسنگ ها وجود دارد، این یک نیاز ملی است و به همین خاطر موزه گلسنگ های ایران در سال 1396 تاسیس شده که این ماموریت ملی را در کشور به سرانجام برساند. ما در حوزه مطالعه فرسودگی زیستی ناشی از گلسنگ ها هیچ کمبودی از نظر دستگاهی و انجام آزمایشات مربوطه در کشور نداریم.

در این میان کتیبه های خط میخی که نوشته ها از عمق کمتری برخوردارند بیشترین آسیب ناشی از رشد گلسنگ ها را دیده اند. ارزش معنوی این کتیبه ها غیر قابل قیمت گذاری است. این آثار تاریخ یک ملت و یک کشوراست. بنابراین آنچه که هم اکنون ضرورت آن بسیار دیده می شود تامین بودجه لازم برای ماموریت موزه گلسنگ های ایران است که امید است مطالعات اقلیم محور گلسنگ زدایی از آثار تاریخی ایران را از شمال تا جنوب از غرب تا شرق به سرانجام برساند اما به دلیل عدم حمایت مالی این ماموریت ملی چندین سال است که متوقف ماند.