جایگاه فردوسی با هیچ یک از شاعران قابل مقایسه نیست

ایرنا/ براساس آخرین اخبار منتشر شده و گزارشهای بدست رسیده، جایگاه فردوسی با هیچ یک از شاعران قابل مقایسه نیست.

در معرفی کوتاه و مختصر از حکیم سخن سرای توس چنین میتوان نگاشت: شاعری که از علم و دانش سخن گفت، از مردانگی و شرافت شعرها سرایید، برای درک حکمت زندگی پندها داد، ادب را شاخصه انسانهای با اصالت برشمرد، یکتاپرستی را آیین مردان و زنان بزرگ دانست و دین را ستود و چنین سرود:

به جایی که تنگ اندر آید سَخُن

پناهت به جز پاک یزدان مکن

فردوسی استاد بی همتای شعر و خرد پارسی و بزرگترین حماسه سرای جهان است، اهمیت او در آن است که با آفریدن اثر همیشه جاوید خود، نه تنها زبان، بلکه کل فرهنگ و تاریخ و در یک سخن، همه اسناد اصالت اقوام ایرانی را جاودانگی بخشید که سرود:

بسی رنج بردم در این سال سی

عجم زنده کردم بدین پارسی

مطابق آنچه مشهور است حکیم ابوالقاسم حسن بن علی توسی معروف به فردوسی حدود سال 319 هجری خورشیدی در روستای پاژ در توس خراسان چشم به جهان گشود و در اواخر قرن چهارم حدود سال 397 خورشیدی در سن 78 سالگی چشم از جهان فروبست و در زادگاه خویش به خاک سپرده شد.

فردوسی شناسان برجسته بر این اعتقادند که تعیین و اعلام تاریخ مشخص برای زادروز حکیم ابوالقاسم فردوسی به هیچ وجه امکان پذیر و دارای سندیت متقن تاریخی نیست، چرا که در چهارچوب زندگی اجتماعی و فرهنگ قرون گذشته، قید کردن روز دقیق تولد افراد دارای اهمیت چندانی نبوده است، لذا در مورد فردوسی نیز این چنین بوده است.

حتی سال تولد این بزرگمرد تاریخ ادبیات ایران پس از بررسی های متعدد با زحمت در سال 1329 هجری شمسی مشخص شد بنابراین تعیین روز دقیق تولد فردی در هزار سال پیش هرچند که فردی شاخص باشد، به هیچ وجه امکان پذیر و شدنی نیست.

به هر روی فردوسی، شاعر حماسه سرای ایرانی و سراینده شاهنامه به عنوان معروف ترین اثر حماسی پارسی و طولانی ترین منظومه زبان پارسی تا زمان خود بود و به همین دلیل نیز او را بزرگترین شاعر پارسی گوی دانسته اند.

با گرویدن ایرانیان به اسلام در اوایل قرن اول هجری، خط و زبان عربی بر مردم ایران تحمیل شد بطوریکه خط ایرانیان از پهلوی به عربی تغییر یافت و حاکمان عرب آن روز ایران در زمینه تغییر زبان نیز به پیشرفت هایی رسیدند اما از آنجا که همواره در طول تاریخ، دست به دست شدن حکومت ها در شهرها صورت گرفته و روستاها به دلیل دوری از مسائل و کشمکش های سیاسی، نقش ویژه ای در حفظ فرهنگ سرزمین ایران داشته اند، این بار نیز روستا نقش شایسته ای در زنده نگه داشتن زبان فارسی داشت و این زبان با همین پشتوانه توانست دست کم به صورت گفتاری و در مقام محاوره پایدار بماند.

تاریخ شروع به نظم شاهنامه بطور دقیق معلوم نیست ولی با استفاده از شواهد متعدد که از شاهنامه مستفاد می گردد و با انطباق آنها بر وقایع تاریخی میتوان آغاز نظم شاهنامه را به وسیله استاد توس سال 369 یا 370 هجری دانست.

آرامگاه فردوسی در توس خراسان در نزدیکی مشهد قرار دارد و هر ساله میزبان شمار زیادی از گردشگران داخلی و خارجی و علاقمندان به فرهنگ و تاریخ کهن است.

نظامی عروضی که نخستین فردی است که درباره زندگی فردوسی مطلب نوشته است، تولد فردوسی را در ده «باز» (پاز) نوشته که معرب کلمه "پاژ" است اما منابع جدیدتر به روستاهای «شاداب» و «رزان» نیز اشاره کرده اند که محققان امروزی این ادعاها را قابل اعتنا نمی دانند.

آنچه مشهور است این است که چون فردوسی به قول خودش هیچ پادشاهی را سزاوار هدیه کردن کتابش ندید (ندیدم کسی کش سزاوار بود) مدتی آن را مخفی نگه داشت و در این مدت بخشهای دیگری نیز بر شاهنامه افزود.

پس از حدود 10 سال (در حدود سال 382 هجری شمسی و در 65 سالگی) زمانی که فردوسی فقیر شده و فرزندش را نیز از دست داده بود، تصمیم گرفت که کتابش را به سلطان محمود غزنوی تقدیم کند. از این رو تدوین جدیدی از شاهنامه را آغاز کرد و اشاره هایی را که به حامیان و دوستان سابقش شده بود، با وصف و مدح سلطان محمود و اطرافیانش جایگزین کرد.

تدوین دوم در سال 388 هجری شمسی پایان یافت که بین 50 تا 60 هزار بیت داشت و فردوسی آن را در 6 یا هفت جلد برای سلطان محمود فرستاد اما به گفته خود فردوسی، سلطان محمود به شاهنامه نگاه هم نکرد و پاداشی را که مورد انتظار فردوسی بود برایش نفرستاد.

فردوسی پس از این واقعه تا پایان عمر بخشهای دیگری نیز به شاهنامه اضافه کرد که بیشتر به اظهار ناامیدی و امید به بخشش بعضی از اطرافیان سلطان محمود از جمله «سالار شاه» اختصاص دارد.

شاهنامه چه از حیث حفظ روایات کهن ملی و چه نگهبانی زبان فارسی دری، گرانبهاترین متن تاریخ زبان فارسی است.

یکی از فردوسی پژوهان برجسته کشور که مدت مدیدی از عمر خود را در مسیر تحقیق و پژوهش برای این شاعر شهیر صرف کرده، از «شاهنامه» به عنوان کهن ترین اثر منظوم فارسی نام برد و گفت: فردوسی «شاهنامه» را حدود سالهای 370 تا 400 هجری سروده و این در حالی است که در آن تاریخ زبان فارسی تازه شکل گرفته است.

دکتر محمدجعفر یاحقی با بیان اینکه در زبان فارسی هیچ شاعری جامعیت فردوسی را ندارد، افزود: البته شاعران بزرگی چون حافظ و مولانا در زبان فارسی ظهور کرده اند، اما جایگاه فردوسی با هیچ یک از این شاعران قابل مقایسه نیست.

وی پیرامون اینکه جایگاه فردوسی با هیچ یک از شاعران قابل مقایسه نیست، بیان کرد: اگر بر عظمت و حجم اثر ارزشمند فردوسی یعنی «شاهنامه» قدمت و دیرینگی آن را نیز بیفزاییم، اهمیت «شاهنامه» تثبیت و قابل درک می شود.

این استاد زبان و ادب پارسی بیان کرد: شاهکاری به نام «شاهنامه» دارای حدود 60 هزار بیت است که این اثر را به عنوان کامل ترین اثر منظوم زبان فارسی در آغاز شکل گیری نقش آفرین می کند.

وی پیرامون اینکه جایگاه فردوسی با هیچ یک از شاعران قابل مقایسه نیست، ادامه داد: در خون و تبار ایرانی همواره شعر وجود داشته و هرچند پیشینه شعر فارسی به پیش از اسلام باز می گردد، اما از صدر اسلام نیز شعر فارسی در جریان بوده است. از سوی دیگر زبان فارسی زبانی چند هزار ساله است.

دکتر یاحقی با بیان اینکه اشعار باقی مانده از فردوسی بیشتر از کل اشعاری است که از قرن سه و چهار هجری شمسی مانده است، بیان کرد: شان و جایگاه این شاعر شهیر بیش از آن است که تنها یک برنامه سالانه برای گرامیداشت وی برگزار شود.

وی با بیان اینکه تجلیل از فردوسی تجلیل از یک شاعر نیست، بلکه تجلیل از یک فرهنگ است، بیان کرد: یکی از برکات شاهنامه این است که آثار زیادی با توجه به آن شکل گرفته است که حماسه های دینی از جمله "علی نامه" در همین مسیر قرار دارند.

وی ادامه داد: دایره زبانی فردوسی بسیار وسیع و گسترده است و حتی شاعرانی بزرگ پس از او چون نظامی نیز در این حوزه به پای فردوسی نمی رسند.

عضو فرهنگستان زبان و ادب فارسی درباره دیگر ویژگی های «شاهنامه» گفت: تنوع پیشوندها، مفردات، ترکیبات، سازه ها و واژه سازی زبانی در «شاهنامه» بیش از هر اثر دیگری است.

این استاد فردوسی شناسی پیرامون اینکه جایگاه فردوسی با هیچ یک از شاعران قابل مقایسه نیست، افزود: تنوع زبانی در «شاهنامه» بسیار است و برهمین اساس سازه نخستین زبان فارسی را در «شاهنامه» می یابیم. از سوی دیگر عظمت «شاهنامه» به لحاظ واژگان و امکانات واژه سازی که سبب زایش و گسترش زبان فارسی است، نسبت به دیگر آثار برتری دارد.

وی با بیان اینکه شاهنامه هیچ زمان به جنگ یا رویارویی با فرهنگ یا زبان ویژه ای نپرداخته، اظهار کرد: برخی بر این باورند که این اثر برای مقابله با زبان عربی به نظم کشیده شده است، اما شاهنامه در اصل مروج فرهنگ ایرانی اسلامی است.

وی تاکید کرد: این اثر هم زیستی مسالمت آمیزی با زبان عربی را ایجاد کرده است.

با خواندن شاهنامه فردوسی میتوان دریافت که فردوسی در سخن لطیف و پرشور است و طبع لطیف و روحیه وطن دوستی در اشعار او دیده می شود. هجو، دروغ و تملق در اشعار فردوسی جایی ندارد و او شاعری اخلاق گرا و فضیلت دوست بوده است.

شاهنامه سه بخش کلی دارد که سه دوره اساطیری، پهلوانی و تاریخی را شامل می شوند. فردوسی در شاهنامه شرح احوال، پیروزی ها، شکست ها و دلاوری های ایرانیان از کهن ترین دوران یعنی نخستین پادشاه جهان کیومرث تا سرنگونی دولت ساسانی به دست تازیان را آورده است. بنابراین اهمیت شاهنامه تنها به دلیل وجهه ادبی این اثر نیست بلکه میتوان این اثر را شناسنامه ای مکتوب از اجداد ایرانیان نامید.

در شاهنامه داستانهای مستقل پراکنده ای مانند داستان زال و رودابه، رستم و سهراب، بیژن و منیژه، بیژن و گرازان، کرم هفتواد و غیره نیز وجود دارند که مستقیما به سیر تاریخی مربوط نمی شوند. در سراسر کتاب شاهنامه، نیک و بد، خیر و شر و حق و باطل، نبردی دائمی دارند و قهرمانان و افسانه های ملی ایران، در اشعار شاهنامه، دوباره متولد می شوند و نبرد با بدخویی و فساد را آغاز می کنند.

درونمایه شاهنامه براساس آزادخواهی و آزادگی مردم ایران است و پهلوانان شاهنامه در جنگ دائمی برای مطالبه آزادی و آزادگی هستند. فردوسی پیرو دین اسلام بود و به پیغمبر اسلام (ص) و امامان شیعه عشق می ورزید و بخشهایی از شاهنامه را در مدح و ستایش آنها سرود.

در شاهنامه عشق نیز وجود دارد، گرچه فردوسی برای توصیف عشق نیز هم چنان زبان حماسی را انتخاب می کند. موسیقی کلام فردوسی، انتخاب مناسب وزن و قافیه ها، انواع صنایع ادبی در شاهنامه آن را به یک اثر بی بدیل تبدیل نموده است. اغراق های استادانه، تشبیه های بدیع و تصویرسازی طبیعت در شاهنامه به شکلی کاملا هنرمندانه استفاده شده اند.

حکیم توس که به گفته خود از نظم کاخی بلند ساخته اکنون در شهر تاریخی توس در آرامگاهی آرمیده، که خشت خشت آن بازدیدکنندگان را به یاد حماسه می اندازد و عظمت و استواری آن، غنای شاهنامه را تداعی می کند.

این بنا سالانه میزبان چند میلیون گردشگر داخلی و خارجی است و از نظر هنر، معماری، چشم نوازی و توان برقراری ارتباط معنوی با بازدید کنندگان وی‍‍ژگی های منحصر بفردی دارد.

در طول دوره های تاریخی مهندسان و معماران متفاوتی تلاش در ساخت بنایی درخور شان و جایگاه این شاعر بلندآوازه ایرانی داشتند، بنایی که همچون کاخ بلند سخن استوار فردوسی، از نظم در برابر باد و باران گزندی نبیند.

معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی اظهار کرد: گفته می شود که اندیشه ساخت آرامگاه برای فردوسی به سال 1305 خورشیدی باز می گردد که جمعی از ادبا، اندیشمندان و ایران دوستان تصمیم گرفتند همزمان با همایش بزرگداشت هزاره فردوسی که قرار بود در سال 1313 برگزار شود، با ساخت بنای آرامگاهی درخور شان آن شاعر نامدار، آیین بزرگداشتی برگزار کنند.

احسان زهره وندی گفت: بنای آرامگاه فردوسی برای بسیاری از گردشگران که نخستین بار آن را مشاهده می کنند، بسیار جذاب، دیدنی، تماشایی و پر ابهت است.

او با بیان اینکه زیبایی و هنر عمیق و چشم نواز بکار گرفته شده در معماری این بنا، بارها مورد یادآوری قرار گرفته، افزود: بسیاری از گردشگران از این بنا به عنوان شاهکار هنر و معماری نام برده اند که دور از واقعیت نیست.

وی در زمینه ساخت این بنا اظهار داشت: در مورد نحوه طراحی بنای آرامگاه فردوسی و طراح اصلی آن که مرحوم مهندس کریم طاهرزاده بهزاد است، آگاهی های اندکی وجود دارد. در مقابل به دلیل طول عمر زیاد مرحوم حسین لرزاده (98 سال) و معروفیت وی به خاطر طراحی و ساخت مسجد اعظم قم، در بسیاری از سایت های اینترنتی به اشتباه طراحی بنای آرامگاه فردوسی به وی منسوب شده است.

وی اظهار کرد: طرح محوطه باغ آرامگاه فردوسی براساس اسلوب چهار باغ ایرانی به همت مهندس یعقوب دانش دوست در سال 1386 با تغییراتی اجرا و 2 سال بعد از آن طرح محوطه سازی به پایان رسید و در نهایت تا سال 91 نیز اجرای کامل سنگفرش پایان یافت.

معاون میراث فرهنگی خراسان رضوی بیان کرد: آرامگاه فردوسی با طراحی نهایی مهندس سیحون، تلفیق معماری ایران باستان و ایران اسلامی است که با اضافه شدن زیرزمین به بنای فعلی، نوعی هنر ایرانی اسلامی تداعی می شود، زیرا در این هنر مقبره ها در سرداب است و سنگ قبر به صورت نمادین نصب می شود که نمونه آن مضجع شریف رضوی است که قبر حضرت رضا (ع) هشت متر پایین تر از ضریح قرار دارد.

وی با اشاره به اینکه فردوسی توسی یک مسلمان بود و بر خلاف برخی مورخان مرز اعتقادات خود را حفظ میکرد به این معنا که همه شخصیت های اثر خود را بدون اینکه نماینده دین خاصی باشند، خداپرست معرفی میکرد، بیان کرد: نمای بیرونی آرامگاه کنونی حکیم توس نیز برگرفته از معماری پاسارگاد و تزیینات سرستونهای هخامنشی است.

هم اکنون آرامگاه فردوسی دارای بخشهای اداری، کتابخانه، رستوران، ساختمان موزه و نیز بقایایی از دروازه "رزان" است و تندیسی از فردوسی به عنوان شاهکار هنری "ابوالحسن خان صدیقی" از مجسمه سازان مشهور ایران در آن نصب شده است.

در محوطه درون باغ آرامگاه فردوسی، مهدی اخوان ثالث (م. امید)، شاعر معاصر و محمدرضا شجریان، استاد مسلم آواز سنتی ایران آرام گرفته اند و در فاصله 50 متری بیرون از باغ آرامگاه فردوسی نیز آرامستان شعرا قرار دارد که در آن شاعران نامدار معاصر از جمله عماد خراسانی، احمد گلچین معانی، احمد کمال پور، محمد قهرمان و عشرت قهرمان به خاک سپرده شده اند. وسعت باغ آرامگاه فردوسی 6.5 هکتار و محوطه پیشخوان آرامگاه نیز حدود 6 هکتار است.