عروسی پیر شالیار یکی از آیین های سنتی است که در نیمه زمستان برگزار می شود

ایسنا/ براساس آخرین اخبار بدست آمده، عروسی پیر شالیار یکی از آیین های سنتی است که در نیمه زمستان برگزار می شود.

آیین «عروسی پیر شالیار» در واقع مراسم سالگرد ازدواج یک عارف است که بین مردم ارج و قرب زیادی داشته است. برگزاری این آیین از روزهای پایانی هفته اول بهمن تا پنجشنبه دومین هفته بهمن ادامه دارد و شامل مراسم های مختلفی چون «خبر»، «کوته کوته»، رسم «کلاو روچنی»، مراسم «ذبح حیوانات نذری» و طبخ «هلوشین» می شود. امیر صادقی، کارشناسی ارشد مردم شناسی مراسم «عروسی پیر شالیار» و آیین های پیرامون آن را چنین روایت کرد:

آیین خبر

«خَبَر» اولین مراسم پیش از آغاز آیین اصلی «عروسی پیر شالیار» است که یک هفته قبل از برپا شدن جشن عروسی، برای اطلاع مردم برپا می شود.

در آخرین روز هفته اول بهمن هر سال پس از نماز عصر، گردوهای باغ پیر شالیار را که در هه وار «به نه ن» قرار دارد، بین مردم روستا تقسیم می کنند. هر سال فردی مسؤول این کار می شود که به زبان کردی «زیرَوانْ» نامیده می شود. 20 تا 30 نفر از پسر بچه های روستا در بازه سنی 10 تا 14 سال هم که آشنایی کاملی از محله های روستا و آشنایی نسبتا کاملی با اهالی دارد، تقسیم گردوها را به عهده می گیرند، تقسیم کننده ها صرفا پسر بوده و دختران در این رسم شرکت نمی کنند. اهالی روستا نیز وقتی گردوها را دریافت می کنند در ظرف خالی شده آن آرد، پیاز، برگ آلو، حبوبات و ... می ریزند.

براساس مقاله عروسی پیر شالیار یکی از آیین های سنتی است که در نیمه زمستان برگزار می شود، باید بدانید که اگر بعد از تقسیم، گردویی اضافه آمد آن را به روستاهای اطراف مانند سرپیر، کماله، رودبر، بلبر و ویسیان می برند.

داوطلبان شرکت کننده در این مراسم همگی از سر ذوق و احساس پاک کودکانه و همیاری در پخش گردوها شرکت می کنند، آنها در قبال این کار هیچ دستمزدی دریافت نمی کنند. بعد از پخش تمام گردوها، آرد یا دیگر موارد گردآوری شده به خانه پیر شالیار انتقال داده می شود تا در روز مراسم از آنها برای تهیه غذای مخصوص استفاده شود.

رسم کوته کوته

پنج روز بعد از مراسم خَبَر، یعنی در سه شنبه هفته بعد آن، هنگام غروب آفتاب مراسم کوته کوته برگزار می شود.

اهالی روستا چند روز قبلِ آن اقلامی از قبیل بیسکویت، کیک، شکلات، گردو، پفک، پول خرد، میـوه ... را برای این مراسم آماده می کنند. بچه های روستا (دختر و پسر) تقریباً 4 تا 11 ساله هنگام غروب آفتاب با پوشیدن لباس های گرم روانه کوچه های روستا می شوند و در حالی که فریاد «کوته کوته» سر می دهند، کیسه هایی از جنس پارچه یا پلاستیک به دست دارند، از اهالی روستا خوراکی می گیرند، وجود بچه ها و رقابت آنها برای جمع آوری بیشتر خوراکی ها ولوله ای در روستا به پا می کند که دیدنی است. ایـن مراسـم تـا حدود 8 شب ادامه دارد.

قدیمی ها می گویند قبلاً در مراسم «کوته کوته» کودکان روستا بـا زغال خـود را سیاه کرده و با تغییراتی که در لباس هایشان می دادند، خودشان را ترسناک می کردند. در واقع این رسم تا حدی شبیه مراسم هالووین در آمریکاست.

رسم کلاو روچنی

«روچن» به معنای فضای باز بالای پشت بام است. در معماری قدیم این منطقه، بالای پشت بام ها سوراخی برای دریافت نور و هواکش تعبیه می کردند.

مراسم «کلاو روچنی» حدود ساعت پنج صبح روز چهارشنبه یعنی فردای مراسم «کوته کوته» شروع می شود و همزمان با این مراسم، حیوانات نذری توسط بزرگان روستا در طویله خانه «پیر شالیار» جمع آوری می شود و «کلاو روچنی» تا ساعت هشت صبح که حیوان های نذری را برای ذبح جمع می کنند، ادامه دارد. دختربچه ها و پسربچه ها همانند رسم «کوته کوته» در کوچه بـا فریاد «کلاو روچنی، کلاو روچنی» مردم را بیدار می کنند. در این آیین هم بچه ها خوراکی هایی از مردم روستا می گیرند.

در گذشته، بچه ها از «روچن» بالای بام، کلاه یا کاسه ای را به شال خود بسته و پایین می فرستاند و آنقدر فریاد «کلاو روچنی» را تکرار می کردند که صاحب خانه مقداری گردو در کلاه یا کاسه میگذاشت. در گذشته اهالی روستا بیشتر کشک، کشمش، گردو، برگ گلابی، برگ آلوچه، خرما، گندم و نخود پخته شده به بچه ها می دادند اما امروز بیشتر بیسکویت، پفک، کیک، شکلات، پول و در برخی مواقع لوازم التحریر هدیه می دهند.

این در حالی است که میانگین سنی برای بچه های شرکت کننده در این مراسم بالاتر از مراسم «کوته کوته» است و معمولاً سنین 15 سال و شاید بیشتر، در ساعات اولیه و سنین پایین تر در ساعات آخر ایـن مراسم شرکت می کنند.

نکته دیگری که درباره رسم «کوته کوته» و «کلاو روچنی» مطرح است، بیشتر مردم بر این اعتقادند که این آیین ها مانند دیگر رسوم اورامان وابسته به پیر شالیار است، اما روایت دیگری وجود دارد که طبق آن، این آیین ها مژدگانی به دنیا آمدن «محمد وردیکله» پسر «محمد غیبی»، یکی از فامیل های «پیر شالیار» است که به دلیل تقارن زمانی و نزدیک بودن به مراسم عروسی پیر شالیار، باعث بوجود آمدن این شبه شده است.

مراسم ذبح حیوانات نذری

همانطور که اشاره شد، هم زمان با مراسم «کلاو روچنی»، حیوانات نذری را برای ذبح آماده می کنند. البته این حیوانات نذری تنها از سوی مردم روستای «اورامان تخت» نیستند، بلکه از دیگر روستاها مخصوصا روستاهای همجوار پیشکش «پیر شالیار» می شوند.

حدود ساعت هشت صبح حیوانات نذری را در پشت بام خانه «پیر شالیار» ذبح می کنند. این در حالی است که بیشتر اهالی روستا و دیگر مهمان هایی کـه برای دیدن مراسم آمده اند، روانه خانه «پیر شالیار» می شوند.

مراسم ذبح و کندن پوست و تمیز کردن دام ها حدود سه ساعت زمان می برد؛ پوست، کله و پاچه، امعاء و احشاء دام ها به افراد فقیر یا کسانی که زحمت بیشتری کشیده اند، داده می شود. بعد از انتقال گوشت به خانه «پیر شالیار» چند نفر از قصابان، خرد کردن گوشت ها را برای تقسیم کردن بین مردم بر عهده می گیرند.

تقسیم کردن گوشت ها از ساعت پنج بعدازظهر تا یکی دو ساعت پس از بامداد روز بعد زمان می برد، سپس مردم و میهمانان مراسم برای گرفتن گوشت نذری به خانه «پیر شالیار» می آیند و برخی پولی را برای خرید دام های سال آینده اهدا می کنند.

«هلوشین»؛ آش مخصوص مراسم عروسی پیر شالیار

بعد از ذبح حیوانات و آماده شدن گوشت، حدود شش اجاق را در حیاط و در فاصله سه متری ورودی خانه پیر شالیار قرار می دهند، سوخت اجاق ها از هیزم است که از قبل در گوشه ای از خانه «پیر شالیار» به صورت آماده چیده شده است. با همکاری و همدلی مردم، بساط طبخ آش آماده می شود و در حین آماده کردن، با زیاد شدن آتش هیزم ها، فضای خانه مملو از بخار و دود می شود به صورتی که تحمل آن برای هر کسی مقدور نیست.

این آش با دانه های انار، گندم و نخود، گوشت و پیاز آماده شده و «هلوشین» نام دارد که در حین مراسم ذکر و سماع حدود ساعت چهار بعدازظهر آماده می شود. بعد از آماده شدن غذا، آن را بیرون برده تا بین متقاضیان به عنوان تبرک تقسیم کنند.

با آماده شدن غذای مخصوص، خیل عظیمی از پسر و دختر بچه ها و ریش سفیدها و جوانان، کاسه به دست و در اطراف در ورودی خانه «پیر شالیار» منتظر تقسیم غذا هستند. لازم به ذکر است که همزمان در روستای سرپیر نیز این غذا طبخ شده و بین اهالی روستا تقسیم می شود. اهالی به محض گرفتن غذا قسمتی از آن را در همان محل تقسیم غذا، در گوشه ای نشسته و به عنوان تبرک میل می کنند و بقیه را به خانه هایشان بـرده و بین خواهران و مادران خود که اجازه شرکت در مراسم را ندارند، پخش می کنند.

زنان و دختران نمی توانند در مراسم «عروسی پیر شالیار» شرکت کنند، این مراسم کاملاً مردانه است. با وجود این، اهالی روستا به خانم های میهمانی که برای دیدن مراسم آمده اند، به شرطی که زیاد در معرض دید نباشند، اجازه حضور می دهند.

شروع مراسم عروسی پیر شالیار

بعد از برگزاری آیین های یاد شده، مهمترین مراسم یعنی جشن «عروسی پیر شالیار» برگزار می شود. این جشن در دو روز برپا می شود؛ روز اول آن چهارشنبه همزمان با «کلاو روچنی» و مراسم ذبح حیوانات انجام می شود و دیگری روز بعد آن، یعنی پنجشنبه برگزار می شود.

این مراسم در خانه «پیر شالیار» برگزار می شود. این خانه در وسط روستا قرار گرفته و مساحت آن حدود 150 متر است. خانه دارای یک در ورودی است و با پلکان هایی فضایی درونی از فضای بیرونی جدا می شود. چهار طرف فضای اصلی خانه را سکوهایی با ارتفاع یک و نیم متر و عرض یک متر اشغال کرده اند. در مراسم های گوناگون هر سکو مخصوص طایفه ای بخصوص است. در کنج فضای اصلی روی یکی از سکوها جعبه سبز رنگی وجود دارد که محل نگهداری گیوه و تسبیح «پیر شالیار» است که بیشتر زائران برای زیارت آنها راهی این خانه می شوند.

در ورودی فضای اصلی خانه اجاق های سنگی وجود دارد که در مراسم «عروسی پیر شالیار» محل پخت غذای مراسم است. در کنج اتاق «پیر شالیار» دریچه ای وجود دارد که محل خلوت «پیر شالیار» و بـه اصطلاح "چله خانه" او بوده است. در چند سال گذشته به دلیل مراجعه بسیار زیاد مردم برای دیدن «مراسم عروسی پیر شالیار» از مناطق مختلف، متولیان مراسم مجبور به ساختن حصاری فلزی مابین فضای اصلی خانه و انتهای پله ها شدند.

پس از نماز عصر اهالی روستا و دیگر میهمانانی که از سایر نقاط ایران به آنجا آمده اند، جلوی منزل «پیر شالیار» جمع شده و منتظر برپایی مراسم می شوند. در میان مردم، فضایی برای ذکر و رقص مذهبی ایجاد می شود و گروه دف زن ها که از طایفه سادات هستند، مستقر می شوند. تعداد دف زن ها بین پنج تا ده نفر متغیر است که با خسته شدن یکی، دیگری شروع به نواختن می کند. گروهی از مردم که هم از اهالی روستا هستند و هم میهمانان دست در دست یکدیگر انداخته (به شکل حلقه های زنجیر) و با ریتم دف شروع به رقص می کنند. در حرکات این رقص تنوع زیادی وجود ندارد و به صورت بسیار آرام و با جلو و عقب بردن پاها انجام می شود.

ابتدا رقص دارای ریتم آرام و یکنواخت است. حرکت پاها بسیار ساده و بدن ها به جلو و عقب حرکت می کند. ریش سفیدان و کسانی که دارای سن بالایی هستند در ابتدای صف می رقصند؛ ادامه صف را سایر اهالی روستا و میهمانان و انتهای صف را کودکان تشکیل می دهند. گاهی اوقات گروه دف زن اشعاری را به زبان کردی و گویش اورامی می خوانند. این اشعار عمدتاً در مدح پیامبر اسلام و مشایخ و «پیر شالیار» اورامان است. خواندن آن اشعار توسط دف زن ها حلقه سماع را هر چه بیشتر جذاب می کند.

دف نوازها روبروی سردسته رقصندگان به آرامی و هماهنگ با آنان حرکت می کنند. به علت سردی هوا پس از مدتی پوست دف ها شل شده و کیفیت صدایش پایین می آید؛ از این رو چند نفر وظیفه دارند دف ها را با حرارت اجاق های داخل خانه «پیر شالیار» گرم کرده و به دف زن ها بازگردانند. دف نوازها گاه ریتم دف زدن را تغییر می دهند و گروه رقصندگان با این تغییر ریتم هماهنگ می شوند. با گرمتر شدن حلقه رقص، بر تعداد مشارکت کنندگان افزوده می شود و یک نفر از مردان روستا گروه رقصندگان را نظم می دهد.

تعداد زیادی از تماشاچیان در جلوی خانه پیر شالیار دور گروه رقص حلقه زده و جمعیت زیادی هم بر بالای بام های اطراف و بام های مشرف نظاره گر مراسم هستند. با نزدیک شدن غروب آفتاب، متولیان مراسم با متوقف کردن نواختن دف، ختم مراسم آن روز را اعلام می کنند، هرچند در گوشه و کنار مراسم همچنان ادامه دارد.

مراسم روز بعد یعنی پنجشنبه نیز به همین شکل برگزار می شود و تفاوتی با آن ندارد.

مراسم شب نیشت

بعد از اتمام مراسم روز دوم «پیر شالیار»، مراسم «شب نیشت» در شب پنجشنبه برگزار می شود. این مراسم در دو نوبت جداگانه برای مردان از ساعت 6 تا 9 شب و برای زنان از ساعت 9 تا 11:30 شب برپا می شود.

مراسم «شب نیشت»، نشستی از روحانیون، تحصیل کرده ها، اهل قلم، شاعران و قشرهای مختلف روستا و میهمانانی است که از دیگر نقاط به روستای اورامان تخت آمده اند. در این شب روحانیون بـا سخنرانی، شعرا با خواندن شعر در مدح پیرشالیار و تحصیل کرده ها به ذکر جنبه های دیگری از آیین های سنتی اورامان می پردازند. معمولاً در این مراسم بعد از پایان تمام آن کارها، گروه دف نوازها شروع بـه زدن دف و خواندن اشعاری در مدح اولیاء و بزرگان دین می کنند.

افراد طوایف مختلف روستا در این مراسم همراه خود گلیم و یا سجاده ای می آورند تا آن را در محل استقرار طایفه پهن کنند. به دلیل پخت غذای مخصوص پیرشالیار، معمولاً اجاق ها همچنان گرم هستند و هوای خانه دارای دود و دم می شود.

روحانیون (ماموستاها) روستاهای اطراف در ضلع جنوبی اتاق می نشینند و با ورود آنها دستور تقسیم غذا به گروه آشپزی داده می شود. پس از صرف غذای نذری، "زیرَوانْ" (سرپرست برگزاری مراسم) مردم را دعوت به سکوت می کند و مراسم با خواندن قصیده هایی بـه عربی و کردی در مدح پیامبر (س) خلفا و مشایخ توسط روحانی روستا آغاز می شود.

پس از قصیده خوانی و سخنرانی امام جمعه، روحانیون مراسم را ترک می کنند و با خروج روحانیون، دف نوازها که روی سکوی جنـوبی خانه پیر شالیار مستقر شده اند، دف هایی را که از سقف آویزان شده پایین آورده و پس از گرم کردن آنها بـا باقیمانده حرارت اجاق، شروع بـه دف زدن می کنند. با بلند شدن صدای دف، نوای «الله الله» از میان حضار بویژه دراویش به گوش می رسد. این بخش از آیین، حدود نیم ساعت زمان می برد و پس از پایان یافتن آن، ذکر کسانی که مطلب یا شعری در مورد آیین های سنتی «پیر شالیار» داشته باشند، خوانده می شود.

در پایـان "زیرَوانْ" بـه روی سکوی غربی اتاق می رود و در صندوق فلزی سبز رنگ را می گشاید و لنگه گیوه «پیر شالیار» را که درون پارچه ای سبز پیچیده شده بیرون می آورد. ابتدا "زیرَوانْ" کفش یا گیوه را زیارت کرده و بوسیده و بین حضار دست به دست می شود. مراسم در حدود ساعت 9 به اتمام می رسد و نوبت زنان می شود.

در مجلس زنانه روال با مجلس مردانه متفاوت است. در این مجلس فرد خاصی سخنرانی نمی کند و "زیرَوانی" هم وجود ندارد. همچنین در این مجلس دف نواخته نمی شود. معمولاً زنی که دارای موقعیت اجتماعی بالا یا سخنور خوبی است شروع به سخنرانی می کند. وجه اشتراک مجلس زنانه و مردانه خواندن قصیده های مذهبی است. شرکت زنان در این مراسم بیشتر برای زیارت و طواف لنگه گیوه «پیر شالیار» است.