نظر پیشکسوت هنر گچ بری سنتی درباره مرمت یا نوسازی آثار گچ بری در ایران

ایسنا/ این خبر پیرامون نظر پیشکسوت هنر گچ بری سنتی درباره مرمت یا نوسازی آثار گچ بری در ایران برای شما نوشته شد.

دو کتاب «تکنولوژی گچکاری و گچبری» و «گچبری، احیای هنرهای از یاد رفته» نوشته «استاد مرتضی مطیفی فرد» یادگاری است از او در کتابخانه کوچک من...اولین بار پنج سال قبل با او ملاقات کردم و بخاطر دارم که گریزان بود از بخل در آموزش و از همین رو بود که تجریباتش را در قالب کتاب مکتوب کرد تا بماند برای آیندگان.

کتابهایش حاصل نزدیک به 70 سال فعالیت او در عرصه گچبری سنتی است، اگرچه کتاب سوم که به موضوع مرمت آثار گچبری می پردازد، چند سالی می شود که در گیرودار نوسان های پررنگ اقتصادی، فرصت انتشار نیافته است؛ اما آنچه منتشر شده، از هنرمندی به یادگار مانده که هنرش در بیشمار بناهای تاریخی یا جدید شهرهای مختلف ایران، درخشان است و شایسته و البته ماندگار و نشان می دهد که او به واقع در آسمان هنر گچ بری سنتی ایران یگانه و بی مانند است و همچون نگین...استاد مطیفی فرد با عشق و تسلطی که به گچ بری دوره های مختلف تاریخ ایران دارد، همچنان می سازد و می پردازد...

مهمان مرتضی مطیفی فرد شدیم، درست در روزی که عازم سفر بود و باید برای افتتاح یکی از مساجد کیش که سه سال گچ بری آن را انجام داده بود به این منطقه آزاد سفر میکرد. اگرچه اولین بار نبود که با او ملاقات داشتیم اما هر بار که دیدارمان تازه میشد توشه ای می اندوختیم و البته این بار هم.

قبل از دیدار، تماسی با او داشتیم و با گشاده رویی و علی رغم سفرش از ما دعوت کرد، باز هم به شوق آموختن، حتی کلامی از زندگی. با او به گفت و گو نشستیم و فروتنانه پاسخ گفت و اگرچه در تمام این سالها هنرمندان زیادی توسط او به عرصه هنر سنتی گچ بری وارد شده اند، اما با این حال در پایان آرزو کرد تا شرایطی فراهم شود و نوجوانان و جوانان با عشق و علاقه و با فراغ بال به نزد او آمده و هر آنچه میداند را به آنها آموزش دهد و تأکید کرد که هیچ انتظاری ندارم، فقط میخواهم آنچه که میدانم را منتقل کنم.

استاد، از پروژه کیش شروع کنیم که عازم آنجا هم هستید.

بله، عازم کیش هستم برای افتتاح مسجد ثامن الائمه در مرکز این منطقه که سه سال گچ بری این بنای 3 طبقه با مساحت هزار و 500 مترمربع و 2 هزار و 500 متر زیربنا را انجام دادیم و سال گذشته به پایان رسید. این پروژه شامل رسمی بندی، مقرنس و قطاربندی بود و روی تمام آنها گچ بری به سبک دوره تیموری کار شد و قرار است به مرکز بین المللی هنرهای اسلامی کیش تبدیل شود.

به مرمت یا نوسازی آثار گچ بری در دیگر شهرهای ایران هم اشاره کنید

در بسیاری از شهرهای ایران کار کردم. از دیگر کارهایم باید به کاخ نیاوران اشاره کنم که همراه با پدرم مرحوم حاج حسین مطیفی فرد در سال 1346 کار کردم، سال 1336 حدود 18 سال با پدرم در مشهد مقدس کار کردم و دور قاب حضرت رضا را هم انجام داده ام که روز تولد این حضرت پرده برداری خواهد شد. در کاشان مرمت خانه طباطبایی، خانه بروجردی، خانه عامری ها، خانه عباسیان، خانه آل یاسین، خانه حقانی و خانه خاقانی را انجام دادم، مرمت بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی، مرمت محراب اصلی مسجد جامع تبریز که متعلق به دوره ایلخانی بود و فقط 15 درصد از آن وجود داشت و بقیه آن در دوره قاجار با سنگ مرمر کار شده بود و ما آن را به محراب اصلی بازگرداندیم.

مرمت محراب الجایتو مراغه، مرمت مقرنس های خانه ارشادی اردبیل که متعلق به دوره صفویه است، مرمت حمام حسن خان و حمام شهباز خان در کرمانشاه که مربوط به دوره صفویه هستند، مرمت تکیه معاون الملک در کرمانشاه که متعلق به دوره قاجار است، مرمت بقعه شیخ جبرائیل کلخوران اردبیل متعلق به دوره صفویان، مرمت کاروانسرای امین آباد در شهرضا، مرمت قسمتی از خانه فهادان یزد که مربوط به دوران قاجار است و مرمت خانه قاجاری امیرنظام و خانه مجتهدی تبریز را کار کردم.

همچنین در مورد نوسازی هم گچ بری های سالن آمفی تئاتر بیرجند، گچبری گنبد بزرگ ساختمان قائمیه در اصفهان، هتل ارم کیش و در تهران هم مسجد شهرک جم، مسجد جامع شهرک قدس، مسجد جامع شهرک غرب، مسجد بقیه الله، مسجد محمد رسول الله، مسجد امام علی و مسجد موسی بن جعفر را کار کردم. بعد از آن هم در ایران مال در تهران با گروهی 100 نفره کارکردم و کارهای یزدی بندی، مقرنس و قطاربندی و تزئیناتی مانند آینه کاری و طلاکاری را انجام دادم که حدود 3 سال طول کشید و اثر شایسته و ماندگاری شد.

در خارج از ایران چطور؟

براساس مقاله نظر پیشکسوت هنر گچ بری سنتی درباره مرمت یا نوسازی آثار گچ بری در ایران باید بدانید که در فرانسه، آلمان، اتریش، ترکیه، افغانستان، پاکستان، عربستان سعودی، امارات متحده عربی و چندین کشور دیگر کارهای مختلفی در زمینه گچ بری انجام دادم.

در اصفهان هم کار مرمتی انجام دادید؟

مرمت خانه های طباطبایی، بروجردی، عامری ها، عباسیان، خانه آل یاسین، خانه حقانی و خانه خاقانی در کاشان را در مدت 12 سال با گروهی 70 نفری کار کردم، آن زمان مثلا فقط 12 درصد از خانه طباطبایی موجود بود و ما آن را به حالت اولیه بازگرداندیم، بعد هم آقای حلی از من خواست برای شرکت فرش در کاشان یک گچ بری کار کنم که شبیه فرش باشد، به همین خاطر یک فرش در سقف تعبیه کردم و لبه آن را برگرداندم و حاشیه و طره و ترنج و محراب و لچک و در واقع همه نقوش یک فرش به سبک اصفهان را در آن کار کردم و حتی از رنگهای مربوط به خود فرش استفاده کرده و با گچ ترکیب کردم نه اینکه زمینه آن را رنگ کنم.

ضمن اینکه ریشه اصلی فرش را از بازار گرفتم و لبه کار را ریشه اصلی گذاشتم بطوریکه وقتی باد به آن برخورد میکرد ریشه ها حرکت میکرد. یادم است فردی که برای افتتاح این شرکت آمده بود با دیدن فرش در سقف و به این دلیل که لبه های آن را برگردانده بودم ترسید که فرش روی سرش بیفتد.

براساس مقاله نظر پیشکسوت هنر گچ بری سنتی درباره مرمت یا نوسازی آثار گچ بری در ایران باید بدانید که در شهر اصفهان هم مرمت سرای بدیع اصفهان را 4 سال قبل انجام دادم، اما در مجموع سخت میتوان در شهر اصفهان کار کرد؛ متأسفانه در مورد میراث فرهنگی اصفهان باید بگویم که در این شهر هرکس هر کاری بخواهد را انجام می دهد و هیچ چیز سر جای خودش نیست؛ آدم ها هم در جایگاه واقعی خودشان نیستند.

کار در کدام شهر برایتان راحت تر بود؟

شهر تبریز. هم خیلی فعال هستند و هم مدر این شهر اکثر مسئولین امور فرهنگ و هنر و میراثی تحصیلات مرتبط و هنری دارند و کنار آمدن با افرادی که از جنس خودمان هستند، راحت تر است.

استاد، شما چه تاریخی و در کدام محله اصفهان متولد شدید؟

من نوزدهم آذر 1324 در محله بیدآباد اصفهان به دنیا آمدم.

کجا تحصیل کردید؟

چهار ساله بودم که برای آموزش قران به مکتب خانه رفتم، در 7 سالگی به دبستان عصر پهلوی و بعد هم تا کلاس ششم ابتدایی را در دبستان هراتی اصفهان خواندم.

اما برسیم به ورود شما به حرفه گچ بری سنتی؛ پیش از شما کسی در خانواده تان در این شغل بود؟

بله مرحوم پدرم در همین شغل بود. یادم است که اواخر دوره ابتدایی یعنی در دهه 30 آنقدر شرایط اجتماعی و اوضاع اقتصادی نابسامان روی زندگی همه مردم تأثیر بدی گذاشته بود که کاغذهای رنگی اعلامیه ها را جمع آوری می کردیم و آنها را می دوختیم و مشق هایمان را پشت آنها می نوشتیم، به همین دلیل از 8 سالگی روزها نزد پدرم مشغول شدم البته علاقه هم داشتم تا جایی که در 13 سالگی استاد کاملی شدم.

بنابراین استادتان در گچ بری پدرتان بودند؟

بله. مرحوم حاج حسین مطیفی فرد

شما سبک خاصی از گچ بری را کار می کنید؟

من 400 شیوه در گچ بری دوره های مختلف تاریخی را کار می کنم؛ در واقع اینطور توضیح دهم که گچ بری در دوره های مختلف تاریخی در چندین بخش انجام میشد مثلاً در سبک صفوی 24 نوع کار گچ بری دارد که شامل آینه محدب، مقرنس، یزدی بندی، رسمی بندی، قطاربندی و ...است. نمی دانم خداوند چه فضلی به من داده که توانستم 400 نوع کار را مربوط به دوره های مختلف تاریخی را طراحی کنم، مدیریت کنم و هم خودم بتوانم عین همان کار را انجام دهم.

بجز شما کسی به همه این شیوه ها مسلط نیست، درسته؟

بله در یک کار تخصص دارند؛ درست مانند رشته پزشکی که کلیت کار را در حد پزشکی عمومی می دانند ولی بعد به تخصص های مختلفی تقسیم می شود و یک نفر نمی تواند به همه تخصص های پزشکی آگاه باشد. در گچ بری هم همینطور است ولی متأسفانه بسیاری از افرادی که در این زمینه کار می کنند در حد شناخت هم نمی دانند که مثلاً فرق بین قطاربندی و مقرنس چیست! فرق بین رسمی بندی و قطاربندی را چیست! نمی دانند که مقرنس آویز است، نمی دانند که رسمی بندی بارکش است یعنی وزن را تحمل می کند و میتوان بار را بر دوش آن گذاشت چون وزن را روی پایه ها می آورد، ولی بار در مقرنس بر دوش سقف است. گاهی ما مقرنس می سازیم و بعد باید در آن تنگ بری کنیم و روی تنگ بری، لایه چینی یا آینه کاری انجام دهیم که متأسفانه این موارد را نمی دانند.

چه اتفاقی افتاد که تصمیم گرفتید سبکهای مختلف گچ بری را یاد بگیرید؟

تا وقتی با پدرم کار می کردم کارها را به سبک فرنگی انجام می دادیم و بعد من شروع کردم به الگوبرداری از بناهای مهم اصفهان و اول از همه به مسجد جامع اصفهان رفتم و در مدت یک سال و نیم همه آثار گچ بری دوره ایلخانی را روی کاغذ کپی کردم و شب ها هم به پشت بام خانه می رفتم و گچ می ساختم و همان کارها را اجرا می کردم. بعد به عالی قاپو رفتم و همه کارهای دوره صفوی را روی کاغذ آوردم و بعد همین کار را در چهل ستون انجام دادم و در مجموع حدود 4 سال و نیم به بناهای مختلف اصفهان می رفتم و از روی آنها کار می کردم.

و این تجربه ها را در کتابتان هم منعکس کردید.

بله کتابم را در 3 جلد منتشر کردم که جلد سوم هنوز منتشر نشده است؛ جلد اول آن «تکنولوژی گچکاری و گچ بری» نام دارد، جلد دوم «گچ بری، احیای هنرهای از یاد رفته» و جلد سوم در مورد مرمت گچ بری است.

مهمترین عواملی که به گچ آسیب می رساند چه مواردی است؟

گچ در مقابل رطوبت بسیار آسیب پذیر است، در مقابل نوع ساخت هم آسیب می بیند بنابراین ترکیب آب با گچ خیلی مهم است و هرچقدر آب کم و گچ زیاد باشد استقامت گچ بیشتر است و هرچقدر آب زیاد و گچ کم باشد گچ کشته می شود و می میرد و گچ خوبی نخواهد بود. از طرفی نوع گچ و ماندگاری آن هم در این موضوع خیلی مهم است؛ ضمن اینکه نگهداری گچ یعنی استفاده از آن در شرایط آب و هوایی مختلف هم اهمیت زیادی دارد. همچنین وقتی گچ تولید می شود ماندگاری مشخصی دارد و اگر از زمانی که در کارخانه تولید می شود تا پیدا شدن مشتری زمانی بیش از توان و ماندگاری آن طول بکشد استقامت خود را از دست می دهد و چون رطوبت و هوا هم وجود دارد بنابراین تازگی خود را از دست می دهد و گچ تازه نیست؛ در مورد کناف ها هم این نکته را باید بگویم که در مقابل حرکت حتی کوبیدن یک پیچ آسیب پذیرند.

به ماجرای مرمت گنبد مسجد شیخ لطف الله و مسجد جامع عباسی اشاره کنیم. به نظر شما ایراد این مرمت ها چه بود؟

علت اصلی، نشناختن گچ و انتخاب اشتباه در انتخاب نوع گچ بوده است.

چرا؟

بحث گچ بسیار مهم است و در مرمت این دو گنبد اصلاً به این موضوع توجهی نشده است. 24 نوع گچ وجود دارد که هرکدام خصوصیاتی دارند یعنی این ویژگی ها در ذات گچ است. هر گچی یک حکمی دارد، یک ماندگاری دارد. گچی هست که 6 هزار سال ماندگاری دارد و گچی هم 2 سال! گچ اصفهان سرخ سولفات مس دارد که هر سال اکسیده می شود و ماندگاری این گچ سال به سال بیشتر و سخت تر می شود یعنی صدسال دیگر سخت تر از الان است، اما گچ سمنان آهک دارد و 20 سال بیشتر دوام ندارد و ریزش می کند و وقتی لباس شما به این گچ میخورد سفید می شود، گچ ساوه هم گچ نسبتاً خوبی است و کلر روی دارد، نوع دیگر گچ هم سیلیس دارد؛ در واقع هر کدام از این 24 نوع گچ، مواد و ویژگی های متفاوتی دارند.

منظورتان از انتخاب اشتباه در نوع گچ برای مرمت این دو گنبد چیست؟

هم انتخاب این گچ درست نبوده و هم نحوه استفاده از آن نادرست بوده است. آنها نمی دانند گچی که استفاده می کنند چه موادی و چه قابلیت هایی دارد؟! چگونه باید با آب ترکیب شود؟ چرا با آب ترکیب می شود؟ وقتی با آب ترکیب شد چه می شود؟ باور کنید حتی در دنیا هم نمی دانند گچی که کار می کنند چه نوع گچی است؟! ماندگاری آن چطور است؟ استفاده اش چگونه است؟ برای چه کاری خوب و برای چه کاری بد است؟ متأسفانه فقط این را می دانند که گچ است ولی نمی دانند چه گچی است و چه ویژگی هایی دارد و چه نوع گچی را باید در چه منطقه جغرافیایی و در چه بنایی و در چه شرایطی استفاده کرد. در مورد مرمت این گنبد هم هم نمی دانند که در قدیم برای ساختن دو گنبد مسجد جامع عباسی و مسجد شیخ لطف الله از چه گچی استفاده شده و حتی علت استفاده از گچی که در مرمت آنها بکار برده اند را هم نمی دانند.

مجریان مرمت گنبد مسجد شیخ لطف الله گفته اند سه نوع گچ سمنان را آزمایش کردند تا به گچ دلخواه رسیدند، یعنی در مرمت این گنبد از گچ سمنان استفاده شده است. نظر شما درباره این نوع گچ چیست؟

متأسفانه سریع سفت شدن و سفیدی گچ سمنان را دیده اند و فکر کردند که بهتر است، اما نمی دانند که گچ سمنان گچ آهکی است و علاوه بر آن نمک هم دارد. نمک موجود در آن، شوره یعنی سفیدک می زند و حتی اگر این شوره را پاک کنند باز هم بالا می زند یعنی از درزها بالا می زند چون کاشی ها معرق است؛ ضمن اینکه گچی که آهک دارد سریع سفت شده و سریع از بین می رود و ریزش می کند بطوریکه اگر لباستان هم به این نوع گچ بخورد سفید می شود یعنی عمر کوتاهی دارد. گچ های آهکی سریع سفت می شوند و آن چیزی هم که سریع سفت می شود، سریع جان خودش را از دست می دهد.

مرمتکار گنبد مسجد جامع عباسی گفته است عمر گچی که استفاده کرده اند 20 ساله است که 11 سال از عمرش گذشته است!

بله اما نمی دانند چرا عمر کوتاهی دارد و متأسفم که گچی با این عمر را استفاده کرده اند! در حالی که این کوتاهی عمر به دلیل آهک موجود در این گچ است و علاوه بر این، گچ آهکی ایرادهای دیگری هم دارد که آنها را توضیح دادم. انتخاب نوع گچ در این مرمت هم کاملاً اشتباه بود؛ در حالی گچی که در ابتدا برای ساختن هر دو گنبد بکار گرفته گچ سمنان نبوده است.

با توجه به تجربه شما، در ساختن گنبد این دو مسجد از ابتدا چه گچی استفاده شد؟

گچی که در ساختن این دو گنبد استفاده شده بود سولفات مس داشته و متعلق به اطراف اصفهان یعنی سگزی بوده، در حالی که گچ مورد استفاده در مرمت اخیر آنها از نوع گچ سمنان است.

و بهترین گچ برای مرمت آنها هم گچ اصفهان بوده است؟

بهترین نوع گچ برای مرمت این دو گنبد، گچ سرخ اصفهان بود که هیچ مشکلی برای آن ایجاد نمی شود و مورد تأیید میراث جهانی است.

به نحوه استفاده از گچ هم اشاره کردید، منظورتان چیست؟

در ساختن گچ، نسبت ترکیب گچ با آب خیلی مهم است و کار همه کسی نیست و استادِ خودش را می خواهد، برای همین مرمت این گنبدها به چند استاد نیاز داشت که متأسفانه تنها با یک استادکار کار را پیش بردند. گچ ها انواع و اقسام دارد و بعضی از گچ ها 4 مولکول، بعضی 5 مولکول و بعضی نیز 6 مولکوله هستند و وقتی می خواهند با آب ترکیب شوند آبهایی را که از دست داده جذب می کنند که در این بین، گچ های آهکی که سفیدک می زنند بیش از حد معمول آب جذب می کنند و خیلی رقیق هستند، بطوریکه وقتی به آن نگاه می کنید مثل دوغ می ماند و خیلی هم سخت می شوند و سریع هم کشته می شوند.

نکته دیگر هم این است که در مرمت این دو گنبد به روش دوغاب گچی کار کردند که روش اشتباهی است و باید تکه تکه کار می کردند، چون هم دوغاب استقامت کمی دارد و هم گچی که برای دوغاب هم استفاده شده از نوع گچ سمنان یعنی هم نمکی و هم آهکی است و هم استقامت ندارد و هم کاشی و هم آجر را از بین می برد یعنی به خوردِ آجر هم می رود و آن را از بین می برد. حالا اگر آجر را بسابند که سابیده اند و ساب هم اشتباه است لعاب روی آجر از بین می رود یعنی لایه ای که قدمت آن را نشان می دهد از بین رفته است.

ضمن اینکه وقتی آجر سابیده شود زبر شده و چرک می شود و دو حالت یعنی دورنگ نشان داده می شود، لعاب کاشی هم به همین صورت از بین رفته است. در واقع از گچ سمنان کرده اند که سریع خودش را بگیرد و سفت شود اما از ضررهای این گچ هیچ اطلاعی ندارند. از گچ اصفهان استفاده نکرده اند چون اولاً باید آن را الک کنند و از طرفی گچ اصفهان حداقل 2 ساعت طول می کشد تا سفت شود و احتمالا برای آنها صرف نمیکرده ولی متأسفانه از خصوصیات خوب گچ اصفهان اطلاعی نداشته اند.

استاد، فرزندان شما هم در این هنر کار می کنند؟

خیر من 2 پسر و یک دختر دارم که شغل من را ادامه ندادند، چون شغلی است که همیشه باید در سفر بود و این یکی از سختی های کار است.

قطعا شاگردان زیادی داشتید؟

بله شاید نزدیک به 400 شاگرد داشتم که 10 نفر از آنها خانم هستند که یکی از بهترین های آنها خانم مریم شکیبا است.

شما در دانشگاه هم تدریس داشتید، علاقه به آموختن در جوانان وجود دارد؟

دانشجوهایی داشتم که می گفتند «استاد می توانم دستم را به گچ نزنم!» یا «می توانم گچ درست نکنم؟!»، این خیلی مسئله است...برای این هنر و هر هنر دیگری باید بطور عملی وارد شد یعنی تا زمانی که دست خود را در داخل گچ نکنند و قلم در دست نگیرند چطور می توانند گچ بری کنند؟! ضمن اینکه پرداختن به هنر، فکر آرام و بدون دغدغه می خواهد که متأسفانه امروز جوانان با مشکلات مختلفی سروکار دارند و بویژه دغدغه های اقتصادی رهایشان نمی کند؛ اما برای هر کاری دیر نست، شروع کنند و واقعاً تمرین کند و مطمئن باشند به نتیجه می رسند هر چند که بهتر است هر هنری را دوران کودکی یاد گرفت که فکر آدم آرامش بیشتری دارد و آماده آموختن است.

چه آرزویی دارید؟

اگرچه شاگردان زیادی داشتم، اما دوست دارم شرایطی فراهم شود تا نوجوانان و جوانان با عشق و علاقه و با فراغ بال بیایند و هر آنچه را میدانم به آنها آموزش دهم، هیچ انتظاری هم ندارم فقط میخواهم آنچه که میدانم را منتقل کنم.