جمعه مسجد اردبیل یادگاری از دوره سلجوقیان است

ایرنا/ براساس آخرین خبر و گزارش های منتشر شده، جمعه مسجد اردبیل یادگاری از دوره سلجوقیان است.

اردبیل از دیرباز بواسطه خاستگاه سلسله صفویان و تحکیم وحدت ملی حول محور اسلام و تشیع، به عنوان شهری مذهبی آوازه عام و خاص بوده و آثار تاریخی یادگار ادوار مختلف نظیر جمعه مسجد، بازمانده از دوره سلجوقیان نشانگر رواج دین و دیانت در اعصار گذشته در این دیار است.

سلجوقیان که به گواهی تاریخ از طوایف ترک و ترکمن و سنی مذهب بوده اند در سده های پنجم و ششم هجری قمری بر نواحی وسیعی از ایران و عراق حکمرانی میکرده اند و با گسترش قلمرو حاکمیت خود، به توسعه سیاسی و ترویج دین نیز همت داشته اند و مطابق مستندات موجود، جمعه مسجد اردبیل مربوط به دوران سلجوقیان بوده و ساختمان قبلی مسجد به احتمال قوی به صورت آتشکده ای در کنار مسجد قرار داشته است.

جمعه مسجد شامل حیاط و ایوان و طاق باشکوهی بود اما در حمله مغول ها تخریب شد و در سال 1357 در جریان ساخت و توسعه خیابان سی متری، بخش زیادی از تپه تاریخی ساختگاه مسجد از بین رفت و بدنه شرقی محوطه محراب دچار شکستگی و رانش شده و امروزه هم بدلیل قرار گرفتن در مسیر حرکت وسایل نقلیه سنگین، در معرض لرزش و فرسایش قرار دارد.

بنای فعلی مسجد شامل گنبدخانه و ایوان بزرگی است و این مسجد که در برخی کتابها از آن به عنوان مسجد جامع یاد شده، تا اوایل دوره صفوی آباد بوده و طبق بررسی های هیئت کاوشگری ایرانی، در قرون اولیه اسلامی ساخته شده و در دوره سلجوقی بسیار وسیع تر از بنای مکعبی فعلی بوده است.

تصرفات اشخاص در حریم و تپه و احداث منازل روی دامنه ساختگاه بتدریج از وسعت مسجد کاسته است و در کاوش های باستان شناسی سال 1367، سرستون های آجری و قسمتی از دیوار شبستان مسجد از خاک بیرون آمد و تاریخ مسجد و چگونگی الحاقات و تکامل آن طی ادوار مختلف را مشخص کرد.

شکل و نقشه مسجد جمعه اردبیل بر خلاف مساجد دوره سلجوقی که اغلب به صورت چهار ایوانی بوده، ساخته شده و این از مختصات استثنایی پلان مسجد جمعه اردبیل است و در زیر تالار اصلی مسجد، به منظور تسهیل عبور و مرور مردم و دسته ها، دهلیزها و راهروهای شبکه ای منظم ساخته شده و بلندی هر راهرو زیرزمینی 190 سانتیمتر و پهنای آن 80 سانتیمتر است.

اکنون ایوان مجاور گنبدخانه به صورت مسجد استفاده می شود و با شبکه راههای زیرزمینی از جنوب به محوطه محراب و از بدنه غربی و شرقی به راهروهای زیرزمینی منتهی می شود و پوشش فعلی مسجد به صورت سقف مسطح متشکل از سه ردیف ستون های سه تایی است که در زمان قاجار ساخته شده و در بدنه مناره، فرمان اوزون حسن آق قویونلو و کتیبه ای که تاریخ 878 هجری را دارد، به ابعاد 80/9 ‍‍‍‍× 50/12 متر دیده می شود.

جمعه مسجد اردبیل گنبد آجری بزرگی داشته و در گذر ایام فرو ریخته و تنها 2 قسمت قوسی شکل ناقص از گنبد خارجی و قسمت محدودی از گچ بری های گنبد داخلی در چهار گوشه فوقانی دیواره های شبستان اصلی باقی مانده است.

ماذنه مسجد اثر دیگری است که به صورت گلدسته استوانه ای در ضلع غربی شبستان اصلی مسجد و به فاصله تقریبی 15 متری قرار دارد و ایوان مسجد به گنبدخانه متصل است و در قسمت شمالی آن واقع شده و با تیرهای چوبی پوشانده شده و نمازخانه فعلی را بوجود آورده است.

این بنا در فهرست آثار فرهنگی ملموس کشور به ثبت رسیده و در سال 1396 به سفارش معاونت فرهنگی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری کتاب جمعه مسجد اردبیل توسط علیرضا انیسی در 6 فصل در 500 نسخه تمام رنگی با قطع خشتی تهیه و منتشر شده است.

روند ساماندهی و چگونگی بازدید از مسجد

مطابق اعلام اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی اردبیل در شهریور 1397، ساماندهی مسجد شامل پاکسازی محوطه، نخاله برداری و نظافت داخل بنا، شیب بندی و اجرای آجرفرش پشت بام در 200 متر مربع با 500 میلیون ریال اعتبار آغاز شد.

در سال 1397 نخستین گالری شهری با 10 غرفه حاوی تابلوهای تاریخی و فرهنگی با هدف معرفی جاذبه های فرهنگی و تاریخی در محل جمعه مسجد دایر شد و در شهریور 1400 صحن فرهنگی مذهبی مسجد با یک هزار و 523 مترمربع مساحت برگزاری برنامه های آئینی و فرهنگی آماده شد و در فروردین 1401 مبلغ 30 میلیارد ریال اعتبار برای ساماندهی و مرمت بنا اختصاص یافت.

در آذر 1401 سرپرست اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اردبیل از اخذ سند مالکیت برای حریم جمعه مسجد و تجمیع چند قطعه در آن به نام دولت جمهوری اسلامی ایران خبر داد.

به گفته فردین عینی، با پیگیری های واحد حقوقی اداره کل و حل مشکل حدود اربعه جمعه مسجد اردبیل، سند رسمی مالکیت حریم آن به مقدار یک هزار و 300 متر مربع صادر شد و با اخذ سند مالکیت واحد برای تعدادی از اموال غیرمنقول و تجمیع آنها در یک سند، حریم مسجد به عنوان یک بنای تاریخی ثبت ملی شده آزاد شد.

عینی پیرامون اینکه جمعه مسجد اردبیل یادگاری از دوره سلجوقیان است، تصریح کرد: اسناد املاک موجود در حریم بنای تاریخی جمعه مسجد، سالها پیش توسط اشخاص حقیقی به میراث فرهنگی واگذار شده بود اما به دلیل تعارض در حدود، اخذ سند تجمیعی امکان پذیر نبود و اکنون بجز بخشی از حریم بنا که برای کاوش های بعدی منظور شده، بقیه این مجموعه تاریخی برای بازدید گردشگران، مسافران و علاقمندان آماده است.

آخرین یافته های باستان شناسان

سرپرست تیم کاوش در جمعه مسجد اردبیل میگوید: مسجد روی تپه ای بنا شده و تازه ترین کاوش ها بر این بنا و ساختگاه آن از سال 1398 شروع شد و ما در ابعاد چهار در چهار و 10 در 10 متر به عمق 12.50 سانتیمتر حفاری انجام دادیم و قدیمی ترین لایه های بدست آمده، از زندگی انسانها در آن در دوره اشکانی حکایت دارد.

دکتر حسن یوسفی افزود: سفالهای بدست آمده از این لایه ها، این احتمال را می دهد که به عصر مفرغ نیز مربوط باشد و لایه های بعدی به دوره های ساسانی و اسلامی ارتباط دارد و آثار معماری خشتی دوره ساسانی در زیر مسجد بدست آمده است.

به گفته او، برای کشف حقایق تاریخی از ساختگاه جمعه مسجد به تحقیقات بعدی و تکمیلی نیاز است تا با بدست آمدن آثار و شواهد لازم، فرضیه وجود آتشکده در آن ثابت شود و استمرار کاوش های باستان شناسی به تامین اعتبارات لازم نیاز دارد.

وی ادامه داد: در کتاب "فتوح البلدان" احمدبن یحیی بلاذری آمد نخستین مسجد منطقه آذربایجان در اردبیل بنا شده است که احتمال دارد در زیر جمعه مسجد فعلی بوده و این دوره، با ورود مسلمانان به ایران، آذربایجان و اردبیل مصادف بوده است و جمعه مسجد فعلی یادگار دوره سلجوقی و اتابکان آذربایجان است و سکه های دوره سلجوقیان از حفاری ها بدست آمده است.

سرپرست تیم کاوش در جمعه مسجد اردبیل گفت: وسعت فعلی حریم مسجد در حدود 250 در 350 متر است و طی روزگاران و به علت احداث جاده و توسعه شهری محدود شده است و در صورت تامین اعتبار و تداوم کاوش ها در سطحی فراتر از کاوش های قبلی، واقعیت های تاریخی جدیدی از ساختگاه مسجد بدست خواهد آمد که در معرفی هویت و قدمت اردبیل و پیشینیان آن موثر خواهد بود.

گزارش از: عیسی پاشاپور