مسجد جامع اردبیل (مسجد جمعه اردبیل)

مسجد جامع اردبیل مربوط به دوران سلجوقیان است، در کنار آتشکده ای قرار گرفته و ساختمان قبلی مسجد مربوط به آتشکده بوده است. مسجد شامل حیاط، ایوان و طاق باشکوهی بوده که در حمله مغول ها تخریب شد و فعلا قسمتی از مسجد سالم است. این مسجد بازمانده مسجد عظیم، گسترده و کم نظیری است که در دوره های مختلف اسلامی بویژه دوره سلجوقی شکل گرفته و تا اوایل دوره صفوی آباد بوده است. اینکه از چه تاریخی این مسجد بر روی آثار پیش از اسلام ساخته شده، اطلاعی در دست نیست. اما بررسی هایی که هیئت کاوشگری ایرانی انجام داده، نشان می دهند که این مسجد در قرون اولیه اسلامی ساخته شده است. بنای سرپای موجود صرفا از گنبدخانه و ایوان مسجد بزرگ تشکیل شده و تک منار استوانه ای شکل آجری آن از یادگارهای زمان سلجوقی است. به تدریج از وسعت این مسجد هم کاسته شده و مساحت آن را به اندازه کنونی تقلیل یافته است.

این مسجد آخرین بار در دوران ایلخانی مورد مرمت قرار گرفت. کاوش های باستان شناسی که برای شناخت مختصات تاریخی بنا از سال 1367 توسط سازمان میراث فرهنگی شروع شده، پس از خاکبرداری از لایه های خاک و برچیدن قبرهای متاخر، سرستون های آجری و قسمتی از دیوار شبستان مسجد عتیق را که متعلق به دوره ایلخانی بود، از خاک بیرون آورد که تاریخ روشن مسجد و چگونگی الحاقات و تکامل آن را طی ادوار مختلف تا حدی مشخص نمود و قرار است نتایج این تحقیق توسط هیئت علمی تدوین و مشخص گردد. وجود آجرهای مستعمل در این بنا، تزیینات کاشیکاری و گچبری و نقش مهرها در بندکشی و فواصل آجرها قابل مقایسه با سایر بناهای دوره سلجوقی در آذربایجان است. علت اصلی انهدام و خرابی مسجد زلزله ای شدیدی بود.

مسجد برخلاف مساجد دوره سلجوقی که اغلب به صورت چهار ایوانی بنا میشده، ساخته شده است. این موضوع یکی از مختصات استثنایی پلان مسجد جامع اردبیل محسوب می شود. در زیر تالار اصلی مسجد هم به منظور تسهیل عبور و مرور مردم و دسته ها و اجتماعات، دهلیزها و راهروهایی به صورت شبکه ای منظم و محاسبه شده ساخته گشته که در فاصله هر دو متر به صورت چهارراهی متقاطع دیده می شوند و بلندی هر یک از این راهروهای زیرزمینی 190 سانتیمتر هست.

بنای اصلی مسجد که هم اکنون محوطه مکعبی آن سرپاست، در دوره آبادانی دارای گنبدی بوده که گریو گنبد آن دارای ترکیب های متعدد منشوری بسیار زیباست. قطاربندی با تزئینات کاشی معرق دارد و کاربندی زیر گنبد نیز بدین شکل بوده که در هر یک از گوشه های این مربع سه کنج با لچکی های بزرگی ساخته شد که هر یک دارای دو روزن مستطیلی شکل برای نورگیری و کسب روشنایی برای محوطه محراب بوده است. محوطه اصلی و مربع شکل مسجد در قسمت غربی و شرقی دارای طاقنماهای متعدد بوده که در هر بدنه تعداد آنها سه دهنه است.

در میان هر یک از طاقنماها هم راهروهای باریکی به صورت معبر به قسمتهای مختلف مسجد از جمله به نمازخانه و شبستان بزرگ راه پیدا می کنند. ایوان مجاور گنبد خانه هم اکنون به صورت مسجدی دایر مورد استفاده اهالی محل است که با همان شبکه راههای زیرزمینی از طرف جنوب به محوطه محراب و از طرف بدنه غربی و شرقی به راهروهای زیرزمینی منتهی می شود. پوشش فعلی مسجد به صورت سقف تیرپوشی مسطح با استفاده از سه ردیف پایه ستون های سه تایی بوده که در زمان قاجار ساخته شده است. در بدنه مناره مسجد هم فرمان اوزون حسن آق قویونلو و کتیبه ای که تاریخ 878 هجری را دارد و ابعاد آن 80/9 × 50/12 متر بوده، دیده می شود.